משה מענדלסאהן (רמ"ד)

[יואליש]

בדחן, קענסט עלעבארירן וואס דאס מיינט "ס'איז אנגענומען." בעיקר זיי מסביר ביי וועם איז אנגענומען (פרוביר צו זיין ספעציפיש, "שלומי אמוני ישראל" אדער "יהדות החרדית" אדער "עהרליכע אידן" זאגט נישט גארנישט), באזירט אויף וואס איז אזוי אנגענומען?

איז נישט מער אקוראט צו זאגן "איך האב אלעמאל געמיינט"?

[איחוד פעלד]

בדחן

איך וואלט הנאה געהאט צו זעהן וואס די ענטפערסט אויף יידל קשיא, אויב איז דער רמ"ד געוועהן א כופר היתכן דער מהר"ם שיק האט געהאלטען זיין חומש אין שטוב.

והשני

וואס האלסטו הרב בדחן. דארף מען היינט לערנען ענגליש מט די קינדער אדער נישט.

[קינות גירושין]

לעקוואד, איך האב נעבעך אייביג געמיינט אז רמ״ד (וואס חת״ס רופט עם אן)מיינט רשע משה מנדלסון
יודל, האט/וואלט רמ״ד געוואלט מזאל שטאדירען סתם חכמות למשל סייענס וכדומה, צו ער האט נארגעהאלטען אז מזאל קענען גוט ענגליש כדי מזאל קענען מאכען פרנסה (אויספילען פ״ס עפליקעשן) נאך די חתונה?
ליבי אומר לי, ער וואלט נישט געווען צו העפי מיט די ווילי לייף סטייל, (איך האב אבער קיינמאל נישט גהעריג דורך גלערנט ספרי רמ״ד)

[בדחן]

@ איחוד, איך וועל דיר ענטפערן באישי, איך וויל זיך נישט דרייען אין די אשכול ווייל איך רעד געווענליך נישט אריין אין די סארט ענינים,

[קינות גירושין]

אוי כבעט ענק לאזט נישט דעם אשכול איינשלאפען סאיז מיין מאסט פעווערד טאפיק

[איחוד פעלד]

@ איחוד, איך וועל דיר ענטפערן באישי, איך וויל זיך נישט דרייען אין די אשכול ווייל איך רעד געווענליך נישט אריין אין די סארט ענינים,

אקעי, זאל זיין באישי.

[דעת תורה]

@יידל, ווען דו האסט געשריבן אז דו גייסט עפענען א אשכול איבער רמ"ד, בין איך געווען זיכער אז דער קעפל גייט זיין: "דער מיטאס ארום משה מענדלסאן". ווייל רוב פון דעם דמות וויאזוי מיר קענען אים איז גענצליך פאלש, געבויט אויף די ליכט שטראלן און מנחם גערליץ'נס מעשה ביכלעך, וואס זיי בויען זיך אויך אויף א מיסקאנסעפציע וואס האט זיך געפארעמט ארום דעם מאן הערשט אין די ת"ר יארן, לאנגע יארן נאך וואס זיינע גע'שמד'טע קינדער האבן שוין נישט געלעבט.

למעשה זע איך אז קיינער דא האט נישט קיין פונקטליכע דעסקריפציע פון אים, וואס פונקטליך איז ער יא געווען און וואס נישט, וואס האט ער יא געהאלטן און וואס נישט, און וואס האט ער געוואלט משפיע זיין אויפן ציבור, צי האט ער בכלל געצילט די מזרח אייראפע'אישע אידנטום, און נאך.

סאו איך וועל דערווייל שרייבן מיין - פעלערדיגע - בליק וואס איך האב אויף אים, און ווער עס ווייסט מער זאל אריין פילן די בלענקס און פארריכטן דאס וואס איז נישט ריכטיג.

בקיצור הדברים, איז מענדלסאן געווען א מורא'דיגער בעל כשרון, א מח עצום, און א נישקשה'דיגער תלמיד חכם. א תלמיד פונעם בעל קרבן העדה אויפן ירושלמי, האט ער זיך - אין די שפעטערע יארן נאכן לערנען אין ישיבה - אריין געווארפן אין פילע חכמות חיצוניות, הויפטזעכטליך פילאזאפיע און טעאלאגיע. זיין נאמען איז געגאנגען פאר אים און ביז א קורצע צייט האט ער זיך ערווארבן א רעפוטאציע ווי א מבהיל'דיגער חכם אין די גוי'אישע גאס.

די צייט איז געווען א בין השמשות'דיגע, אור וחושך משתמשין בערבוביא, פון איין זייט איז די אלגעמיינע ענלייטמענט שוין געווען אין פילן שוואונג, דאגעגן די אידן האבן נאכנישט געהאט קיין פולע רעכטן, און מענדלסאן איז געווען ממש דאס שפיגעלע פונעם דייטשן אידענטום וואס האט מיט אים שטאלצירט פאר די גויים, ער האט געהויבן די כבוד פון יהדות און איר העלדיש פארטיידיגט קעגן די קריסטליכע אטאקעס קעגן איר. אין די בערלינער קהילה איז ער געווען פון די פני.

