קוואנטום פיזיקס

[יידל]

שוין, כ'האב געמיינט אז נאר קול דודי און פשוט קאמפליצירט קענען האבן דיאמטריק קעגנגעזאצטע מיינונגען אויף קוואנטום פיזיקס. שטעלט זיך ארויס אז א סורוועי איבער די באדייט פון קוואנטום פיזיקס גענומען צווישן פיזיקער, מאטעמאטיקער און פילאזאפער האט געוויזן אז אסאך פונדאמענטאלע חלקים פון קוואנטום פיזיקס איז א מחלוקת הפוסקים. קוואנטום פיזיקס (אויך: קוואנטום טעאריע, קוואנטום מעקעניקס) איז איינע פון די קאמפליצירסטע טעאריעס אין סייענס, און אפילו ריזיגע עקספערטן זענען אויך מחולק איבער וואס די טעאריע באדייט.

ליינט מער בפרטיות אין נאטור.

[יידל]

און פאר די פיזיקער בינינו, אט איז דער פולער סורוועי: http://arxiv.org/pdf/1301.1069v1.pdf

[יאיר]

שוין, כ'האב געמיינט אז נאר קול דודי און פשוט קאמפליצירט קענען האבן דיאמטריק קעגנגעזאצטע מיינונגען אויף קוואנטום פיזיקס. שטעלט זיך ארויס אז א סורוועי איבער די באדייט פון קוואנטום פיזיקס גענומען צווישן פיזיקער, מאטעמאטיקער און פילאזאפער האט געוויזן אז אסאך פונדאמענטאלע חלקים פון קוואנטום פיזיקס איז א מחלוקת הפוסקים. קוואנטום פיזיקס (אויך: קוואנטום טעאריע, קוואנטום מעקעניקס) איז איינע פון די קאמפליצירסטע טעאריעס אין סייענס, און אפילו ריזיגע עקספערטן זענען אויך מחולק איבער וואס די טעאריע באדייט.

ליינט מער בפרטיות אין נאטור.

איך פארשטיי נישט. מען איז ערשט יעצט געוואויר געווארן, נאך די סורוועי, אז עס זענען דא חילוקי דעות אין די סוגיא?

[יידל]

אודאי האט מען געוואוסט אז עס זענען פארהאן חילוקי דעות, אבער ווי דער סורוועי נעמער שרייבט אין די הקדמה, איז וויכטיג אפצושאצן וועלכע חלקים זענען תלוי במחלוקת און וועלכע נישט. אזוי אויך איז אינטערעסאנט צו זען וויפיל פראצענט האלטן פון וואס.

[פשוט-קאמפליצירט]

שוין, כ'האב געמיינט אז נאר קול דודי און פשוט קאמפליצירט קענען האבן דיאמטריק קעגנגעזאצטע מיינונגען אויף קוואנטום פיזיקס. שטעלט זיך ארויס אז א סורוועי איבער די באדייט פון קוואנטום פיזיקס גענומען צווישן פיזיקער, מאטעמאטיקער און פילאזאפער האט געוויזן אז אסאך פונדאמענטאלע חלקים פון קוואנטום פיזיקס איז א מחלוקת הפוסקים. קוואנטום פיזיקס (אויך: קוואנטום טעאריע, קוואנטום מעקעניקס) איז איינע פון די קאמפליצירסטע טעאריעס אין סייענס, און אפילו ריזיגע עקספערטן זענען אויך מחולק איבער וואס די טעאריע באדייט.

ליינט מער בפרטיות אין נאטור.

יישר כוח פאר'ן לינק. ס'איז אינטערעסאנט צו באמערקן אז די גרופע אויסגעפרעגטע איז באשטאנען פון מאטעמאטיקערס און פילאסאפן, בנוסף צו פיזיציסטן. איך מיין אז דאס זאגט עפעס וועגן דעם פארנעם פון קוואנטום פיזיקס -- אז דאס בארירט אונזער וועלט באנעם אויף א טיפערן שטאפל ווי בלויז פיזיקס. קוואנטום פיזיקס קען מען לערנען און שטודירן; אבער אמת'דיג פארשטיין ("אינטערנעלייזן", "להפנים") האט ווייניג צוטאן מיט קענען די טעכנישע און מאטעמאטישע חשבונות שבו. כך קראתי מאנשי שם אין דעם פעלד.

