איז פארהאן א מציאות פון כשר'ע עדות?

[מוח שליט]

ר' משה'ניו,
ביסטו מסכים צו מיין תירוץ? ראובן ושמעון קענען מזים זיין דן ונפתלי.

[מאטי]

נאכנישט דורך געקוקט אלע טענות ומענות ועוד חזון נאר א קליינע נקודה אפילו לאמיר זאגן אז יעצט בפועל איז נישט געבליבן קיין כשר׳ע עדות , אבער ס׳האלט און איין צוקומען קטנים וואס ווערן גדולים און די עדים ווייסן נישט ווילאנג די דין תורה וועט זיך שלעפן קומט אויס אז רש״יס טעם פון מורא איז נאך אלץ דא אפילו יעצט בפועל איז נישט דא

[קאווע טרינקער]

נו, איך מצאת ידיך ורגליך בבית קפה'נו?
די וואס גייען נולד ווערן במשך הזמן, זענען סייווי נישט ראוי להעיד, ווייל זיי זענען נישט געווען בשעת מעשה.

[ודי למבין]

מוטי האט זייער גוט געזאגט" וזה לשון ספר אמרי בנימין על מכות (עמ' ע"ז בממהדורה חדשה)
מקום אתי להעתיק מכתבי זקני הרב
משה ליב שפירא זצ"ל מחבר ספרי
טבעות זהב ונמוקי מלב"ם וז"ל שמעתי מקשים
בשם הגאון בעל חידושי הרי"מ ז"ל בהא דבעינן
עדות שאפשר להזימה הא דבר זה אינו במציאות
בכל העדיות דהא גם המזימין צרין שיהיו
יכולים להזימן ואם אאי"ל בטלה כל העדות וכן
גם זוממי זוממין צרין שיהא אפשר להזימן ואם
לאו בטלה כל העדות וכן הלאה וא"כ הרי הדבר
מוכרח להסתיים כגון אם יהיו אלף אלפים
בישראל ראוים לעדות הרי כת העדות האחרונה
א"א עוד להזימן מפני שלא נמצאו עוד עדים
כשרים בישראל לעדות זו ומפני זה צריך להבטל
כל העדויות כולם ולא משכחת כלל עשאי"ל זהו
קושיתו המחודדת. ולי נראה דגם אם נאמר כן
לא נסתיימו כל העדויות כולם דהא איתא
במכות ה' א' דאם העידו דבצפרא הרג פלוני את
הנפש ובאו עדים ואמרו הלא בפניא עמנו
הייתם בנהרדעא ואם א"א לבא מצפרא עד פניא
מסורא לנהרדעא הרי אלו זוממין יעו"ש בגמ'
הרי חזינן דעדות שהועד בפניא מכיון שזה
מוכיח על מעיקרא שגם בצפרא לא היו במקום
העדות נעשו זוממין וא"כ הרי משכחת שיזימו
את העדים האחרונים ע"י אלו שנעשו בני י"ג
ביום שאחרי העדות ויעידו שבלילה אחרי שכבר
נעשו בני י"ג ראו את המעידים במקום שכזה
שא"א שהיו שם ביום עדותם שעדותם מבררת
שלא היו שם במקום עדותם ובודאי נעשו
זוממין ואלו בני הי"ג יוכלו להיות ניזומין ע"י
אלו שיעשו בני י"ג ביום שאתרי כן וכן הלאה
וא"כ א"א שהעדים יסתיימו בישראל ותמיד
אפשר להזימן וזה נכון מאד עכ"ל, עיי"ש עוד שמפלפל בזה
וראה עוד
שו"ת שי למורא סימן נח שמאריך בקושיא זו

[מאטי]

קאווע טרינקער זאגט:

נו, איך מצאת ידיך ורגליך בבית קפה'נו?
די וואס גייען נולד ווערן במשך הזמן, זענען סייווי נישט ראוי להעיד, ווייל זיי זענען נישט געווען בשעת מעשה

.


איך האב פארשטאנען אז הרב משה געציל שליטא״ס טענה איז אז ס׳דארף על כל פנים זיין צוויי כשר׳ע פאטענציאלע עדים און ווילאנג זיי קומען נישט, און מ׳ווייזט נישט אויף ביים בית דין די יום הולדת פון די עדים, פארוואס קענען זיי נישט אויפן מאמענט אנגערופן ווערן פאטענציאלע עדים ?