און נישט נאר סתם דער המון עם, אפילו די גדולי תורה האבן געהאט צו אים רחשי כבוד והערצה סיי אלס תלמיד חכם און בעיקר אלס זיינע אלגעמיינע קענטעניסן (וואס איז לכל הדעות היבש איבערגעשטיגן זיין חכמת התורה). ווי דער שטייגער פון א קלוגן מענטש מכבד צו זיין א חכם בכלל, אפילו נישט דוקא בחכמת התורה.

זעלבסט פארשטענדליך אז זיינע פונקטליכע השקפות זענען נישט געווען ממש בית מדרש'דיגע אזוי צו זאגן, ער האט דאך דאך געפאשעט אין פרעמדע פעלדער ווי מ'זאגט, אבער עס איז געווען אקעי, מען האט נישט ערווארטעט בעסער. דא און דארט האט זיך געמאכט צוזאמענשטויסן צווישן זיינע פארגעשריטענע דעות און די תורה וועלט, א שטייגער ווי דער ענין פון קביעת זמן המיתה, (איראניש איז די משכיל'ישע שיטה דאן געווען צו ווארטן לאנג נאך דעם וואס דער נפטר האט שוין נישט געהאט קיין פולס צו קענען זאגן זיכער אז ער איז טויט, מי יגלה עפר מעיניהם שהרי תלמידי תלמידיהם קובעים מוות מוחי למוות), דאך איז עס נישט געווען קיין אישו פון דע/לעגיטימאציע נאר א געווענליכער וויכוח.

א קליין חלק פון דעם פערזאן'ס פילצאליגע ווערק און באשעפטיגונגען, איז געווען דער ביאור וואס ער האט געשריבן, ממש נישט זיין עיקר קאנצעטראציע. רוב פון זיין קורץ לעבן איז ער געווען פארנומען מיט פילאזאפיע און מער פארקערט מיט גוי'אישע געלערנטע ווי מיט אידן. דער תכלית פון שרייבן דעם ביאור איז א שיינער חיבור על פי דקדוק טייטש. איז געווען דערין א באהאלטענע אגענדע צו פארשפרייטן הויך קלאס דייטש ביים אידנטום? ווער עס זאגט אזוי עליו להביא הראיה. עס איז פשוט אז א געלערנטער מאן וואס גיט ארויס א פראפעסיאנאלן חיבור - וועלכע קען אגב, פונקט אזוי אפעלירן צו קריסטן ווי צו אידן - זאל עס נישט שרייבן אין זשארגאן. ווען לאטייניש וואלט געווען א אויסוואל וואלט ער מעגליך גענוצט די שפראך.

ווער האט געהאט א פראבלעם מיט דעם ביאור בימיו? דער נודע ביהודה נישט. ווי עס שרייבט זיין זון ר' יעקב'קא האט ער עס גאר משבח געווען. אין די שפעטעריגע יארן טרעפט מען דעם חתם סופר, לויט גערליץ אין זיין קינדער בוך האט דאס דער חת"ס גענומען פון זיין רבי'ן דער הפלאה אין פראנקפורט וועלכע האט פארברענט דעם ביאור ברבים, איך זוך א מקור דערויף דערווייל איז דאס ביי מיר מופרך. זייער אסאך אדער רוב - גדולים ורבנים אין די ת"ק יארן האבן נישט געהאט קיין שום פראבלעם דערמיט.

איין זאך וואס ער האט זיך היבש פארפאטשקעט, איז געווען זיין ארויסשטעלן זיך בכל עוז לטובת נפתלי הירץ וויזל, קעגן די אנגענומענע דעה פון אלע גדולי הדור. אין קורצן די פרשה איז געווען אז וויזל - אליין א ת"ח ומחבר ספרים וועלכער האט בעבר אפילו באקומען א הסכמה פון נודע ביהודה - האט ארויסגעגעבן א חיבור ווי ער שטעלט פאר זיין וויזיע פארן חינוך פונעם דור העתיד. דער שפיץ דערפון איז צולייגן מער דגוש אויף אלגעמיינע לימודים ווי אויף לימוד התורה אין די חינוך אינסטוטיציעס. די גדולי הדור ובראשם דער נודע ביהודה זענען ארויסגעקומען בחרב ובחנית קעגן אזא מין פסול'ע השקפה און דן געווען דעם מאן ווי א אפיקורס. (נאר וויסן דארף מען אז דער חילוק צווישן וויזלס חינוך פלאן און דער נודע ביהודה איז כמעט נאר כחוט השערה. וויל דער נודע ביהודה האלט אויך זייער קלאר אז דער ענין פון אלגעמיינע לימודים איז א וויכטיגער ערך, און מען דארף עס טאקע לערנען. ער האלט נאר אז דער עיקר דגוש דארף זיין אויף תורה פארשטייט זיך).

- איך האק אביסל אריין, יידל טענה'ט אז מענדלסאן i.e. השכלה האט אויסגעפירט מיט זייער ציוויליזאציע שטרעבונגען, אפילו ביים יהדות החרדית. דער אמת איז פונקט פארקערט. אונזער גאנצע הסתגרות וואס מיר האבן יא איז נאר א קאנטער רעאקציע צו השכלה'ס דוחק זיין את הקץ. ווען זיי לאזן די נאטורליכע פראצעס אומגערירט וואלטן מיר בדרך הטבע געווען פיל נענטער צו השכלה. עיין עוד בספרו של קאמעלהאר ווי ער איז זיך מתאונן אויף וויפיל שלעכטס די השכלה באוועגונג האט אונז גורם געווען, ולדעתי קלע אל השערה -.