[יידל]

אן אינטערעסאנטער אבזערוואציע, פ"ק.

[יידל]

אוי ווי מאדנע די וועלט איז. קוואנטום פיזיקס איז פשוט די וועג וויאזוי מ'זאגט דאס אין סייענטיפישע זשארגאן.

פארוואס קיינער - אבער קיין איינער - פארשטייט נישט קוואנטום מעקעניקס.

[טאמבל סאס]

פשוט קאמפליצירט, איז די מאלטיפעל אוניווערס טעאריע נישט די זעלבע ווי סטרינג?
און נאך א שאלה, לויט די צווייטע טעאריע, (פוהלע וועלטן) אז דיין (באוואוסטזיניגע) "איך" זעהט (אומדירעקט - ווען דו קוקסט נישט) די פוהלצאליגע עלעקטראן קאפיעס פון די אנדערע וועלטן טוהן עטליכע סתירה'דיגע אויסוואהלן. דאן פארוואס זעט נישט דיין באוואוסטזיניגע איך, (נישט קוקענדיג דירעקט - אדורך א כמו דאבל סליט עקספערימענט) אויך די קאפיעס פון אנדערע מענטשן אין די אנדערע יוניווערסן, טוהן די פארקערטע פעולות ווי אין דעם וועלט??
ווייל מענטשן זענען צופיהל סובאטאמען צוזאמען?
וואס איז פשט אז מיט דיין קוקן ברענגסטו אים אריין אין איין, און דיין, אוניווערס? וויבאלד דו קוקסט אים בלויז אן מיט א מעגליכקייט וועלכע וועט נאר שטימען מיט די מציאות? צודען דארף נישט א מענטש אויך האבן עמיצער וואס זאל אים אנקוקן, כדאי ער זאל זיך בלויז זעהן אין איין אוניווערס? אדער זיין החלטה וואס אויסציוועהלן, ברענגט אריין זיין באוואוסטזיין אין דעם אוניווערס ווי זיין החלטה פאסירט? קומט אויס אז דער מענטש אליין שפרינגט אגאנץ לעבן פון איין אוניווערס צום אנדערן. ווייל א פאסירונג וואו היטלער געווינט מלחמה, און א פאסירונג ווי די קריגס פארברעכער ווערן געהאנגען קען נישט געשעהן אין איין און דער זעלבער אוניווערס.
אדער איז פשט, אז א מענטש פראדוצירט כסדר קאפיעס פון אים, אבער ער בלייבט שטענדיג דער ארגינאלער. און אין דער ארגינאלער וועלט.
נאך א זאך וואס איז מיר שווער, אויב זאג איך אז ער סוויטשט'ד אוניווערסעס, וואלט דאך דעם מענטש אלס געדארפט גיין גוט?! ווייל אז עפעס הינקעט, מאכט ער א דעסיזשען צו טוישן זיין גורל און ער סקיפט אוניווערס. פטור אן עסק.
שוין די קאפ דרייט זיך מיר שוין.
וואס איך פארשטיי אינגאנצן נישט: (מען!! איך ווייס אפ' נישט וויאזוי עס צופרעגן) וואס איז דער באוואוסטזיין פון א מענטש? ווען איך נעם א ריכטונג אין וועלט א', ווערט באשאפן א קאפיע אין וועלט ב' מיט מיינע אלע זכרונות, מחשבות, נאטורן, און פעהאיגקיייטן, עבר און הוה, און "פריינד און פאמיליע"?.. ער איז א גענויע קאפיע פון מיר, נאר מיט א דיפרענט עתיד! אבער מיין משפחה, פריינד, קהילה, און אלע אנדערע באשעפענישן אין די וועלט האבן דאך נישט פונקט יעצט אויך אויסגעוועהלט.. און פראדוצירט א קאפיע..פונקט אין יענעם וועלט?! און אלע חיות האבן אויך בוחר געווען?
קאמאן, אתמהה. איך בין דאך אויך יעצט א קאפיע, מיט מיליאנע איידענטישע צווילינגען וואס הייסן אויך טאמבל סאס. און שערן א ענליכע עבר ווי מיר. (מוז אויך נישט זיין. סך הכול האט ער געהייסן טאמבל סאוס פאר א מינוט, ער האט זיך דעמאלטס געטוישט נאמען אויף קאזשיקלען. און סך הכול איז ער א מינוט פריער באשאפן געווארן, ווייל ער האט מחליט געווען אויפצוהערן קראצן די נאז. נאך א מזל. )