וועט מען דען זאגן אויף צוויי עדים פון די גאס וואס זענען זיכער יא געווען גדולים בשעת מעשה אז כדי זיי זאלן קענען ווערן פארעכנט ווי פאטענציאלע מזימים פון די יעצטיגע עדים וועלן זיי קודם דארפן אויפווייזן אז זיי וואלטן ווען געקענט עדות זאגן ביי די מעשה צו ווערן פארעכנט ווי פאטענציעלער עדים ?
זיכער נישט! אויב איז נאר דא צוויי גדולים וואס זענען יעצט כשר פאר עדות איז דאס לכאורה גוט אפילו אויב ווען די וואלסט זיי ווען געפרעגט וואלטן זיי געזאגט אז פערצופאל דא ווייסן זיי נישט אדער קענען נישט צוליב וואספארא סיבה עדות זאגן.

[מוח שליט]

מאטי,
מען דארף זיין א גדול בשעת ראיית המעשה. רמב"ם עדות יד' ד' - לפיכך מי שהיה יודע עדות והוא קטן, ובא והעיד בה כשהוא גדול--אינה כלום.
איך פארשטיי נאך אלץ נישט פארוואס מיין תירוץ וואס איך האב געשריבן אויבען, איז נישט מסדר דעם פראבלעם ענדגילטיג?

[מאטי]

זיי מיר מסביר דיין תירוץ אין אידיש קורץ און שארף.
איך זאג נישט אז דער קטן שנתגדל קען ווען עדות זאגן אויב ער קומט טאקע עדות זאגן . סך הכל זאג איך אז ווילאנג ס׳איז נישט אויפגעוויזן זיין יום הולדת ביים בית דין איז ער א פאטענציאלער מזים פונקט ווי יעדער גדול וואס קען צום סוף ווערן אויפגעוויזן אז ער איז בכלל נישט געווען ביי די ספעציפישע מעשה און קיינמאהל נישט געזען די עדים און זיין לעבן און דאך ווערט ער אנגערופן א פאטענציאלער מזים ווילאנג ס׳ווערט נישט בפועל אויפגעוויזן.
וליתר שאת עיין בדברי ודי למבין דקטן שנתגדל יכול להעיד כשהגדיל שראה העדים במקום שאי אפשר לנסוע שמה מהמקום שהעידו עמנו הייתם. כפי הזמן והריחוק. וכן יכול לבא עדים חדשים שנתגדלו להעיד על עדים שנתגדלו הראשונים וכן להלאה ללא קץ.

[מוח שליט]

די איין שורה תגובה וואס איך האב דא געשריבען, איז דאס קורצסטע און שארפסטע וואס איך קען. Hope it works for you

קענען אפשר ראובן און שמעון מזים זיין דן און נפתלי? אז זיי זענען בכלל נישט געווען אין האנקאס דאנקאס ווייל עמנו הייתם. וחוזר חלילה.

ביטע קוק איבער משה געצל'ס שאלה כדי צו וויסען אז אין זיין משל, זענען ראובן און שמעון די עדות אויף די מעשה, און דן און נפתלי זענען די לעצטע מענטשען אויף די וועלט. מיין תירוץ איז פשוט אז מען קען אייביג איבערנוצען דעם גאנצען עולם נאכאמאל און נאכאמאל עד עולם. נמצא אז עס איז אייביג אן עדות שיכול להזימן.

דיין תירוץ פון פאטענציאלע עדים מכח נישט וויסן דעם יום הולדת פארשטיי איך נישט מכח כמה סיבות. מיין פשוטע טענה דערויף איז אז די אלע פאטענציאלע עדים זענען נישט בעסער ווי די עכטע עדים. מיט'ן צולייגן פאטענציאלע עדים האסטו נישט מער ווי געמאכט די מספר עדים מער. אנשטאט א מיליאן גדולים, איז דא נאך צוואנציג טויזענט פאטענציאלע עדים. דאס העלפט נישט צו ענטפערן די שאלה.
דיין ליתר שאת תירוץ פארשטיי איך יא. א הערליכע תירוץ לדעתי. דו ברענגסט ארויס ווי אפי' די וואס זענען נאך נישט געבוירן היינט קענען זיין מזימים. ממילא איז דאס אין לו סוף. very nice.
מען דארף נאר דן זיין לויט די דעה אז שית אלפי שנין הוה עלמא, איז דאך דא א סוף