בקיצור, עס איז איראניש אז וויזל איז אראפ פון די מאפע און במקומו איז דער געלערנטער פראפעסאר באטיטלט געווארן ווי דער מחולל תנועת ההשכלה לטב ולמוטב. ברור לכאורה אז וויזל איז געווען פיל א שטערקערער פאקטאר אין דעם פרואוו אריין צו דרינגען השכלה אינערהאלב די אידישע גאס.

לפי הערכתי, האבן 2 זאכן גורם געווען דערצו. איינס איז זיין סופארטן וויזל, און איינס איז דער חת"ס וואס אין די ת"ר יארן איז זיין השפעה אויפן יהדות החרדית געווארן מער און מער דאמינאנט. הגם אז אויך ביי אים - הן בימיו און הן לאחר הסתלקותו - איז די עיקר אידישקייט קאמף נישט געווען מיטן רעיון ההשכלה, נאר אויף אפן און גראב רעפארם, אויסרייסן שטיקער תורה, וואס דאס האט בכלל נישט קיין שייכות מיט השכלה. אין חתם סופר'ס געגנט האט מען זיך געווינטשן אז השכלה זאל זיין דער פראבלעם, און מענדלסאן איז לכאורה נאר געווען א איינצלנער פיגור וואס די סיבה וואס מען האט בכלל פון אים גערעדט איז געווען ווייל זיין ביאור האט זיך געדרייט אין די אידישע שטובער און דער חת"ס האט געהאלטן אויף דעם יחיד פריוואט אז ער טויג נישט, - לאו דוקא ווי א מייסד השכלה נאר זיינע פריוואטע דעות - א שטייגער ווי אונז קוקן מיר היינט אויף וויזל.

און די חולקים עליו האבן געהאלטן אז ער איז נישט קיין פסול'ער מענטש לפי זיינע השקפות. דער דיון ארום אים פון ביידע זייטן איז בכלל נישט געווען ווי א מענטש וואס האט אפגע'שמד'ט כלל ישראל, נאר וואס ער איז באמת געווען. קיינעם איז בימים ההם נישט בייגעפאלן צוזאמען צו שטעלן די משכילים אין ליטא אדער גאליציע מיט עפעס א בערלינעם פראפעסאר.

(אגב, עס איז א טעות ביי מאנכע אויפגעקלערטע צו זאגן אז דער טיילונג איז געווען א עקסטרעמע שריט. אין דעם כאאטישן מצב ווען די רעפארם האט פרובירט בכל טצדקי זיך משתלט צו זיין אויף גאנץ יהדות אונגארן, און דער קאמף איז נישט געווען איבער לימודי חול אין חדר, און אויך נישט דאס וואס די רעפארמער האבן געהאלטן אז תקנות מיהאלאוויץ איז צו שארף, די מערכה איז געווען גופי תורה ממש, און די איינציגסטע אופן פון סעלף דיפענס איז געווען א טיילונג. עס איז ביי מיר ברור אז מיר אלע דא וואלטן געוואלט דעם טיילונג פונקט אזוי).

דאס איז מיין בליק אויף די נושא, יתכן אז איך בין זיך טועה בפרטים אדער אפשר גאר ביסודות, איז אדרבה ווער עס קען די סוגיא בעסער זאל אויסבעסערן.

[לעיקוואד]

לגבי די קינדער און אייניקלאך פון מענדעלסאן: איינער וויל דא פארציילען תולדות משפחת הנודע ביהודה?

[לעיקוואד]

לעקוואד, איך האב נעבעך אייביג געמיינט אז רמ״ד (וואס חת״ס רופט עם אן)מיינט רשע משה מנדלסון

קודם כל, טוהט זיך א גרויסער מחלוקת צו דער חת"ס האט בכלל געשריבען ספרי רמ"ד אדער ספרי חמד, דהיינו סתם ספרי חול וחשק, און אפילו נאכדעם וואס דער אריגענעלער צוואה איז בנמצא איז דער ספק נאכנישט נפתר געווארען.

בכל אופן, אפילו לגירסא רמ"ד, איז פשוט ביותר אז דאס איז נישט ר"ת רשע, מדארף זיין א תמים מופלג צו טראכטען אז דער חת"ס זאל שרייבען א ר"ת וואס אלעמאל מיינט עס ר' מיט אזא כוונה, אז מוויל שרייבען רשע שרייבט מען עס דאך ארויס, נישט מיט א ר"ת שמשתמע לתרי אפי, ניין?

מדארף בודק זיין ווי דער חת"ס איז זיך מתייחס צו עם אין אנדערע געדריקטע בריוון וכו'.

[מאטי]

יישר כח דעת תורה פארן שרייבן א זאכליכע תגובה אין אן אשכול ווי מטענה׳ט זיך צי בדחן האט פארשטאנען יידלס כוונה לגבי וואס יידל האט געשריבען אז בדחן האט געזאגט אז יידל האט געמיינט צי שרייבן אויף רמ״ד.

[דעת תורה]

לגבי דעם טיטל רמ"ד, איז דער חת"ס דער ערשטער וואס רופט אים אזוי?

