פארוואס גלייבסטו?

[שמעקעדיג]

לעיקוואד, מען רעדט דא אז די מעשיות זענען נישט דער סמך, נאר די חיזוק.

[kliger]

@ הרב ברסלבר
די אידן וואס ווייסן נישט פון גארנישט, און זענען נישט געפראגראמט פון קינדווייז אויס, האבן נישט די געפיהל. אתתמה

[הוגה]

[justify]א הערליכע אשכל, כמעט א יעדע תגובה דא איז זיך צו באלעקן די פינגער. יישר כח הרב יאיר פארן ארויף ברענגן א וויכטיגע נושא. איך גלייב נישט אז איך האב וואס מוסיף צו זיין און א יעדעס ווארט וואס איך גיי שרייבן האט שיין איינער מן הסתם געשריבן (אדער געוואלט שרייבן ) אבער דאך קען איך מיך נישט איינהאלטן פון ווערן א חלק פון דער געשפרעך. און טאקע דאס עוסק זיין אין דער נושא, אפגעזעהן וואס די outcome צום סוף וועט זיין, דאס אליינס איז די מצוה פון אמונה.

אמונה איז טייטש גלייבן. מען קען נישט הייסן איינעם גלייבן, ווייל אדער גלייבט ער יא אדער גלייבט ער נישט. אויב גייסטו צו צו א מענטש אויפן גאס מיט א גאן און דו פרעגסט אים אויב ער גלייבט אין באשעפער צו נישט,און דו סטראשעסט אים אז ער וועט געהרג'ט ווערן אויב ער גלייבט נישט, וועט ער דיך אודאי זאגן אז ער גלייבט. נו, איז ער א מאמין? הייסט דאס געגלייבט באמונה פשוטה? אודאי נישט! איר ווייסט פארוואס? ווייל ער גלייבט נישט!! ער האט נאר אזוי געזאגט ווייל דו האסט געהאלטן א גאן צו זיין קאפ. די זעלבע איז מיט די וואס זאגן אז מען מוז גלייבן, און אויב מען גלייבט נישט איז מען אן אפיקורס!!! בקיצור דו האלטסט א גאן צו מיין קאפ? מען קען נישט הייסן איינער זאל האבן אמונה, אדער האט ער אמונה אדער נישט. אויב אזוי, וואס איז די חיוב פון אמונה? די חיוב איז עוסק צו זיין אין די ענינים וואס וועלן דיך מאכן גלייבן. ווילאנג דו ביזט עוסק אין דער נושא, אפילו דו גלייבסט נאך נישט האסטו געטון דיין חיוב. (אזוי שרייבט די רמב"ם לגבי די מצוה תמידית פון אהבת השם, און עס איז פשוט אז די זעלבע איז בנוגע אמונה.)

איך האב אמאל געהערט פון ר' חיים שלום דייטש, אז א יעדע מענטש ווערט געבוירן מיט א מתנה פון די אייבישטער וואס איז אמונה. בשעת מעשה האב איך מיך שטארק געווינדערט דערויף, און איך האב מיך געדרייט אפאר טעג בשעת דער ווארט האט זיך געקאכט אין מיין קאפ. ביז איך האב אנגעהויבן איינצוזעהן אז ער איז גערעכט. עס איז אמת! א יעדע מענטש ווערט געבוירן מיט אמונה! אמונה איז בעצם א תכונת הנפש, פונקט ווי אלע אנדערע תכונות הנפש. א מאמין איז א גלויביגער. א יעדער איינציגסער מענטש איז א גלויביגער. איינער מער און איינער ווייניגער. איינער גלייבט אז די באשעפער איז א טוב ומטיב, משגיח על מעשינו בכל רגע ורגע, און אז עס איז דא א חשבון אויף אלעם אין די וועלט. איינער גלייבט אז סאנטא קלאץ ברענגט פרעזענטס פאר אלע וואוילע קינדער יעדע קראצמעך. און איינער גלייבט אז אויב וועט ער נישט שלאפן דריי טאג וועט ער צוזאמפאלן. אבער יעדער גלייבט עפעס. דו וועסט נישט טרעפן דאס מענטש וואס גלייבט גארנישט. גלייבן איז שייך ביי א זאך וואס מען האט נישט קיין ראיות, עפעס וואס מען קען באווייזן גלייבט מען נישט, מען ווייסט עס. וממילא, א קינד ווערט געבוירן גלייבט ער אז די מאמע וועט אים געבן צו עסן, ווען ער ווערט אביסל עלטער גלייבט ער אז ער קען רעדן (טראץ דעם וואס ער קען נישט מער ווי בעבלערען אפאר syllables) און ווען ער ווערט נאך עלטער גלייבט ער אז אויב איינער וועט אים טשעפענען וועט זיין גרויסע ברודער יענעם צובאקסענען הונדערט מאל. בקיצור, די תכונה פון אמונה איז א מתנה.