איך מיין נאך אלץ אז מיין תירוץ איז פשוטער. If I may say so myself

[לעיקוואד]

אויב איך מעג דא אריינרעדן בדרך פשוט, הגם איך מיין אז בדרך לומדות איז שוין פארענפערט געווארען דא די שאלה, איז די תירוץ אויף דעם באופן פשוט ביותר על דרך וואס איז געווען אמאל מצוטט אין קופערניקוס'ס חתימה בשם ש"י עגנון, ניין, שפינאזע, ניין מענדעלסאן, ניין ביאליק, ניין שעיקספעיר, אה, איך געדענק שוין, עפעס א משנה אין מסכת פסחים: אין חוששין, שאם כן אין לדבר סוף.

רבותי, די אלע פלפולים זענען אלע שיין און וואויל, נחמד ונעים יגדיל תורה ויאדיר. אבער די תורה האט מען נישט געגעבן פאר קיין קאמפיאטערס. די תורה האט מען נישט געגעבן פאר מלאכים. די תורה האט מען נישט געגעבן פאר למדנים. אוי. וואס האב איך דא געשריבען. איך מיין נאר צו זאגען אזוי. די תורה האט מען געגעבן פאר נארמאלע מענטשליכע שכל. יעדער איינער פארשטייט אז די הגיון פון עדות שאי אתה יכול להזימה איז גאנץ פשוט. צו מזאל עס זאגען מער מופשטיג לומדיש אז אויב סנישט מעגליך עס מזים זיין פעלט אין דער דין עדות, אדער מער פשוט ווייל זיי זאלן מורא האבען, אדער מער פילאספיש על דרך קרל פאפער'ס קריטיריון פון אפפרעגעניש. עכ"פ, יעדער איינער פארשטייט אז דאס איז א זאך וואס איז געזאגט געווארען אויף א נארמאלער אופן בעולם הזה. און יעדער פארשטייט אויכעט אז דער ציור פון וואס מרעדט דא איז שטארק נישט שכיח בעולם הזה. איך מיין בכלל אז סזאל זיין זוממי זוממין וזוממי זוממי זוממין איז אליינס א מילתא דלא שכיחא, און אוודאי אויף אזא אופן. יא, זייער שיין, האבען אונזערע גרויסע חכמים און לאגיקער אויפגעקומען מיט אן אופן וואס סקען זיין שכיח און מצוי אויך באופן השכיח ומצוי אויפ'ן אינזל וכו'. אבער קינדערלאך, איר וייסט אליינס אז דער ציור אליינס איז אויך נישט מצוי, און איר האט גענוצט אייער אנאליטישער שכל אויפצוקומען מיט דעם, נישט א בעלבתישער שכל וואס קומט פון קענען דער מציאות. אויפ'ן פשוטער בעלבתישער אופן פארשטייט יעדער איינער דער סברא פון מילתא דלא שכיחא לא גזרו בה רבנן, און אויך לא הזהירה עליו תורה. נישט פאר דעם איז דא דער דין פון עדות שאי אתה יכול להזימה. די שאלה הייבט זיך נישט אן בכלל מיט נארמאלער מענטשליכע שכל.