לעיקוואוד, איך מיין אז דער גאנצער וויכוח אין די צוואה איז ממש איבריג. דעם חתם סופר'ס מיינונג איבער מענדלסאן איז זייער קלאר מפי בניו ותלמידיו. דער מהר"ם שיק האט נישט געהאט קיין שום אינטערעס אויפצומאכן אזא מעשה, און ווי ער שרייבט האט ער דאס נישט געוואלט אראפשרייבן אפילו, כדי עס זאל נישט קומען צו א מכשול אז די קנאים (כדוגמת הגרע"י נמען המכתב) זאלן גיין מבזה זיין דעם ספר. ער שרייבט עס נאר ווייל אין די גאס האט זיך שוין געדרייט א ערגערע גירסא ווי דאס וואס האט עכט פאסירט.

[יאיר]

איך וויל קאנגראטולירן הרב דעת תורה פאר'ן שרייבן אן אויפריכטיגע תגובה און איבערבליק אויף רמ"ד כאטש דאס איז נישט דוקא אין איינקלאנג מיט די היינטיגע פאפולערע 'דעת תורה'. איך וויל צולייגן עטליכע נקודות און מאריך זיין במקום שקיצר.

משה מנדלסון איז אריין אין די ישיבה פון רבי דוד פרענקל, דער קרבן העדה ביי די עלף יאר, ווען דער קרבן העדה האט זיך אריבערגעצויגן קיין בערלין צו ווערן רב דארט איז מנדלסון מיטגעקומען. דארט האט ער זיך באקענט מיט די פילאזאפישע באוועגונגען און אנשויאונגען, און עס האט אים שטארק געכאפט. אנדערש ווי ביי אנדערע, האט אים די פילאזאפיע נישט געשאדט לגבי שמירת התורה והמצוות, ער איז געבליבן א פולשטענדיגער ערליכער איד ביז זיין לעצטן טאג. נאכמער, ער האט שטענדיג געזוכט צו פארטיידיגן די אידישע רעליגיע פאר די וואס האבן עס געוואלט מבזה זיין אונטער'ן שלייער פון פילאזאפיע און השכלה. מענדלסון האט זיך אליין אויסגעלערנט דייטש, לאטייניש און אנדערע שפראכן, און ער האט אליין געקויפט ביכער און דורכגעליינט. שפעטער האט ערא אנגעהויבן שרייבן מאמרים און ביכער און ער איז געווארן אן אנערקענטער פילאזאף. די סיבה פארוואס ער איז געווארן אזוי פראמינענט איז וויבאלד ער איז געווען דער ערשטער אידישער פילאזאף וועלכער איז געווען געשעצט ביי גוי'אישע חכמים און פילאזאפן, און די משכילים האבן אויף אים ארויפגעקוקט אלס אן אידעאל וועלכער האט באוויזן צו צוזאמשטעלן זיין אידישקייט מיט זיין חכמות חיצוניות און ירש'ענען ביידע וועלטן.

הויכוח על יהדות

אין זיינע יונגע יארן, נאכדעם וואס ער איז נתפרסם געווארן צוליב דעם וואס ער האט געשריבן א געלונגענע פילאזאפישע ווערק אויף השארת הנפש, האט אים א קריסטליכער געלערנטער געשיקט א בריוו מלא טענות אויף די אידישע רעליגיע. מנדלסון איז געווען אין א פארלעגנהייט, פון איין זייט האט ער נישט געקענט ענטפערן ווי אזוי ער האט געוואלט צוליב די צענזור, און פון די צווייטע זייט האט ער נישט געקענט בלייבן אן אן ענטפער. ער האט דעריבער געשריבן א בריוו וואו ער צילט מער צו אויפוויייזן די חשיבות פון אידישקייט. ער איז מסביר אז ער איז איבערצייגט אין די אמת'דיגקייט פון אידישקייט און דערפאר בלייבט ער אן ערליכער איד, און וואס שייך קריסטנטום, איז ער גרייט אנצונעמען די מאראלישע ווירדן וואס ישו האט געלערנט אבער בשום אופן קען ער נישט אננעמען די רעליגיעזע חלקים דערפון. ער ערקלערט אז אידישקייט איז מער טאלעראנט מיט דעם וואס זיי זוכן נישט צו זיין מיסיאנערן און ארויפצווינגען זייער רעליגיע אויף די גאנצע וועלט, און דערפאר צילט ער נישט מיט דעם בריוו אויפצווייזן אז אידישקייט איז אמת, ווייל ער זוכט נישט קיינעם צו מגייר זיין. צווישן די ווערטער פון איינע פון די בריוון שרייבט ער "ואני מעיד עלי שמים וארץ, והנני נשבע לך באל האמת בוראי ובוראך, כאשר השבעתני אתה בקדמתך, שלא אחליף ולא אמיר דתי כל עוד נשמה באפי ורוח אלהי בקרבי." דער ויכוח האט זיך געצויגן עטליכע יאר, ווען ביידע שרייבן בריוון איינער צום צווייטן.