ווען מען ווערט עלטער קען מען אויסנוצען די תכונה פון אמונה צו גלייבן אין באשעפער, אין א געטשקע, אין סייענטאלעדזשי אדער אין די גרויסע ספאגעטי מאנסטער. אבער א יעדער איינער גלייבט. דער וואס האט באקומען א גרויסע דאזע פון אמונה ביים געבורט וועט געווענטליך גלייבן אלס וואס מען זאגט אים. וממילא, אויב וועסטו פרעדיגן צו אים א גאנצע טאג באשעפער באשעפער וועט ער גלייבן אין באשעפער. אויב וועט אזא איינער איין טאג פארכאפט ווערן אין די אינטערנעט וועט ער פון איין מינוט צום צווייטע ווערן א כופר, אדער ענדערש א "מאמין" בכפירה, ער וועט איבערלאזן די ווייב אין קינדער און גיין אויף טי ווי שאוס רעדן. איינער ווי אונז (די חברים דא באשכל הדין), מיר האבן באקומען אמונה מיט א גאפל. וממילא זענען מיר בטבע נישט קיין גרויסע גלייבער, אשר על כן האבן מיר אלץ קשיות און פראגעס, מיר קענען נישט אפקויפן די באשעפער און די גאנצע אמונה נאר ווייל אזוי איז געפרעדיגט געווארן, נאר מיר דארפן עפעס מער קראנט. פון די אנדערע זייט קויפן מיר נישט אפ די לאקשן פון די צד הכפירה גרינגערהייט ווייל מיר זענען סקעפטיש אין יענץ אויך.

דא קומט אריין דאס וואס מאטי און אנדערע האבן געשריבן. די אלע נושאים זענען דאך עומדים ברומו של עולם. ווער האט באשאפן די וועלט? ווער פירט די וועלט? בריאת העולם ווס. סייענס. פארוואס זענען מיר דא? וואס איז די תכלית? וואס וועט זיין נאכדעם? דאס זענען אלץ שווערע שווערע נושאים. רוב פון זיי וועלן מיר נישט אנקומען צו ענטפערן בחיים חיותינו. און מיר זענען קוים 20, 30, 40 יאר. דאס מיינט אז מיר האבן נאך א 60 - 80 יארן צו גיין. נאר וואס דען? איין מאל וואס מען הייבט אן צו זעהן און צו באקומען עפעס ענטפערס? א חלק פון די זאכן הייבן אן צו שטומען, דאן דא קומט אריין די תכונות הנפש פון אמונה - אדער וואס יאיר רופט אן אינטואישען - און זאגט נו, פונקט ווי מיר האבן נישט געגלייבט אז מיר וועלן יענץ אמאל פארשטיין אבער למעשה היינט פארשטייען מיר עס יא, אזוי אויך וועלן מיר דאס אויך נאך איין טאג פארשטיין. און דערווייל? דערווייל עמיר גלייבן דערין אויף ווי ווייט מעגליך, אדער אויב נישט גלייבן עכ"פ נישט כופר זיין דערין. אט דאס מיינט אמונה פשוטה!