נאך א זאך וואס איך פארשטיי נישט: פארוואס מוז אלעס וואס פאסירט ביי סוב אטאמיק פארטיקלס אויך פאסירן ביי אונז מענטשן, און צו אלעס אין די אוניווערס?
ס'ברענגט מיר צו איין מסקנא, פ"ק איז גערעכט. צו זיין א קוואנטום פיזיקער ברויך מען אויך זיין א משוגענע פאנטאזירער.

[טאמבל סאס]

נו קיינער וויל מיר נישט ארויסהעלפן?

[נולד מאוחר]

איך האב דיר געהאלפן אין אן אנדערע יאניוווערס. כ'קען דיר נישט העלפן מיליאן מאל.

[נולד מאוחר]

די קולמוס אויף שבעות האט געהאט אן ארטיקעל איבער תורה ומדע ווי אזוי זיי שטימען.
דרך אגב האט דער שרייבער דערמאנט 'שראדינגערס קאץ'.אויב איינער קען מסביר זיין וואס די עקספערמענט זאגט
למצוה גדולה יחשב.

[טאמבל סאס]

איך האב דיר געהאלפן אין אן אנדערע יאניוווערס. כ'קען דיר נישט העלפן מיליאן מאל.

קען זיין וועגן דעם פיהלט א מענטש סטרעס'ד אין א אנגעצויגענע צייט וויבאלד, ער ארבעט צושווער אין איז אין צופיהל יוניווערסן. וועגן ער האט דאך מער ספיקות, און מאכט דעריבער מער דעסידזשנס. גייט ער צו מער יוניוועסן. ס'שטימט מיין חשבון? חחח

[נולד מאוחר]

חחח ער האט דאך אן עקסטרע גוף פאר יעדע וועלט חכם.

[טאמבל סאס]

און זיי האבן נישט קיין שום קאנעקשן צווישן זיך הייסטעס. איי דאונט נאו.

[טאמבל סאס]

און זיי האבן נישט קיין שום קאנעקשן צווישן זיך הייסטעס. איי דאונט נאו.

[יידל]

די קולמוס אויף שבעות האט געהאט אן ארטיקעל איבער תורה ומדע ווי אזוי זיי שטימען.
דרך אגב האט דער שרייבער דערמאנט 'שראדינגערס קאץ'.אויב איינער קען מסביר זיין וואס די עקספערמענט זאגט
למצוה גדולה יחשב.

שראודינגער'ס קאץ איז נישט קיין אייגענטליכע עקספערימענט נאר א "מחשבה עקספערימענט". אין קוואנטום מעכאניקס איז דא א מושג וואס רופט זיך קוואנטום סופערפאזישן. דאס מיינט אז ווי לאנג matter ווערט נישט אנגעקוקט דורך אן אבזערווער, וועט די matter זיין אין אלע מעגליכע מצבים וואס עס איז נאר שייך עס זאל זיין. אבער ווי נאר אן אבזערווער קוקט דערויף (אדער מעסט דאס) נעמט עס אן איין מצב, דאס רופט זיך "וואלן-פונקציע צוזאמפאל". שראודינגער האט געשריבן זיין קאץ עקספערימענט, צו מדגיש זיין ווי מנוגד לשכל קוואנטום פיזיקס איז, און ווי אבסורד עס וואלט געווען ווען סופערפאזישען און וועיוו-פאנקשן קאלעפס וואלטן אנטשטאנען אין אונזער טאג טעגליכן לעבן.

די עקספערימענט איז - אין קורץ - ווי פאלגנד: לאמיר זיך פארשטעלן אז מיר לייגן אריין א קאץ אין א פארמאכט קעסטל, אין אינעם קעסטל לייגן מיר אויך אריין א סובסטאנץ וואס קען פאר'סמ'ן דעם קאץ. דער סובסטאנץ ווערט אבער אקטיווירט נאר ראנדאם. עס האט פונקט אזויפיל שאנסן צו ווערן אקטיווירט ווי צו נישט ווערן אקטיווירט. לויט קוואנטום פיזיקס וועט אויסקומען אז ווי לאנג מען עפנט נישט אויף דעם קאסטן, איז דער קאץ סיי טויט און סיי לעבעדיג - אויפאיינמאל. דאס איז סופערפאזישען. דער קאץ וועט נאר "שטארבן" (למפרע) אדער בלייבן לעבן, ווען אן דרויסענדיגער עפנט אויף דעם קעסטל און אבעזערווירט דעם קאץ, אדער ער "מעסט" דעם קאץ'ס מצב.