הביאור

ווען ער איז שוין געווען אין די עלטערע יארן האט ער אנגעהויבן שרייבן אן איבערזעצונג פון די תורה אויף גערמאניש. ער האט דאס געשריבן אויף די דייטשע שפראך מיט א הויכע וואקאבולאר, מיט אידישע אותיות. (אזוי ווי דער רמב"ם האט געשריבן זיינע ספרים אויף אראביש). לויט ווי מנדלסון שרייבט האט ער קודם געשריבן דעם תרגום פאר זיינע קינדער, און מ'האט אים שפעטער געבעטן ארויסצוקומען דערמיט פאר'ן ציבור. אבער מנדלסון האט נישט געוואלט ארויסקומען מיט דעם תרגום אליין, ער האט געוואלט צולייגן א ביאור אויף דייטש לויט זיין תרגום. ער האט דערפאר געדינגען עטליכע שרייבערס וואס האבן געשריבן דעם ביאור פאר אים. ער אליין האט כמעט נישט געשריבן, אויסער פרשת בראשית וואס ער האט געשריבן אלס א וועגווייזער פאר זיינע שרייבערס. צווישן די שרייבער זענען געווען נפתלי הערץ וויזל, הערץ האמבערג, אהרן יאררסלובער, און נאך.

מנדלסון האט געהייסן שרייבן דעם ביאור לויט די ראשונים, מפרשי הפשט, ווי רש"י, אבן עזרא, רמב"ן, רשב"ם. ער האט געשטעלט פאר זיך א גדר קיינמאל נישט צו שרייבן א פשט וואס איז קעגן דרשות חז"ל, אויסער דארטן וואו סיי דער פשוט'ער פשט און סיי די דרשות חז"ל קענען שטימען און זענען זיך נישט סותר. דאס איז אנדערש ווי אבן עזרא אדער רשב"ם וועלכע קענען צומאל זאגן פשטים וואס זענען סותר הלכות און דרשות חז"ל. מנדלסון שרייבט אין זיין הקדמה:

ואולם אם הדרך, הנראה לנו פשוטו של מקרא, הוא סותר ומתנגד לדרך הדרש המקובל, ומועתק אלינו מאת חז"ל, עד שאי-אפשר שיהיו שניהם צודקים, כי הסותר נמנע, אז חובה עלינו לילך בדרך הדרש, ולתרגם את המקרא על פיהו, כי אנו אין לנו אלא קבלת חכמינו ז"ל ובאורם נראה אור.

מנדלסון האט געהאט גענומען א הסכמה אויף דעם ביאור פון דעם רב פון שטאט, רבי צבי הירש ברלין, אבער ער האט עס נישט געדרוקט מיט די טענה אז א ספר אויף דייטש דארף נישט קיין הסכמה. אבער תיכף ווען דער ביאור איז ארויסגעקומען האבן עס די גדולי עולם, צווישן זיי רבי רפאל הכהן האמבורג און דער נודע ביהודה גע'אסר'ט, נישט צוליב דער תוכן דערפון, נאר אלס חשש אז עס וועט אריינברענגען די געלערנטע גוי'אישע שפראך צווישן ערליכע אידן און עס וועט צוברענגען אז מען זאל אנהויבן ליינען אפיקורס'ישע ספרים, א חשש וואס האט זיך ארויסגעשטעלט צו זיין ריכטיג, ווען אסאך די שפעטערדיגע משכילים האבן זיך געלערנט דייטש צום ערשטן מאל דורך מנדלסון'ס ביאור. דער נודע ביהודה האט שפעטער געוואלט ארויסגעבן א תרגום אויף די תורה אין א פשוט'ער דייטש.

דער ביאור ווערט געברענגט מערערע מאל אין דעם פירוש על התורה 'הכתב והקבלה' דורך הרב מעקלענבורג, עס ווערט אויך דערמאנט אין רש"ש (ב"ק נח ע"ב) אלס דער תרגום פונעם 'אשכנזי'. ווען מ'האט געדארפט אנהייבן לערנען געוויסע אקעדעמישע לימודים אין וואלאזשינער ישיבה אונטער דעם נצי"ב האט מען צווישן אנדערן, באשטימט צו לערנען חומש מיט'ן ביאור. (דער שטעלונג פונעם נצי"ב לגבי ערליכע השכלה בכלל איז געווען היבש פארווע).

אין שדי חמד (ח"ז ע' א' תצ"א) איז דא אן אינטערעסאנטער בריוו פון דעם גאון פון שאוועל, רבי זכריה יוסף שטערן, וואו ער ענטפערט אויף דעם וואס מען האט געהאט טענות צו אים אז ער האט דערמאנט דעם ביאור אין איינער פון זיינע בריוון וואס איז געווארן געדרוקט אין שדי חמד. דער זכר יהוסף שרייבט דארט אז קודם כל, דער ביאור וואס ער ברענגט איז אינגאנצן נישט פון רמ"ד נאר פון החכם רנ"ה ויזל. צווייטנס, ברענגט ער נאך א גרויסער תלמיד חכם, מחבר ספר עטרת ראש, וועלכער ברענגט אויך דעם ביאור אין זיין ספר. און דאס וואס דער חתם סופר איז געווען קעגן דעם ביאור, שרייבט ער, איז נאר געווען פאר יונגע קינדער וועלכע קענען נאכנישט מכיר זיין צווישן ערליכע דעות און נישט ערליכע. דער זכר יהוסף איז מאריך אין דעם ענין פון לערנען ספרים פון נישט ערליכע מחברים. און נאך זיין בריוו שרייבט דער שדי חמד אז אויף אים האט מען אויך טענות פאר'ן ברענגען ספרים פון מפוקפקדיגע מחברים, אבער ער קען זיי בכלל נישט, און לויט דעם זכר יהוסף איז נישטא קיין שום פראבלעם אין ברענגען א ספר פון א נישט אויסגעהאלטענע מחבר.