אגב, אנדערע האבן דא דערמאנט די י"ג עיקרים, עס איז וויכטיג צו וויסן אז דאס איז נאר מיוסד אויף שיטות הרמב"ם, אנדערע ראשונים קריגן זיך מיט אים. לערנט אדורך די ספר העיקרים און אנדערע ראשונים. עס איז קלאר אז אמונה בשכר, משיח, תחיית המתים, משה רבינו וכו' איז נישט אויף די זעלבע לעוועל ווי אמונה בה'.[/justify]

[קול דודי]

אסאך האבן דא ארויסגעברענגט אז זייער אמונה איז געבויט אויף געפיל, אדער אינטועשע"ן בלע"ז, עכ"פ למחצה לשליש ולרבוע. האב איך אזא קשיא:

זינט ווען איז אינטועשע"ן א פארלעסליכע עדות אויף וויאזוי די וועלט ארבעט? דער אינטועשען איז דאך א באוויסטע שקרן, א דבר שחותמו שקר וכל כולו הבל ורעות רוח ווען עס קומט צו דעם! וואס זאגט אינטועשען, וואס פאלט שנעלער, א שווערע זאך אדער א לייכטע זאך? וואס זאגט אינטועשען, קען זיין א פארטיקל וואס נעמט נישט אויף קיין פלאץ? וואס זאגט אינטועשען, קען עפעס זיין אויף צוויי פלעצער אוף איינמאל?

נו, אז דער חברה'מאן איז אזא ליגנער אויף דברים שעומדין להתגלות, כל שכן וכש"כ אז ס'איז א ליגנער אויף דברים העומדים ברומו של עולם! פון וואנעט דער טראסט אין אינטועשען??

[הוגה]

@קול דודי

דו פרעגסט גאר גוט. אבער ווי איך האב שוין אויבן ערווענט, אמונה/גלייבן איז א פאקט. איך גלייב אזוי. יעצט קענסטו מיך אויף ווייזן אז איך גלייב אין א ראנג זאך און אויב וועל איך ווערן קאנווינסד אז דו ביזט גערעכט וועל איך דעמאלטס אויפהערן צו גלייבן. פונקט ווי איך האב געגלייבט אז א פארטיקל נעמט נישט אויף קיין פלאץ בוז מען האט מיר אויפגעוויזן פארקערט.

איך גלייב וואס איך גלייב. יעצט אז דו ווילסט פארשטיין פארוואס איך גלייב עס, דא בין איך מסביר ווי אזוי איך בין צוגעקומען צו ווערן א גלייבער, צו דורך אינטואישן אדער אנדערע הסברים. אויב אבער ווילסטו דיך טענה'ן אז מיין גלויבונג איז ראנג, וועסטו מיך מוזן קאנווינסן. און אויב וויל איך דיר אויפווייזן אז דו ביסט ראנג, דאן מוז איך דיר אויפווייזן.

[טאמבל סאס]

@הוגה, טראכט גוט וואס דו זאגסט

פונקט ווי איך האב געגלייבט אז א פארטיקל נעמט נישט אויף קיין פלאץ בוז מען האט מיר אויפגעוויזן פארקערט.

דו האסט געגלייבט? אדער מ'האט דיר אויפגעוויזן?.. אוודאי אויפגעוויזן.
אויפווייזן דארף מען ווען די פאקט ווייזט ביז היינט - פארקערט.
אויב אבער איז עס נאר אז דו "גלייבסט" דאן ווער האט דיר איינגערעדט אז ביסט גערעכט אין די פערסט פלעיס?
------
כ'ווייס נישט פארוואס מ'דארף עס אזויפיהל מאל איבערחזר'ן. אבער מיין אינטועישן זאגט נאכאלץ כ'זאל עס ווידערהאלן.

[הוגה]

ווער זאגט טאקע אז איך בין גערעכט? און ווער זאגט אז איך בין נישט גערעכט? למעשה גלייב איך אזוי. איך האב נישט מחליט געווען אזוי צו גלייבן, מען קען נישט מחליט זיין צו גלייבן. גלייבן איז א פאקט! און די איינציגסטע וועג ווי אזוי דו קענסט מיר מאכן אויף הערן צו גלייבן איז אויב דו וועסט מטיל ספק זיין אין מיין גלויבן. פאר דעם זאג איך אז די עול מיר צו קאנווינסן ליגט אויף דיר.

