ווער קען שפרעכן?

[ברסלבער]

אקדמות – איידער איך הייב אן
מילין – צו רעדן
ושריות - און איך באגער
שותא – צו שפרעכן

יעדער פון אונז געדענקט גוט דעם ניגון פון אויסענווייניג, דאס איז דער הייליגער פיוט פון רבי מאיר ש"ץ, וואס ווערט געזאגט דורך אלע אידן בכל מקומות מושבותיהם אום יום טוב שבועות.
איז די מעשה אזוי, עס איז געקומען א איד א מלמד, און ער האט געקלערט אז פארוואס זאלן די טייערע קינדערלעך נישט וויסן די באדייט פון דעם פיוט, האט ער זיך געזעצט איבערטייטשן דעם פיוט אויף אידיש, ער האט פרובירט צו ניצן די גרינגסטע ווערטער אז די קינדער זאלן עס קלאר פארשטיין, און וויסן די חשיבות פון די אידישע פאלק איבער די גוים, וכך הוה די קינדער האבן זיך מחי' געווען און עס איבערגעזינגן מיט די טייטש מיט גרויס געשמאק.
עס זענען אריבערגעלאפן דורות, און מען האט ווייטער איבערגעגעבן דעם ניגון מיט די טייטש מדור דור, און עס ווייטער געזינגען, אבער דא עקא אז אינצווישן האט זיך די אידישע שפראך אביסעלע געטוישט, און די טייטש וואס דער מלמד האט געמאכט מיטן בלויזן ציהל צו גרינגער מאכן אז די קינדער זאלן עס בעסער פארשטיין, איז שוין היינט גענצליך אומבאקאנט פאר די קינדער, אבער מען זינגט עס נאך ווייטער מיטן זעלבן שטאלץ, און וואגן זאל זיך איינער עס צו אויסלערנען פאר די קינדער מיט די הייניטיגע טייטש, רחמנא ליצלן, מען גייט דאך אוועק פון די הייליגע מסורה.
האט מיר געזאגט א מלמד וואס האט יא געהאט חשק אז זיינע קינדער זאלן טאקע פארשטיין די טייטש פון אקדמות, און ער האט עס יא געוואלט זאגן מיט די היינטיגע טייטש, איז ער דאס געגאנגען איבערשמועסן מיטן מנהל, שטייצעך אז דער מנהל האט געזאגט חס מלהזכיר, אזוי האט מען אייביג געלערנט און מען טאר נישט משנה זיין, האט דער מלמד גענומען די דרייסקייט און געפרעגט דעם מנהל, ווען א אינגערמאן קומט צו אייך און זאגט בזה הלשון, "איך באגער צו שפרעכן מיטן מנהל אז איך וואלט באגערט צו ווערן א שטעלפאטרעטער אדער א לערער פאר די קינדער, זאל דער מנהל נעמען א שרייב-פעדער און מיר צייכענען אז איך קען קומען", וואס וואלט דער חשובער מנהל געענטפערט פאר אזא מענטש? איר וואלט דאך אים געשיקט לופטערן? נו אויב אזוי פארוואס זענען די קינדער נישט אזוי חשוב אז מען זאל נישט טארן רעדן צו זיי מיט א נארמאלע שפראך?

די דאזיגע נושא איז ביי מיר פארהוילן מיט א פארהוילעניש, אפשר קען איינער טוהן דאס גענאדע און זיין באוויליגט צו נעמען דאס שרייב-פעדער און צייכענען אן ענטפער אז מען זאל קענען פארשטיין דאס דאזיגע אין איילעניש אן קיין פארזוימונג, איך וואלט זייער באגערט דאס צו וויסן צו זעטיגן מיין זעהל און דאס קענען איבערשפרעכן אויך פאר אנדערע.
דאנקע שיין.

[דעת תורה]

עס איז נישט קיין געפערליכער חיסרון, פשטות איז עס א מעלה אז די קינדער לערנען זיך אויס אביסל די אידישע שפראך.