ירושלים

מנדלסון האט שטארק געזוכט צו פארענטפערן אידן און אידישקייט פון די טענות וואס מען האט געהאט דערויף, און ער האט געזוכט צו פארבעסערן דעם אימעדזש פון כלל ישראל כדי מען זאל מער אקצעפטירן די אידן און זיי לאזן לעבן. ער האט דעריבער אפגעשריבן זיין ספר 'ירושלים' וואו ער איז מסביר אז די אויפגאבע פון רעליגיע איז נישט צו ארויפצווינגען דעות ואמונות אויף יעדן, נאר צו זיכער מאכן אז מען פירט זיך אויף ערליך מיט מצוות מעשיות. אין זיין הקדמה צום ספר תשועת ישראל פון רבי מנשה בן ישראל פארדאמט ער אויך דאס וואס רבנים געבן ארויס חרמות, און ער שרייבט אז מען דארף אויפהערן מחרים זיין מענטשן בכלל. מנדלסון אליין האט אויך געארבעט אונטער די קוליסן קעגן דעם וואס די רבנים האבן געוואלט מחרים זיין נ"ה וויזל, (אויסער דעם וואס מען האט מחרים געווען זיין חיבור). און די רבנים זענען געווען היבש ברוגז אויף דעם וואס ער ארבעט צו אוועקנעמען זייער געווער. בעצם קען מען זאגן אז דאס איז איינע פון די שטערקסטע טענות וואס זענען פארהאן אויף אים.

אין א קומענדיגע תגובה וועל איך ברענגען די פראמינענטע גדולים וואס זענען אים מעתיק, ווי אויך נאך טענות וואס זענען לעצטנס ארויפגעשווימען אויף אים.

[לעיקוואד]

ייש"כ יאיר .

איין הערה נאר, דער "ביאור" גופא איז געשריבען אויף לשוה"ק. נאר דער טייטש איז צו דייטש.

[אביגדור]

נתבאר באריכות כאן. כנס בלינק.

[דעת תורה]

יאנקל, אוודאי איז מיטגעקומען אינאיינעם מיטן טיילונג עקסטרעמיזם, כמיטב מסורת ארצינו ארץ הגר, א שטייגער ווי די גאנצע מערכה מיט די שטאטוס קווא א.א.וו. איך האב גערעדט פונעם עצם עצה פון מאכן א טיילונג דהיינו אייגענע קהילות אז דאס איז געווען די איינציגסטע עצה ווייל בכלליות האט געדראעט אויף די קהילות א געפאר פון - נישט לעבן אינאיינעם מיט רעפארמער נאר - ווערן באהערשט דורך די רעפארמער און זיין געצווינגען אנצונעמען זייערע הכרעות קעגן גופי תורה. סאו דער טיילונג איז געווען א ״מוז״, א עצה, א וועג ארויס פון די באלדיגע סכנה וואס האט געשוועבט איבער די קהילות.

די אלע פרטים ווי וואסערער דין פונקטליך א שוחט וועלכער האט איינמאל געשאכטן פאר די רעפארמער האט וכדומה, און די גאנצע באציאונג צו אידן פון די אנדערע קהילות, איז לפי ראות העין טאקע עקסטרעם, הגם מען דארף וויסן דעם מצב, יתכן אז ווען נישט דעם וואלט דער טיילונג נישט געהאט קיין קיום און מילא וואלט מען צוריק אריין געפאלן אין דעם פריערדיגן געפאר פון ווערן באהערשט דורך רעפארמער.

און פון וועלכן גדול האסטו געהערט וואס האט געהאט א פראבלעם מיט דעם איסור זיך משדך צו זיין מיט די רעפארמער? (באמת פארשטיי איך עס נישט פארוואס אזא איסור האט בכלל אויסגעפעלט, עס איז זעלבסט פארשטענדליך אז אזא שידוך וואלט זיך קיינמאל נישט אויסגעארבעט. חוץ אויב די רעדע איז איבער ארטאדאקסישע אידן וועלכע זענען מאיזה סיבה פארבליבן אין די רעפארם קהילה).

[לעיקוואד]

ווען נישט אז איך זעה דאס וואלט איך נישט געגלייבט אז בדורנו איז נאך דא איינער מיט אזא דרייסקייט און טיפע מידת האמת אז ער זאל זיין גרייט מודה זיין בפומבי ווי קינדעריש און נאריש ער טראכט. איך האב געמיינט אז די סארט מידת האמת און זיך זיין גרייט פורים מאכען פון זיך ברבים איז א זאך וואס איז געווען אמאל אין נאווארדאק אדער ביי גדולים וגאונים ממש כדוגמת ר' חיים שמולעוויטש. עס ווארעמט די הארץ צו זעהן אז אין תשע"ג אין בארא פארק זענען דא חסידשע יונגעלייט מיט אזא מין קלארקייט וואס עס פאסט זיי צו ווייזען בפומבי ווי קליינקעפיג נאריש קינדעריש און רשעותדי'ג די נפש הבהמית זייערע איז.

[אביגדור]

גגל החוזר.