[טאמבל סאס]

לאמיך דיר פרעגן עפעס.
ווען דו גלייבסט אז ס'באהאלט זיך אויס א דאָגי אין דיין קלאַזעט, איז עס א פאקט? ווילאנג מ'עפענט נישט דעם קלאזעט?
און אויב לייגט מען צו דעם אויער צום קלאזעט, און מ'הערט נישט ארויס קיין מוק, מ'ווארט אפאר טאג, און גארנישט שפרינגט נישט ארויס פון דארט. קען זיין, אז יעצט לייגט זיך מער אויפ'ן שכל אז ס'געפינט זיך נישט קיין דאגי דארט?
און דיין איינגערעדטע "פאקט" וועט אביסל פארלירן פאקטישקייט?
(איך שפיר מיך יעצט ווי א געהעריגע דאגי)

[ונבנתה העיר]

זייער שיין, הוגה, און א עקסטערע דאנק פאר'ן ברענגן פון מורי ורבי, עטרת תפארת ישראל, ר' חיים שלום דייטש, האסט מיר דערווארעמט דאס הארץ...

איך דערמאן זיך יעצט ווי ער האט אמאל גערעדט בערך די נקודה פון לעיקוואד לגבי די צוזאמענארבעט פון שכל מיט אמונה - ווי זיי זענען נישט קיין סתירה, און אז די עיקר טענה אויפ'ן בעל התניא איז געווען אז עס וועט מגרע זיין אין אמונה, ולמעשה האבן חסידי חב"ד געהאט פון די גרעסטע דאזע'ס אין אמונה פשוטה וכו'.

ער אליין איז טאקע א חידוש אין די נקודה, מצד אחד גאר א שטארקער פסיכאלאג און גאנץ א פיינער פילאזאף, און פון די אנדערע זייט שפיץ אמונה און תמימות, זעהט אויס אז יש בו מדעת רבו השביעי...

[הוגה]

לאמיך דיר פרעגן עפעס.
ווען דו גלייבסט אז ס'באהאלט זיך אויס א דאָגי אין דיין קלאַזעט, איז עס א פאקט? ווילאנג מ'עפענט נישט דעם קלאזעט?
און אויב לייגט מען צו דעם אויער צום קלאזעט, און מ'הערט נישט ארויס קיין מוק, מ'ווארט אפאר טאג, און גארנישט שפרינגט נישט ארויס פון דארט. קען זיין, אז יעצט לייגט זיך מער אויפ'ן שכל אז ס'געפינט זיך נישט קיין דאגי דארט?
און דיין איינגערעדטע "פאקט" וועט אביסל פארלירן פאקטישקייט?
(איך שפיר מיך יעצט ווי א געהעריגע דאגי)

אנטשולדיגט אבער קען זיין אז איך האב מיך נישט קלאר ערקלערט. איך האב געמיינט צו זאגן אז עס איז א פאקט אז איך גלייב אזוי, נישט אז עס איז א פאקט אז וואס איך גלייב איז אמת. יעצט פארשטייט איר מיך שוין בעסער?

[יאיר]

אסאך האבן דא ארויסגעברענגט אז זייער אמונה איז געבויט אויף געפיל, אדער אינטועשע"ן בלע"ז, עכ"פ למחצה לשליש ולרבוע. האב איך אזא קשיא:

זינט ווען איז אינטועשע"ן א פארלעסליכע עדות אויף וויאזוי די וועלט ארבעט? דער אינטועשען איז דאך א באוויסטע שקרן, א דבר שחותמו שקר וכל כולו הבל ורעות רוח ווען עס קומט צו דעם! וואס זאגט אינטועשען, וואס פאלט שנעלער, א שווערע זאך אדער א לייכטע זאך? וואס זאגט אינטועשען, קען זיין א פארטיקל וואס נעמט נישט אויף קיין פלאץ? וואס זאגט אינטועשען, קען עפעס זיין אויף צוויי פלעצער אוף איינמאל?