פארוואס זאג איך דאס אייך? ווייל אין א וועג פיל איך זיך דא ווי דער קינד וואס שרייט דער קעניג איז נאקעט. יא, איר האט אריינגעראבען אין קובץ יסודות וחקירות און מעלה געווען הערליכע חקירות און צדדיים, געשווימען אין ים התלמוד, בעזרת גוגל ובר אילן, און מעלה געווען פנינים, מראי מקומות און ראיות בחריפות ובקיאות. אבער דאס אלס איז בכלל נישט אין ריכטונג, נאך דער גאנצער פשעטל בלייבן מיר נישט מיט מער ווי א פשעטל נאכצוזאגען ביים טיש. נישט נאר דער גאנצער פשעטל איז געבויט אויף מנותק'דיגע יסודות און א מנותק'דיגע מהלך המחשבה, נאר וויבאלד אונזערע גרעסטע מוחות און כשרונות במהלך הרבה דורות האבען אוועקגעגעבן די צייט און מח פאר מאכען אזעלכע פשעטלאך אין דער לופט זענען מיר אין אזא לאנגע גלות. שטעלט אייך נאר פאר אז דער חידושי הרי"מ, מיט זיין גאון הגאוני'שער קאפ, וואלט אנשטאטס ממציא געווען אזעלכע פשעטלעך חסרי סיכוי, שלא להלכה ושלא למעשה, ווי געברענגט אויבן, באמת צוגעלייגט קאפ צו דער פראבלעם פון רעליגיע און מאראל, אדער איינע פון די אמתע פראבלעמן פאר וואס יידושקייטשטייט אין היינטיגע צייטן, וואלטן מיר דאך אפשר געהאט מיט וועם צו גיין צום טיש. אנשטאטס דעם איז מען פארנומען מיט די גאנצע מח מפלפל זיין אין שכר מצווה בהאי עמלא און עדות שאי אתה יכול להזימה, און ווען סקומט צו די אמתע טשעלענדזשעס פון לעבן בלייבט נאר איבער צו שרייען שייגעץ ארויס בכל כחו וכל כוונתו.

יעצט קומטס אלע לומדים און פראבירט מיר מזים צו זיין.. כ'האב גארנישט געמיינט.

[פוןדעסטוועגןדאך]

אויב איך מעג דא אריינרעדן בדרך פשוט, הגם איך מיין אז בדרך לומדות איז שוין פארענפערט געווארען דא די שאלה, איז די תירוץ אויף דעם באופן פשוט ביותר על דרך וואס איז געווען אמאל מצוטט אין קופערניקוס'ס חתימה בשם ש"י עגנון, ניין, שפינאזע, ניין מענדעלסאן, ניין ביאליק, ניין שעיקספעיר, אה, איך געדענק שוין, עפעס א משנה אין מסכת פסחים: אין חוששין, שאם כן אין לדבר סוף.

רבותי, די אלע פלפולים זענען אלע שיין און וואויל, נחמד ונעים יגדיל תורה ויאדיר. אבער די תורה האט מען נישט געגעבן פאר קיין קאמפיאטערס. די תורה האט מען נישט געגעבן פאר מלאכים. די תורה האט מען נישט געגעבן פאר למדנים. אוי. וואס האב איך דא געשריבען. איך מיין נאר צו זאגען אזוי. די תורה האט מען געגעבן פאר נארמאלע מענטשליכע שכל. יעדער איינער פארשטייט אז די הגיון פון עדות שאי אתה יכול להזימה איז גאנץ פשוט. צו מזאל עס זאגען מער מופשטיג לומדיש אז אויב סנישט מעגליך עס מזים זיין פעלט אין דער דין עדות, אדער מער פשוט ווייל זיי זאלן מורא האבען, אדער מער פילאספיש על דרך קרל פאפער'ס קריטיריון פון אפפרעגעניש. עכ"פ, יעדער איינער פארשטייט אז דאס איז א זאך וואס איז געזאגט געווארען אויף א נארמאלער אופן בעולם הזה. און יעדער פארשטייט אויכעט אז דער ציור פון וואס מרעדט דא איז שטארק נישט שכיח בעולם הזה. איך מיין בכלל אז סזאל זיין זוממי זוממין וזוממי זוממי זוממין איז אליינס א מילתא דלא שכיחא, און אוודאי אויף אזא אופן. יא, זייער שיין, האבען אונזערע גרויסע חכמים און לאגיקער אויפגעקומען מיט אן אופן וואס סקען זיין שכיח און מצוי אויך באופן השכיח ומצוי אויפ'ן אינזל וכו'. אבער קינדערלאך, איר וייסט אליינס אז דער ציור אליינס איז אויך נישט מצוי, און איר האט גענוצט אייער אנאליטישער שכל אויפצוקומען מיט דעם, נישט א בעלבתישער שכל וואס קומט פון קענען דער מציאות. אויפ'ן פשוטער בעלבתישער אופן פארשטייט יעדער איינער דער סברא פון מילתא דלא שכיחא לא גזרו בה רבנן, און אויך לא הזהירה עליו תורה. נישט פאר דעם איז דא דער דין פון עדות שאי אתה יכול להזימה. די שאלה הייבט זיך נישט אן בכלל מיט נארמאלער מענטשליכע שכל.