[מאראנצןזאפט]

לעיקוואד איז גאנץ ברוטאל דא , סך הכל האט א איד געמאכט א ווערטל און מ'קען מיינען ווייסעך וואס, אז ער האט בארירט מארטין לוטער קינג אליין. און מיט'ן רב נעמט ער שוין אין איינוועגס מיט אויך ר' חיים שמילעוויטש.
טשיפער ביי דע דאזען.

[יידל]

יאנקל, כמדומני אז דו מישסט אויס צווישן די רעפארמער און די נעאלאגן (נישט אז עס איז דא אזא גרויסע חילוק צווישן די צוויי, נאר למען הדיוק). דוכט זיך די גדולים וועלכע האבן געהאט פראבלעמען מיטן איסור חיתון, האבן בעיקר זיך געשטעלט אויף די איסור חיתון מיט די שטאטוס קווא קהילות.

[יואב]

דעת תורה, יאיר, א גרויסן שכח פארן אראפלייגן אזעלעכע הערליכע קלארע שטיקלעך.
ס'וואלט געוועהן א געוואלדיגע זאך אויב איינער פון ענק, צו א דריטער, וועלן באשרייבן אין קורצן אויך נפתלי הירץ וויזל.

[דעת תורה]

דא האב איך געטראפן גאנץ א אינטערעסאנטער און באלערנדער ארטיקל בנושא, עס איז כדאי אדורך צו קוקן, כאטש ער האט נישט קיין שום מקורות צוגעצייכנט.

איך וועל נאר אראפ שרייבן אפאר פרטים וואס איז מיר געווען א חידוש, און כהאב עס אויפגעפאסט בשעתן ליינען. כהאב עס נישט איבערגעקוקט נאכאמאל.

קודם דאס וואס יאיר האט געשריבן אז דער נודע ביהודה איז ארויסגעקומען קעגן דעם ביאור, וואס איז מיר געווען אינטערעסאנט, ווייל אויבנאויף איז דאס נישט באקאנט ער זאל האבן געפירט א עפנטליכע מערכה דערמיט, און אדרבה ווי כהאב נאכגעברענגט פון זיין זון׳ס שילדערונג איז משמע אז ער האט דוקא יא געהאלטן דערפון. אין דעם ארטיקל זעט אויס אז עס איז געווען אזוי: די ארויסגעבער פונעם ביאור (דער ביאור באשטייט פון 2 חלקים, איינס איז א לשון קודש׳דיגער ביאור, מלוקט פון די ראשונים וועלכער מהלך עס איז זיי די מערסטע געפאלן, איך כאפ נישט פונקטליך וואס דער ציל דערפון איז, על כל פנים דער טייל האט נישט מענדלסאן געמאכט נאר וויזל און נאך פון זיינע ארומיגע, און נאכדעם איז דא דער עברי טייטש - איך ווייס נישט צו ער פארטייטשט דעם ביאור צי נאר פשוט א ווערטערליכער אפטייטש פון די תורה - אויף היי קלעס דויטש), האבן געשיקט דעם חומש צום נודע ביהודה פאר א הסכמה.

לויט דעם ארטיקל האט שוין דער נודע ביהודה בעבר געהאט געגעבן א הסכמה פאר אזא טייטש חומש, יענץ איז געווען פארטייטשט אין לייכטן דייטש (מען מעג רואיג שפעקולירן אז יענץ איז געווען פשוט אידיש, מען דארף עס מברר זיין). בכל אופן, דא האט דער נודע ביהודה זיי צוריקגעשריבן - ווייטער ווייס איך נישט צי דער בריוו איז געדרוקט, צי עס איז דא א כתב יד - אז ער האלט אז דער ביאור איז געשריבן צו היי קלעס, און אנשטאט עס זאל העלפן די מלמדים וועט עס נאר שווערער מאכן ווייל די מלמדים וועלן דארפן לערנען מיט די קינדער דייטשע גרעמער כדי צו פארשטיין דעם ביאור... און דאס וועט דאך אוועק נעמען צייט פונעם עיקר הלימוד. איך מיין אבער אז דא ענדיגט זיך דעם נוב״י׳ס התנגדות צום ביאור, אויב נישט וועט יאיר שוין אויסבעסערן.

לעומת זה ברענגט ער דארט אפאר בריוון פון מענדלסאן אליינס ווי ער איז מסביר דעם תועלת פונעם ביאור. איין הסבר איז ווייל אין יענע תקופה האט זיך אנגעהויבן פארשפרייטן אין די אקאדעמישע וועלט די ביבל קריטיק, און איינע פון די מהלכים איז געווען דורך פאלש אפטייטשן די פשוטע טייטש פון ווערטער. און דערפאר האט ער געשריבן דעם ביאור - לפחות די דייטשע חלק - צו אפווענדן די טעותים. דער פראבלעם וואס דער מהלך האט איז אז דער דייטשאיז געווען געשריבן מיט אותיות מרובעות, לשון קודש׳ע אותיות און קוים וואס א איד האט געקענט פארשטיין וואס עס שטייט... אבער כמדומה אז למעשה האט ער ארויסגעגעבן 2 מהדורות, איינס מיט אידישע אותיות איינס מיט לאטיינישע.

למעשה איז דא נאך א בריוו ווי ער שרייבט קלאר פאר א ידיד אז דער ביאור - און די הויך קלאס דייטש - איז דער ערשטער שריט אין די ריכטונג פון אריין ברענגען די דייטשע שפראך און קולטור ביי אידן. מען זעט פון דעם קלאר סיי אז דאס איז געווען זיין ציל בכלל און סיי אז דער ביאור איז געווען א מיטל דערצו. בכל אופן, עס זעט נישט אויס אז מען האט דעמאלס אזוי אנגעקוקט די זאך.