[elter-zeide]

אזוי ווי שנים מקרא ואחד תרגום, עפעס אזוי, י

[ענן כבד]

אין אז איינער באווילגט שוין צו נעמען דעם שרייב פעדער און ענטפערן אויף דעם, ביטע צולייגן א הסבר צו דעם וואס געוויסע מוסדות לאזן נישט די קינדער ברענגן ניי געדריקטע חמשים וויבאלד עס איז געטוישט די לשון הרש"י אין פרשת חיי שרה פון בת ק' כבת כ' צו בת מאה כבת עשרים, און נאך אזעלכע שונויים וואס מ'האט נישט געזעהן ביז היינט. ניש קיין וויץ

[לעיקוואד]

די גאנצע מהלך פון "טייטש" איז צע"ג. אין א נארמאלער פלאץ ווי מלערנט עפעס, אז מוויל לערנען א ספר אויף א שפראך וואס מקען נישט, לערנט מען קודם אויס די שפראך, עכ"פ אויף גענוג אז מזאל קענען אנהייבען ליינען, און אזוי לערנט מען. אין היימישע מוסדות, גייט דאס צו מיט די מאדנעסטע מהלך פון פראבירען איינצוחזר'ן יעדער ווארט עקסטער און מעמארייזען די טייטש, באופן וואס סקען זיין אז מלערנט יארען חומש און גמרא, און מקען נאכאלץ נישט בכלל געהעריג קיין לשון הקודש כ"ש נישט קיין אראמיש.
דער תמיהה דאפעלט זיך ווען מנעמט אין באטראכט ברסלבער'ס הערה אז אסאך מאל איז דאס מעמארייזד צויי ווערטער וואס ביידע פארשטייט מען נישט. טאקע זייער שיין אפשר מזאל קענען יידיש, אבער זאל מען פארדעם מאכען א עקסטערע קלעס צו לערנען יודיש, וואס איז דער חומש שולדיג?

[בדחן]

כבוד הרב ברסלבער, אז מיין יומגעל וועט אהיים קימען די אקדמות געטייטשט לויט די אידיש ווי מען רעדט היינט, וועט מיר עס זייער באדערן,
איך בין בכלל נישט קיין פרומער אז איך זאל מדייק זיין אזעלכע זאכען, אבער איך האלט אז אקדמות באלאנגט אויף די אויפן ווי אזוי מען האט עס געלערענט ביז היינט, עס דארף נישט קיין הסבר, מעגליך עס איז ריין געפיל, אבער געפיל איז אויך עפעס, אזוי האט מען געלערענט ביז היינט דאס איז שיין און אזוי זאל מען ווייטער לערנענן.

[שמעקעדיג]

ענן כבד, דו דארפסט פארשטיין אז די אלע תורות וואס די רבי'ס זאגן - אדער ווערט שוין געברענגט אין די פריערדיגע ספה"ק - אז מען קען מתחלף זיין א כ' מיט א ק' וועט צופאלן ווערן אויב וועט מען עס נישט אזוי אויסלערנען בגירסא דינקותא.

[ברסלבער]

כבוד הרב ברסלבער, אז מיין יומגעל וועט אהיים קימען די אקדמות געטייטשט לויט די אידיש ווי מען רעדט היינט, וועט מיר עס זייער באדערן,
איך בין בכלל נישט קיין פרומער אז איך זאל מדייק זיין אזעלכע זאכען, אבער איך האלט אז אקדמות באלאנגט אויף די אויפן ווי אזוי מען האט עס געלערענט ביז היינט, עס דארף נישט קיין הסבר, מעגליך עס איז ריין געפיל, אבער געפיל איז אויך עפעס, אזוי האט מען געלערענט ביז היינט דאס איז שיין און אזוי זאל מען ווייטער לערנענן.

איך ווייס אז עס וועט דיר באדערן, און דאס איז טאקע מיין קשיא, פון ווי קומט דער מאדנער געפיל? דער טייטש האט סך הכל געמאכט א פשוטער מלמד לויט די אידיש וואס מען האט גערעדט אין זיין דור, און פארוואס זאל א מלמד היינט נישט מעגן טוישן צו די היינטיגע אידיש?