נו, אז דער חברה'מאן איז אזא ליגנער אויף דברים שעומדין להתגלות, כל שכן וכש"כ אז ס'איז א ליגנער אויף דברים העומדים ברומו של עולם! פון וואנעט דער טראסט אין אינטועשען??

וממקום שבאת. אזוי לאנג ווי מיר האבן נישט עקספערימענטירט און געזען אז א פארטיקל קען עקזיסטירן דא און דארט אין די זעלבע צייט האבן מיר דאס טאקע נישט געגלייבט, און דאס איז געווען די קלוגסטע זאך צו טון דעמאלט. דוכט זיך מיר אז דער מלך החכמים אלבערט איינשטיין האט אויך נישט געוואלט שלום מאכן דערמיט ביז דער אמת האט אים געפאטשט אין פנים. הוא הדין כאן, אויב מיר וואלטן געקענט עקספערימענטירן און זען אז גאט עקזיסטירט נישט אדער אז דער מענטש וואס האבן געשריבן די תורה איז נישט געווען אינספייערד פון געטליכע מקורות (אינטואישענס?), איז די נארמאלסטע זאך צו נאכגיין די אינטואישען. אויב דער שכל זאגט אז גאט שטייט אונטער די בריאה קענען מיר דאס אקצעפטירן אזוי לאנג ווי מיר האבן נישט קיין ראיה דמוכח אויף פארקערט.
----
הגה: איך זע אז הוגה זאגט שוין די זעלבע נקודה.

[יאיר]

איך זע אז מען נוצט דא אסאך מאל אינטואישען און געפילן אלס עקסטשעינדזשעבל טערמינען. איך מיין אז דאס זענען צוויי גענצליך באזונדערע סוגיות. א געפיל איז אמת בלויז אין דעם סאביעקטיוון זין, נישט ווייל עס זאגט עפעס אן אמת'ע אביעקטיווע פאקט. למשל, אויב איך שפיר אז קול דודי האט מיך יעצט שרעקליך בא'עולה'ט פאר'ן זאגן אז מיין אינטואישען קען מיר פארפירן, איז דאס נאר לעגיטים אין מיין סאביעקטיווע ווינקל, איך שפיר בא'עולה'ט. דאס מיינט אבער נישט אז וואס קול דודי האט געטון איז אן אמת'ע עולה פון אן אביעקטיוון שטאנדפונקט. אדרבה, רוב מאל זענען געפילן זייער אומלאגיש און אומראציאנעל און נישט אביעקטיוולי רעאליסטיש.

אינטואישען, פון די צווייטע זייט, איז א געוויסע הבנה וואס דער שכל זאגט. למשל, אינטואישען זאגט מיר אז עס זענען דא חוקי הטבע, כאטש וואס ווי ווייט איך ווייס האט נאך קיינער נישט געזען די חוקי הטבע און עס געהאלטן אין זיין האנט. נאר פון אזויפיל זען אז די בריאה ביהעיווט אין א געוויסע סדר קענען מיר רואיג אננעמען אז ס'איז דא געזעצן אין די טבע. דאס איז זייער א שטארקע אינטואישען וואס כמעט קיינער איז נישט מסופק דערין אויסער אן עקסטרעמער סקעפטיק. עס זענען אבער אויך דא שוואכערע אינטואישענס וואס טראגן אויך א געוויכט ביי ראציאנעלע מענטשן. איינער פון זיי איז דער אינטואישען פון שפירן געטליכקייט אין די בריאה. איך זע נישט פארוואס דאס זאל נישט זיין א לעגיטימע וועג פון וויסן דעם אביעקטיוון אמת.

און צו די אלע וואס קענען נישט פארשטיין פארוואס מענטשן טראסטן זייער אינטואישען, וועל איך ציטירן א שטיקל וואס כ'האב נעכטן געליינט אין די ניו יארק טיימס, גענומען פון א נייע פאפולער סייענס בוך:

“More than 20 percent of Einstein’s original papers contain mistakes of some sort,” Livio writes. “In several cases, even though he made mistakes along the way, the final result is still correct. This is often the hallmark of great theorists: They are guided by intuition more than by formalism.”