סאיז שפעט שוין שטעל איך זיך דא אפ, ועיין שם בפנים עוד.

[בעריש]

יאנקל, כמדומני אז דו מישסט אויס צווישן די רעפארמער און די נעאלאגן (נישט אז עס איז דא אזא גרויסע חילוק צווישן די צוויי, נאר למען הדיוק). דוכט זיך די גדולים וועלכע האבן געהאט פראבלעמען מיטן איסור חיתון, האבן בעיקר זיך געשטעלט אויף די איסור חיתון מיט די שטאטוס קווא קהילות.

רעפארמער האט מען זיי גערופען און דויטשלאנד און נעאלאגן און אונגארען, די ווייסט פון עפעס מער דיפרענץ?

[יאיר]

דא האב איך געטראפן גאנץ א אינטערעסאנטער און באלערנדער ארטיקל בנושא, עס איז כדאי אדורך צו קוקן, כאטש ער האט נישט קיין שום מקורות צוגעצייכנט.

איך וועל נאר אראפ שרייבן אפאר פרטים וואס איז מיר געווען א חידוש, און כהאב עס אויפגעפאסט בשעתן ליינען. כהאב עס נישט איבערגעקוקט נאכאמאל.

קודם דאס וואס יאיר האט געשריבן אז דער נודע ביהודה איז ארויסגעקומען קעגן דעם ביאור, וואס איז מיר געווען אינטערעסאנט, ווייל אויבנאויף איז דאס נישט באקאנט ער זאל האבן געפירט א עפנטליכע מערכה דערמיט, און אדרבה ווי כהאב נאכגעברענגט פון זיין זון׳ס שילדערונג איז משמע אז ער האט דוקא יא געהאלטן דערפון. אין דעם ארטיקל זעט אויס אז עס איז געווען אזוי: די ארויסגעבער פונעם ביאור (דער ביאור באשטייט פון 2 חלקים, איינס איז א לשון קודש׳דיגער ביאור, מלוקט פון די ראשונים וועלכער מהלך עס איז זיי די מערסטע געפאלן, איך כאפ נישט פונקטליך וואס דער ציל דערפון איז, על כל פנים דער טייל האט נישט מענדלסאן געמאכט נאר וויזל און נאך פון זיינע ארומיגע, און נאכדעם איז דא דער עברי טייטש - איך ווייס נישט צו ער פארטייטשט דעם ביאור צי נאר פשוט א ווערטערליכער אפטייטש פון די תורה - אויף היי קלעס דויטש), האבן געשיקט דעם חומש צום נודע ביהודה פאר א הסכמה.

יא, עס איז באקאנט אז דער נודע ביהודה איז ארויס מיט א חרם קעגן דעם ביאור, (כאטש כפי מיטב ידיעתי איז עס נישט געווען בכתב) און איז בכלל געווען גאר שארף דערקעגן. לדוגמא, גיבט א קוק אין צל"ח ברכות כ"ח ע"ב רש"י ד"ה מההגיון:

נלע"ד משום שלימוד
המקרא גם האפיקורסים לומדים בשביל הלשון כמו
שלומדים שאר לשונות ואם לא תשגיח על בנך בילדותו רק
על לימוד המקרא יכול להיות שתקח לו מלמד אחר משלהם
כי גם הם יודעים ללמדו ומתוך כך בנך נמשך אחריהם גם
בדיעות נפסדים ובפרט בזמנינו שנתפשט התרגום אשכנזי
וזה מושך לקרות בספרי הגוים כדי להיות בקי בלשונם

אין די הסכמה צו דער שפעטערדיגער תרגום אויף אידיש דורך ר' שלמה מגלוגא שרייבט ער:

אבל עכשיו שפשט
תרגום זה אצל קצת המבקשים דוקא ללמוד עם הילדים תרגום זה ומתוך כך
נהפוך הוא שהילדים תכף בילדותם מוכרחים לבלות זמנם בספרי עמים כדי
שיורגלו בלשון צח אשכנזי כדי שילמדו אחר כך התרגום ההוא ונעשית תורתנו
כשפחה המשמשת את לשון אשכנז שיתפשט בדור ופירש המלות של לשונינו
העברי אינם יודעים

זיין תלמיד רבי אליעזר פלעקלס שרייבט אויפ'ן ביאור אין זיין ספר עולת ציבור דרוש א:

עיקר כוונת המעתיק להיות
מהולל שמו בגוים שאינו מאמין בקבלות דרשות חז"ל כ"א במקום שדבריהם
שוין לכל נפש אדם באדמה ונשמעים לכל אומה ולשון בארץ

אלזא, יא, דער נודע ביהודה, דער הפלאה, רבי רפאל הכהן, רבי שלמה קלוגער און נאך זענען געווען שארף קעגן לערנען דעם ביאור, כאטש זיי האבן נישט פארדאמט מנדלסון אליין, אויסער רבי שלמה קלוגער, ועלכער שרייבט אז כאטש ער קען אים נישט, קען מען זען לויט זיינע תלמידים אז ער איז נישט קיין ערליכער.