[ענן כבד]

יא יא שמעקעדיג, און די זעלבע איז מיט די טעותים וואס זענען פארראכטן געווארן, אז די מלמדים זענען שגור בפי מיט דע טעותים איז פשוט גרינגער אז מ'זאל עס לאזן ביי דעם

[קינות גירושין]

גראדע האב איך זייער ליב די סארט שפראך, איך און מיין אינגעל קענען אמאל זיך אריין לאזען אין אזא געשפרעך און מרעדט די וועג וואס די תורה רעדט כלשון בני אדם, אלעס געדאפעלט , אוי איז דאס פאן, סדא אויף וואס צו לאכען
בדחן- דארפסט נישט ריספאנדען,

[הוגה]

ברסלב'ער און לעיקוואד, די טענות פון ביידע פון ענק באדערט מיר שוין א לאנגע צייט. אין פראגרעסיוו מוסדות האט מען דאס שוין מתקן געווען. משא"כ די מוסדות וואס האלטן זיך צו די מסורה מיט מסירת נפש ווילן זיך בשו"א נישט טוישן. איך האב נאך דערווייל נישט געהערט א צופרידן-שטעלנדע הסבר פארוואס.

אגב, אין די ליטווישע מוסדות (ספעציעל אין לעיקוואד) האבן זיי די זעלבע טענה. דארט האבן זיי א
מסורה
צו לערנען חומש מיט אידיש טייטש טראץ דעם וואס די קינדער קענען נישט געהעריג קיין אידיש. שוין יארן וואס די עלטערן בעטן זיך אז מען זאל איין מאל פאר אלעמאל טוישן די סיסטעם כדי אז אלע קינדער זאלן קענען חומש.

באט הו קעירס וועגן די ליטווישע, זיי זענען דאך גוים.

[אביגדור]

זעה דא.

[שלשלת]

אין אז איינער באווילגט שוין צו נעמען דעם שרייב פעדער און ענטפערן אויף דעם, ביטע צולייגן א הסבר צו דעם וואס געוויסע מוסדות לאזן נישט די קינדער ברענגן ניי געדריקטע חמשים וויבאלד עס איז געטוישט די לשון הרש"י אין פרשת חיי שרה פון בת ק' כבת כ' צו בת מאה כבת עשרים, און נאך אזעלכע שונויים וואס מ'האט נישט געזעהן ביז היינט. ניש קיין וויץ

ממוז נישט, אבער מקען עס אויך אנקוקן מיט אנדערע ברילן.
א מלמד האט מיר אמאל געזאגט, אז ער האט פארגעלערנט א רש"י, אין צווישן אלע סארט חומשים וואס זיינע תלמידים האבן געהאט אין קלאס, איז געווען 4 באזונדערע גירסאות אין יענע איין רש"י.
ביי עלטערע קינדער, האט יענער מלמד געזאגט, איז עס נישט געפערליך, אבער ביי קליינע קינדער וואס הייבן אקארשט אן צו לערנען רש"י, קען אזא חילוקי גרסאות, פון ק' צו מאה, מאכן א גאנצע צעמישעניש.
דאס האט געברענגט דערצו אז ער מוז פאדערן פון אלע קינדער צו ברענגן אייניגע חומשים.
וואס זאל איך דיר זאגן, איך האב איהם פארשטאנען און גערעכט געגעבן.

[בדחן]

גראדע האב איך זייער ליב די סארט שפראך, איך און מיין אינגעל קענען אמאל זיך אריין לאזען אין די שפראך

בדחן- דארפסט נישט ריספאנדען,

אבער מיזט נישט אין יעדע אשכול שרייבען אז האסט אישוס, מען האט דיר אינזין מען זאגט תהילים מען פראבירט די בעסט, קיעפ איט אפ.

[לעיקוואד]

בדחן, מענטשליכקייט איז נישט מיטגעקומען אין דער קנאות פעקעדזש וואס דו האסט זיך איינגעקויפט? שיק עס שוין צוריק צום געשעפט און זאג זיי אז עס פעלט דער יסוד היסודות.

[מאטי]

בדחן פאלוי מי, זאג נאך מיר:

אקדמות פאר איך הייב אן
מילין. מיינע ווערטער
ושריות אין איך וויל
שותא רעדן
איז דאס אזוי שווער געווען ?