דיסקלעימער: איך פארשטיי אויך נישט.

[נולד מאוחר]

ידל שכח. איך ווער א סקיוורא חסיד און פארטיג. לעבדיג און טויט און די זעלבע צייט פליז.
פאר מ'אבזעטוירט געדענק איך עפעס אז סביהעווט ווי א וועיוו נאכן אבזאווירן ווי מעטער, נישט אזוי?'
די זאגסט פאר'ן אבזעווירן ביהעיווט עס ווי אלע מעגליכע מצבים וואס סקען נאר.

[קול דודי]

די קולמוס אויף שבעות האט געהאט אן ארטיקעל איבער תורה ומדע ווי אזוי זיי שטימען.
דרך אגב האט דער שרייבער דערמאנט 'שראדינגערס קאץ'.אויב איינער קען מסביר זיין וואס די עקספערמענט זאגט
למצוה גדולה יחשב.

דער קאץ איז א ״געדאנק עקספערימענט״ מיט וואס עס איז גרינג צו אילוסטרירן די שוועריקייטן פונ׳ם קאפענהאגן פירוש אויף קוואנטום פיזיק. (אגב, די מערסטע אנגענומענע פירוש עד היום. איי דער קאץ? נא, דאס האט אויך כמה וכמה פירושים.) בקיצור נמרוץ:

קאפענהאגן זאגט אז א פארטיקל פארמאגט *באמת* צוויי *קעגענגעזעצטע* אייניגקייטן פאר מ׳קוקט דאס אן. דהיינו, לאמיר אנרופן איין אייניגקייט ״שווארץ״ און דאס אנדערע ״ווייס״. דעמאלטס איז א פארטיקל סיי שווארץ און סיי ווייס; ווען מען קוקט דאס אן דעמאלטס ווערט עס נאר שווארץ אדער נאר ווייס, אבער בעפאר דעם איז עס ביידע ביינאזאם. (איי וועט איר פרעגן ווער צווינגט אונז אזוי ציזאגן, אפשר איז עס כפשוטו איינס פון די צוויי בעפאר מ׳קוקט אויך, מאר מיר ווייסן נישט ביז מ׳קוקט? נא, דער ענטפער הלא הם כתובים בספרי קוואנטום מעקאניקס, דוק ותמצא.)

איבעיא להו לשרוידינגר: בשלמא ווען כ׳האב א פארטיקל וואס איז ניטאמאל פארבינדן מיט גארנישט, נו, פארשטיי איך. וואס וועט איר אבער זאגן אז כ׳וועל מאכן א מאשין וואס האט זייער שטארקע סם אינעווייניג, אין ס׳איז אויסגעשטעלט אזוי: אז א פארטיקל וואס איז פארבינדן מיט דעם איז שווארץ, דאן טיט די מאשין גארנישט. אויב איז די פארטיקל ווייס, דאן לאזט דאס ארויס די סם. דאן נעמט א קאסטן, שפארט איין א קאץ אין דעם צוזאמען מיטן מאשינקע, און הייבט אן טראכטן. די פארטיקל איז דאך *באמת* שווארץ און ווייס ביינאזאם. קומט דאך אויס אז די סם איז באמת סיי ארויסגעלאזט (ווייס) און סיי נישט (שווארץ). איז דאך בעל כרחך דער קאץ *באמת* סיי טויט (סם) און סיי לעבעדיג (נישט סם) ביז איר עפענט די קאסטן, ווען עס וועט ווערן נאר איינס פון די צוויי. אבער אטו בשופטנו עסקינן? יעדער ווייסט דאך אז א קאץ קען נישט זיין סיי טויט און סיי לעבעדיג; ס׳איז דאך אבסורד! קלאפט דאס הארץ, אדער נישט? טראכט דער קאץ, אדער נישט? צי ווינדערט זיך דער קאץ אליין אויב ער איז טויט אדער לעבעדיג, כדוגמת רבא בפורים אחר עד דלא ידע???