פארוואס זאג איך דאס אייך? ווייל אין א וועג פיל איך זיך דא ווי דער קינד וואס שרייט דער קעניג איז נאקעט. יא, איר האט אריינגעראבען אין קובץ יסודות וחקירות און מעלה געווען הערליכע חקירות און צדדיים, געשווימען אין ים התלמוד, בעזרת גוגל ובר אילן, און מעלה געווען פנינים, מראי מקומות און ראיות בחריפות ובקיאות. אבער דאס אלס איז בכלל נישט אין ריכטונג, נאך דער גאנצער פשעטל בלייבן מיר נישט מיט מער ווי א פשעטל נאכצוזאגען ביים טיש. נישט נאר דער גאנצער פשעטל איז געבויט אויף מנותק'דיגע יסודות און א מנותק'דיגע מהלך המחשבה, נאר וויבאלד אונזערע גרעסטע מוחות און כשרונות במהלך הרבה דורות האבען אוועקגעגעבן די צייט און מח פאר מאכען אזעלכע פשעטלאך אין דער לופט זענען מיר אין אזא לאנגע גלות. שטעלט אייך נאר פאר אז דער חידושי הרי"מ, מיט זיין גאון הגאוני'שער קאפ, וואלט אנשטאטס ממציא געווען אזעלכע פשעטלעך חסרי סיכוי, שלא להלכה ושלא למעשה, ווי געברענגט אויבן, באמת צוגעלייגט קאפ צו דער פראבלעם פון רעליגיע און מאראל, אדער איינע פון די אמתע פראבלעמן פאר וואס יידושקייטשטייט אין היינטיגע צייטן, וואלטן מיר דאך אפשר געהאט מיט וועם צו גיין צום טיש. אנשטאטס דעם איז מען פארנומען מיט די גאנצע מח מפלפל זיין אין שכר מצווה בהאי עמלא און עדות שאי אתה יכול להזימה, און ווען סקומט צו די אמתע טשעלענדזשעס פון לעבן בלייבט נאר איבער צו שרייען שייגעץ ארויס בכל כחו וכל כוונתו.

יעצט קומטס אלע לומדים און פראבירט מיר מזים צו זיין.. כ'האב גארנישט געמיינט.

כבוד הרה"ג ר' לעיקוואד שליט"א,
נעמט נישט די ענין אזוי ערענסט. ענדזשוי דעם שאך שפיל דא.
אז דו ווילסט נאך פאן קענסטו גיין צום אשכול בענין דעם סעיל פון Buzz.

ובעיקר הענין נראה לי אז געזעץ, סיי אידישע און סיי סעקולארע, ארבעט דוקא יא אזוי. סאפיסטיקירטע געזעצען זענען דוקא אויסגעשטעלט אז די עומק הענין זאל טעארעטיש מיזן שטומען ביז'ן סוף. זאגן א געזעץ אין עדות וואס אין טעאריע איז עס מופרך מעיקרא, איז א פאצערישע געזעץ.

[לעיקוואד]

קודם כל דער סארט פשעטל איז געגאנגען אביסעלע צו ווייט. און צוייטענס, נניח אז סעקולארע געזעץ ארבעט אויך ענליך, פארענפערט דאס עפעס? אדרבה, זאל איין יונגעל אמאל געבן א שריי אריין טאקע אין די סאפרים קארט העלא! איר רעדט שטותים. און נישט סתם שטותים נאר שטותים וואס פאר דעם דארף מען גיין אין לאו סקאל זעקס יאר צו קענען פארשטיין. דער קעניג איז נאקעט. די אלע פשעטלאך און לויערס איז אלס איין גרויסע סקעם געבויט אויף נאך אפאר סקעם'ס, פון פשעטלאך און צויי דינים, ווערטער אן קיין תוכן.