[ממרום שלח אש]

איינער פון זיי איז דער אינטואישען פון שפירן געטליכקייט אין די בריאה. איך זע נישט פארוואס דאס זאל נישט זיין א לעגיטימע וועג פון וויסן דעם אביעקטיוון אמת.

ווען איינער האט א "אינטואישן" אז זיין רבי איז די גרעסטע צדיק, הייבסטו הענט? איז וואר?

[נולד מאוחר]

איינשטיין האט געהאט די בעסטע אינטאישען קאאינסידענטלי האט ער די בעסטע פארשטאנן די נושא.
די אינטאישן נעמט זיך פון אסאך לאגיק און שכל.
אזוי ווי א ביזניס מאן זאגט דיר די דיעל שמעק מיר נישט. ווייל ער האט שוין געזען אסאך דיעלס במילא כאפט ער גוט וואס טוט זיך אפי' ער קען דיר נישט אנווייזען פונקטלעך וואס טויג נישט.

[ממרום שלח אש]

כנולד ועוד,
צו פארגלייכן איינשטיינס אינטואישן און די מסקנה אז עס איז דא חוקי הטבע מיט פילן געטליכקייט, איז ממש SAD.

[יאיר]

איינער פון זיי איז דער אינטואישען פון שפירן געטליכקייט אין די בריאה. איך זע נישט פארוואס דאס זאל נישט זיין א לעגיטימע וועג פון וויסן דעם אביעקטיוון אמת.

ווען איינער האט א "אינטואישן" אז זיין רבי איז די גרעסטע צדיק, הייבסטו הענט? איז וואר?

איך וועל נישט הייבן הענט, איך וועל אים פרעגן וואו גענוי ער שפירט דאס, און דערנאך וועל איך אים פרעגן אן עקזעמפל וואס מאכט אים טראכטן אז זיין רבי איז דער גרעסטער צדיק. אויב זיין ענטפער וועט זיין אז ווייל ער נעמט קוויטלעך און ער פאטשט מיט די הענט, דאן וועל איך אים פרעגן אויב ער האט די זעלבע אינטואישען ביי אנדערע רבי'ס וואס נעמען אויך קוויטלעך. אויב נישט, דעמאלט וועל איך אים זאגן אז איך האב א ראיה חותכת אז זיין אינטואישען פארפירט אים, און ער זאל בעסער גלייבן זיין לאגיק ווי זיין אינטואישען במקום וואס די צוויי זענען זיך סותר.

[יאיר]

איינשטיין האט געהאט די בעסטע אינטאישען קאאינסידענטלי האט ער די בעסטע פארשטאנן די נושא.
די אינטאישן נעמט זיך פון אסאך לאגיק און שכל.
אזוי ווי א ביזניס מאן זאגט דיר די דיעל שמעק מיר נישט. ווייל ער האט שוין געזען אסאך דיעלס במילא כאפט ער גוט וואס טוט זיך אפי' ער קען דיר נישט אנווייזען פונקטלעך וואס טויג נישט.

איז וואס איז דיין טענה, אז די גאנצע וועלט זאל יעצט אנהייבן טראסטן איינשטיין'ס אינטואישען ווייל ער האט געהאט די בעסטע אינטואישען?

[יאיר]

כנולד ועוד,
צו פארגלייכן איינשטיינס אינטואישן און די מסקנה אז עס איז דא חוקי הטבע מיט פילן געטליכקייט, איז ממש SAD.

קודם כל, איך האב נישט פארגליכן, איך האב עס נאר געשריבן בכלליות אויף אינטואישען אז עס קען טאקע פארפירן אבער עס קען אויך גאר גוט צוטרעפן צו אמת'ע מסקנות. צווייטנס, עס ווענדט זיך וואס דו רופסט 'פילן געטליכקייט'. ביי מיר איז דאס אליין אז איך שפיר אז ס'איז ראנג צו הרג'ענען א מענטש גענוג אויף צו זען געטליכקייט.