בד״וו.. מה נשתנה פארוואס איז פארענפערט געווארן ..אדער צפון מ׳נעמט א פידל באהאלטן פאר אפיקומן ווארט שוין לאנג אויף א תיקון.

[בדחן]

בדחן, מענטשליכקייט איז נישט מיטגעקומען אין דער קנאות פעקעדזש וואס דו האסט זיך איינגעקויפט? שיק עס שוין צוריק צום געשעפט און זאג זיי אז עס פעלט דער יסוד היסודות.

גארנישט מיט קנאות, און יעדע אשכול מאכט דער קינות זיכער מיר נאכצולויפן מיט זיינע זיסע סטעטמעינט אז איך מוז נישט מגיב זיין,
עס איז דא ווען איך האב געדולד דערצו, און עס איז דא ווען איך וויל זיך לאזען הערן אז ער זאל אראפקריכען פון מיר, דאס האט גארנישט מיט קנאות אדער מיט מיין מיינוג וואס איך שרייב, עס איז אז ער זאל פארשטיין נישט יעדע אשכול איז פלאטץ פאר בדחן בעשיניג.

[בדחן]

בדחן פאלוי מי, זאג נאך מיר:

אקדמות פאר איך הייב אן
מילין. מיינע ווערטער
ושריות אין איך וויל
שותא רעדן
איז דאס אזוי שווער געווען ?

בד״וו.. מה נשתנה פארוואס איז פארענפערט געווארן ..אדער צפון מ׳נעמט א פידל באהאלטן פאר אפיקומן ווארט שוין לאנג אויף א תיקון.

זיכער זאגט זיך עס געשמאקער, אבער מיין געפיל זאגט אז די אנדערע אפטייטש איז שענער.

[יואב]

ברסלבער, זייער א גוטע טענה, און אויב ווילט איר פאריכטן די יעניגע אידיש וועלעכע הרב בדחן פארמאגט א געפיל צו, דאן ביטע לייג צו דאס פאלגענדע בינטל ווערטער צו די ליסטע.

אשה - א פייער אפפער.
סולת - פיין מעהל.
ויפתח ה' את רחמה - (מיינע מלמדים האבן דאס אויך נישט געטייטשט).
עקרב - אן עגדיס.
מות יומת - געטייט זאל ער געטייטעט ווערן.
באחו - אין די וויזע.
נחלה- אן ארבטייל.
כפתור - א קנאפ.
ויגש- גינעהנט.
מכדי - א מעהר.

איך פלעג נישט אויסהערן, איך גלייב דער עולם קען דא מוסיף זיין גאנצטע תגובות מיט ווערטער.

און צו אייך הרב בדחן, קוקן מיר ארויס איר זאלט איבערדריקן דעם הייליג באוויסטע בית יהודה חומש , און דאס פארשפרייטן אין אלע חדרים ארום דער גארער וועלט.

[בדחן]

יואב, עס איז נאר ביי אקדמות אדער ביי די פסח סמנים וכדומה ווי מיינע געפילן זאגען אז די אלטע ווערטער טייטש זאל מען נישט משנה זיין,
אבער די חימוש גיב איך דיר גערעכט אז מען זאל יא טייטשען לויט ווי אזוי מען רעדט היינט צו טאגס.

[יואב]

כ'הער.

[יידל]

אן עגאיזם פון א טאטע אז צוליב זיינע תאוות איז ער גרייט צו מאכן זיין זון מעמארייזן שורות אויף שורות פון אומפארשטענדליכע אראמישע און אידישע ווערטער, בלויז ווייל דער טאטע האט א "געפיל" דערצו. נאכדערצו ווען דאס קינד ווערט פארגעהאלטן פון מלמד אויב קען ער נישט גענוג גוט. צו האט רשעות אויך נישט קיין שיעור?

[בדחן]

נא.. זאל זיין אזוי יידל, איך ארבייט גענוג שווער אריינצוברענגן דאס יו״ט אין שטוב, אזויפיל זאלן מיר מיינע קינדער טיען און געבן די גיטע געפיל....