א שאך שפיל ענדזשויט מען ווען סאיז רוהיג און פיין אן קיין אנדערע פראבלעמען. פארוואס נישט? ווען אנשטאטס טוהן ערנסטע ארבעט שפילט מען שאך, איז אך און ויי.

ובנוגע נישט נעמן ערנסט און ענדזשויען, חלילה לי צו נעמן א שום זאך צו ערנסט.

.. כ'האב גארנישט געמיינט.

[מאטי]

הרב לעיקוואד. אויב past experience זאגט עפעס גלייב איך אז צום סוף גייסטו בלייבן מיט דעם לעצטן ווארט עניוויעס (sorry for my French) איך זאג דאס מיטן מערסטן לשון ניחותא וואס ס׳איז פארהאן.
לאמיר דיר זאגן איר האט נישט אויסגעטראפן דעם קעניג נאקעט סאיז קיינעם דא נישט געווען קיין הו״א יעצט צו גיין באגנב׳נען מענטשן מיטן חשבון אז אויב צוויי עדים קומען פארציילן וועלן זיי טענה׳ען הנ״ל.
סך הכל טאקע להגדיל תורה .... וויפיל מאהל אין ש״ס טרעפן זיך סוגיות בלויז לחדד התלמידים מדארף טאקע לערנען ללמוד ללמד לשמור ולעשות אבער ס׳איז דא בלויז א ללמוד אויך!! און ווערט נישט גערעכנט ווי א פארלוסט,שאך שפיל ווי דו רופסט דאס ..
דרך אגב אויב די געדענקסט נאך פון פרשת תרומה וויאזוי די משכן קוקט אויס לאזטו אויס פרשת ויקהל ? שריי אריין דער קעניג איז נאקעט מ׳האט יעצט נישט לאנג צוריק געלערנט גענוי די זעלבע זאך.אדער אליעזר עבד אברהם פארציילט איבער די זעלבע מעשה מיט א פרישקייט וואס איז אקאורשט יעצט געשטאנען די זעלבע זאך האלטסט נישט אז ס׳איז א שאד די צייט ?

[מאטי]

מוח שליט האט געשריבן:
קענען אפשר ראובן און שמעון מזים זיין דן און נפתלי? אז זיי זענען בכלל נישט געווען אין האנקאס דאנקאס ווייל עמנו הייתם. וחוזר חלילה

לויט דיר קומט אויס אז עמיצער וואס זאגט עדות אויף א מעשה וואס דורך דעם גייט דער עד צוריק ווערן זומם און געהרג׳עט ווערן כשר.

האב איך די פאלגענדע שאלות
גייט דאס נישט אריין אין כלל פון אין אדם משים עצמו רשע?
ועוד אויב די גלייבסט אים, ווערט דאך זיין נאמנות און זיין פסול לעדות אלס עד זומם באין כאחד. דאס איז דאך אקסימאראניש ..

[מוח שליט]

מוח שליט האט געשריבן:
קענען אפשר ראובן און שמעון מזים זיין דן און נפתלי? אז זיי זענען בכלל נישט געווען אין האנקאס דאנקאס ווייל עמנו הייתם. וחוזר חלילה

לויט דיר קומט אויס אז עמיצער וואס זאגט עדות אויף א מעשה וואס דורך דעם גייט דער עד צוריק ווערן זומם און געהרג׳עט ווערן כשר.

האב איך די פאלגענדע שאלות
גייט דאס נישט אריין אין כלל פון אין אדם משים עצמו רשע?
ועוד אויב די גלייבסט אים, ווערט דאך זיין נאמנות און זיין פסול לעדות אלס עד זומם באין כאחד. דאס איז דאך אקסימאראניש ..