[נולד מאוחר]

האסט עפעס וואס מאך דיר טראכטן אז דיין הרגשה נישט צי הרגנן א צוויטען איז עפעס מער ווי חינוך?
ווי'אס האט דאס מיט גאטלעכקייט. ווען די וואקסט אויף רין א פלאץ ווי מהרגט וואלסטו געשפיערט פארקערט.

[נולד מאוחר]

איינשטיין האט געהאט די בעסטע אינטאישען קאאינסידענטלי האט ער די בעסטע פארשטאנן די נושא.
די אינטאישן נעמט זיך פון אסאך לאגיק און שכל.
אזוי ווי א ביזניס מאן זאגט דיר די דיעל שמעק מיר נישט. ווייל ער האט שוין געזען אסאך דיעלס במילא כאפט ער גוט וואס טוט זיך אפי' ער קען דיר נישט אנווייזען פונקטלעך וואס טויג נישט.

איז וואס איז דיין טענה, אז די גאנצע וועלט זאל יעצט אנהייבן טראסטן איינשטיין'ס אינטואישען ווייל ער האט געהאט די בעסטע אינטואישען?

סארי כווייס אליינס נישט פונקטלעך.

[יאיר]

האסט עפעס וואס מאך דיר טראכטן אז דיין הרגשה נישט צי הרגנן א צוויטען איז עפעס מער ווי חינוך?

יא, איך האב עטליכע סיבות אזוי צו טראכטן. ערשטנס, ווייל איך האב שוין היבש פון מיין חינוך ב"ה אויסגעראטן, און דאס נישט וועלן הרג'ענען מענטשן איז מיר עפעס נישט געלונגען אויסצוראטן. אדרבה, איך מיין אז איך בין געווארן מער מאראליש מיט די יארן. צווייטנס, איך זע אז דאס איז א יוניווערסיאלע חינוך, פאר סאם ריזאן גלייבן אלע ראציאנעלע מענטשן אז מ'טאר נישט הרג'ענען א צווייטן, צוליב סיי וואספארא סיבה. און אפילו די וואס הרג'ענען יא, וועלן דאס כמעט אייביג בארעכטיגן צוליב עפעס א פארדרייטע סיבה. זיי וועלן נישט זאגן אז זיי זעען פשוט נישט קיין שום סיבה נישט צו הרג'ענען. דאס מאכט מיר טראכטן אז ס'איז יש דברים בגו. דריטנס, ס'איז נישט נאר הרג'ענען מענטשן, ס'איז דא א כלליות'דיגע מאראל וואס הערשט אין די בריאה, וואו מענטשן ווילן בדרך כלל אויפטון גוטס אנשטאט שלעכטס, דאס צייגט אויף עפעס אן איינגעבויטע סיסטעם אין די בריאה וואס נייגט צו גוטס מער ווי צו שלעכטס. איך רוף דעם סיסטעם: 'גאט'.

[נולד מאוחר]

אפי' אויב די סיבה פארוואס סהערשט א מאראלישע סיסטים אויף די וועלט איז ווייל יעדער האט מורא פון די תוצאות פון די לעבען אן א מאראלישע סיסטעם. סהייסט אז די האמענס האבן שכלדיג אויסגערעכנט אז קיינער הרגט נישט קיינעם איז בעסט פאר מיך.
וואלסט עס נאך אלץ גערופען גאט?

דרך אגב וואס איז דיחן הרגשה אויף הרגנן א פליג און א הערש?

[יאיר]

ווען מאראל וואלט געווען פשוט וויייל ס'לוינט זיך מיר, דעמאלט וואלט איך עס נישט אנגערופן גאט. אבער איך זע נישט ווי אזוי דער טעאריע שטימט מיט דער מציאות. גיי פרעג יעדן נארמאלן מענטש אויב ער קען באשטיין צו הרג'ענען א מענטש און צו'גנב'ען זיינע הונדערט דאלער אין א פאל וואס ער וועט זיכער נישט שאדן האבן דערפון.

דיין צווייטע שאלה פארשטיי איך נישט.