[יידל]

פארן אבזערווירן איז matter סיי ווי א וועיוו און סיי ווי א פארטיקל. נאכן אבזערווירן איז עס נאר איינס פון די ביידע. פארשטייט זיך אז דאס איז נאר אויפן סוב-אטאמישן שטאפל, שראודינגער'ס קאץ איז נאר געשען אויב דער קאץ איז אזוי גרויס ווי אן פארטיקל פון אן אטאם.

--
קול דודי האקט, דער עקספערט איז דא!

[קול דודי]

פארן אבזערווירן איז matter סיי ווי א וועיוו און סיי ווי א פארטיקל. נאכן אבזערווירן איז עס נאר איינס פון די ביידע. פארשטייט זיך אז דאס איז נאר אויפן סוב-אטאמישן שטאפל, שראודינגער'ס קאץ איז נאר געשען אויב דער קאץ איז אזוי גרויס ווי אן פארטיקל פון אן אטאם.

די ״וועיוו״ פון וואס מ׳רעדט איז באמת א ״מעיגליכקייט וועיוו״, דהיינו א צוזאמקומעניש פון אלע איינצעלנע מעגליכקייטן, אין דער פארעם פון א כוואליע. דאס איז וואס מ׳רופט אן די ״וועיוו פאנקשן״.

[יידל]

אה, ייש"כ פארן אויסקלארן!

[נולד מאוחר]

שכח קול דודי.
יעצט איז דא אזא שאלה אונעם קולמוס, מאריס ענגעלסאן איז די שרייבער ,ער שרייבט סייענטיסטן פרעגן דאס.
היות מדארף אן אבזערווער כדי צי האבן מעטטער זאל ביהעוון ווי פארטיקל, כווייס נישט פונקטלעך אבער דאס וטאס פאסירט נאכן אבזערווען. שטעל זיך די שאלה ווער אבזערווד די גאנצע יניווערס ? סמיז דאך זיין איינער אונדרויסען וואס קוקט אויף די גאנצע זאך.
קומט ער צי אז מיר אידן וואס גלייבן און אייבישטער האבן מיר דעם תירץ. דער אייבשטער איז דער אבזערווער.

פארשטיי איך נישט די שאלה וואס עפעס מיז זיין איינער פון דרויסען פארוואס קען נישט זיין מיר זענען די אבזערווער. ווי ווייט מיר זעען נישט איז טאקע נאך דא די כוואליע ביהעווער?
און אויפ'ן תיריץ איז מיר מער שווער , אויב דער אויבשטערס אבזערווירן האט אן השפעה דאן פארוואס ווען מיר אבזעווירן נישט דאן איז דא א כוואליע ביהעוויער, לכוראה דער אויבשטער אבזעווירט דאך אייביג?

[געפילטע פיש]

מ'סתם מיינט ער צו פרעגן ווער אבזערווירט די ווייטע גאלאקסיעס און פלאנעטן, וואס מיר ווייסן דאך אז זיי עקזעסטירן? אבער מיר קענען זיי נישט זען (אבזערווירן, לויט עם) ממילא מוז זיין א אבזערווירער וואס זעט עס.
אבער דאס איז בכלל נישט קיין הכרח לדעתי, ווייל די פלאנעטן וואס מיר אבזערווירן אז זיי עקזעסטירן, זענען מיר דאך די אבזערווערס, און די וואס זענען אין די אנאבזערווד יוניווערס, ווייסען מיר דאך נישט אז זיי עקזעסטירן.

און בכלל, אויב הייסט דער אייבישטער אן אבזערווער, ווייסט ער דאך אויב שראודינגערס קאץ לעבט אדער נישט, איז צוווראפן די גאנצע קוואנטאם טעאריע, ווייל ס'אלעמאל דא אן אבזערווער, ער איז דאך דער מלא כל הארץ כבודו, און דער יודע ורואה הכל. אבער דאס אליינס גייט לדעתי אריין אין גדר פון הגשמה, צו זאגן אז דער אויבישטער איז א אבזערווער ווי אונז מיט אונזערע פליישיגע אויגן, און איז כפירה לויטן רמב"ם (דוכט זיך).