גוטע נקודות למחשבה טאקע.
א' - איז א מענטש נישט באגלייבט עדות צו זאגען אויף אן עבירה וואס מזימי זוממיו זאלען האבען געטוהן? אלס אין אדם משים עצמו רשע? עס קען זיין אז דאס הייסט נישט קיין דירעקטע הגדה אויף זיך.
ב' - איז נישט דער ענין פון באין כאחד א חידוש? דהיינו חאטש די כוח פון קבלת הגט געשעהט דוקא אויב זי האט שוין א כוח לקבל גיטה, אפ"ה ארבעט עס. איז נישט די פשוטע הבנה אז זי זאל נישט קענען מקבל זיין גיטה, לויט די כראנאלאגישע סדר הדברים? זי האט דאך נאך נישט דעם כוח לקבלה, טא וויאזוי ווערט זי בכוח לקבל גיטה? מען איז מחדש אז ביי באין כאחת קוקט מען נישט אויף זמן. [דאס דארף א גוטע הסבר ואכ"מ]
דא איז די מער פשוטע ציור. מען איז מקבל די עדים ווייל זיי זענען דאך כשר. מען פסקנ'ט אויס מיט'ן פולען כוח פון כשרע עדים. פון דא און ווייטער זאלען די שפענדליך פליען וויאזוי אימער. סתירה'דיג אדער נישט.
אלענפאלס האב איך זייער הנאה פון דיינע נקודות. סיי דיין תירוץ, וואס מיט דיינע חקירות אויף מיין תירוץ מאכט מיך שוין טראכטן אז דיינער איז דוקא די פשוטערע תירוץ. און סיי דיין חומר למחשבה אויף מיין תירוץ. א דאנק.

איך האב איבערגערעדט די נושא מיט מיין ווייב, פארלאזענדיג זיך אויף די שיטות המקילים דא אז דאס איז א שאך שפיל. זי טענה'ט אז מיט די פארשריט פון סייענס וועט אין די עתיד נישט שייך מזים צו זיין באופן אז דו האסט נישט געקענט זיין דא נעכטען אויב היינט ביסטו אזא מרחק אוועק. מען וועט איבעראל קענען אנקומען in no time. קומט אויס אז מען וועט נישט קענען אריינברענגן נייע מענטשען אין די מיקס. עס איז דא א פינייט נאמבער פון גדולים. ממילא פאלט אוועק דיין תירוץ. והדרא קושיא לדוכתא.
וכמאמר הידוע אז חכמת נשים איז בפלך, האט פראקטיש סייענס געווארפען א טעארעטישע פשט'ל איבערן דראנג.
כמובן אז מיין פשט האט זי נישט אפגעוואנדען

[מאטי]

מח שליט א דאנק פאר דיינע קאמפלימענטן.

לגבי דיין אשת חבר כחבר׳ס שיינע באמערקונג קען מען זאגן אז ס׳קומען דאך צו כסדר פרישע ערטער און פלאנעטן ווי מ׳קומט אן העכער און העכער ווי מ׳קען אלץ עמנו הייתם׳ען.
לגבי דיין פירכא אויף מיין ערשטע תירוץ פון פאטענציאלע עדים אז סך הכל האב איך צוגעלייגט א גרעסער מספר עדים וואס האט אויך א סוף,קענסטו פונקט אזוי פרעגן אויפן יתר שאת תירוץ. ווייל קטנים ווערן גדולים נאר אנהייב טאג און די קומענדיגע שיפמענט גדולים ווערן הערשט למחר, קומט אויס אז בשעת גמר דין האבן זיך שוין אלע נייע בר מצוה בחורים׳לך פון היינטיגן טאג צאמגעפארט פער צוויי און די לעצטע זענען געבליבן אן א חברותא און ס׳איז געשען א גמר דין מיטן גאנצן טריקל עפעקט.

חוץ אויב מ׳זאגט אז א רגע פאר׳ן גמר דין איז דאך נישט זיכער אז יעצט גייט ווערן א גמר דין ווייל סקען דאך יעדע רגע זיין דילמא חזי טעמא וסתר דינא (שבת ט עמוד ב) קען דאך זיין אז ס׳וועט זיך פארציען אויף מארגן און דאן איז שוין דא א פרישע שיפמענט עדים. (ס׳גרעניצט זיך מיטן באין כאחד לומדות אויך)

השתא דאתית להכא איז שוין פארענפערט דיין פירכא אויף מיין ערשטע תירוץ אז וויבאלד בשעת׳ן דין איז אלץ דא דער שמא ימשך למחר איז די פאטענציאלע נייע גדולים אין לדבר סוף.

[מוח שליט]

ס'קוקט אויס אז דו ביסט גערעכט מיט דעם אין סוף מקום דיינער. איזל ואימלך בדביתהו.
איך בין נישט קלאר וואס דו ברענגסט אהער די ענין פון דילמא חזי טעמא וסתר דינא. הזמה איז בעיקר נאכ'ן גמר דין, פארן' אויספירן דעם דין. אמת אז פאר'ן גמר דין ווערן זיי אויך מוזם אבער מען טוט נישט דעם כאשר זמם לעשות נאר ווען די הזמה איז געשעהן נאכ'ן גמר דין.

רמב"ם הלכות עדות כ' א'. אין עדים זוממין נהרגין ולא לוקין ולא משלמין, עד שיהיו שניהם ראויין לעדות, ויוזמו שניהם, אחר שנגמר הדין. אבל אם הוזם אחד מהן בלבד, או שהוזמו שניהם קודם גמר דין, או שהוזמו שניהם אחר גמר דין ונמצא אחד מהן קרוב או פסול--אין נענשין: אף על פי שהוזמו, ונפסלו לכל עדות שבתורה.

איך שיהיה פארשטיי איך נישט דיין תירוץ אהן דעם יתר שאת דיינער. נאר מיט דעם יסוד אז עס וואקסן צו עדות יעדן טאג עד עולם, האסטו אוועקגענומען דעם פראבלעם. דאס געשעהט דוקא מכח וואס דו האסט אריינגעווארפען די נקודה פון 'ודי למבין' אז מען קען מזים זיין א עדות אויף א מעשה פון היינט מיט אן עמנו הייתם פון נעקסטע וואך. דאן האסטו געעפענט א טיר פאר נייע בחורים'לך עד אין סוף כמבואר במתק דבריך. אהן דעם קענען די קטנים שנתגדלו נישט אריינרעדן אויף א מעשה שראו בקטנותם. בלייבט מען דאך מיט א מספר מוגבל, ומפטירין כדאתמול.

[אביגדור]

ס'איז א מורא'דיגע לשון טאקע. וועלכע דף איז עס?

[משה געציל]

עז לאנג עז ווי אר אן עי בריסק'ער נאוט איז פשט אז עס איז א דין אזא..., אדאי קען עס זיין געבויעט בשרשו אויף כל מיני סברות - זיי זאלן מורא האבן וכו', אבער מען גייט נישט יעדעס מאל דן זיין מכח די סברא אויף כל מיני טעקניקעל פראבלעמען, היינט איז עס שוין א דין אין די צורת ההגדה פון עדות, אז די הגדה דארף זיין אזא סארט הגדה וואס לאזט זיך מזים זיין.

כעין ווי דו וואלסט פארשטאנען אז אויב איז דער עד א גבר אלם וואס קיינער וועט זיך נישט דערוואגן איהם מזים צו זיין הייסט נישט א עשאי"ל.

שטארק מסתבר דיין נקודה אבער דער 'כעין' וואס דו ברענגסט איז בכלל נישט דומה, דאס איז א פאל וואס קען זיך מאכן, משא"כ בנידדן דידן איז א מציאות וואס איז אייביג אזוי.

קענען אפשר ראובן און שמעון מזים זיין דן און נפתלי? אז זיי זענען נישט בכלל נישט געווען אין האנקאס דאנקאס ווייל עמנו הייתם. וחוזר חלילה.

קודם כל ווייס איך נאכנישט פונקטליך וויאזוי עס איז שייך במציאות אז זיי זאלן קענען בשעת'ן עדות זאגן אויף די עצם הריגה בכל פרטיה ודקדוקיה, אויך קענען אין די זעלבע צייט וויסן אלע דעטאלן וואו דן און נפתלי זענען געווען בשעת מעשה. לאמיר זאגן אז דאס שטימט יא, איז אבער נישט דא קיין פראבלעם פון 'אין אדם משים עצמו רשע' מיט זייער הגדה לטובת דן און נפתלי, היות דורך דעם לייגן זיי זיך צוריק ארויף אויפן באשולדיגונגס באנק? איך קלער אז עס איז נישט קיין פראבלעם היות זייער הגדה לטובת דן און נפתלי לאזט נאר די פריעדיגע עדות שטיין ווי עס איז געווען ארגינעל עס איז נישט קיין פרישע הרשעה וואס געשענט דא, אולי.