ידיעה ובחירה - פראקטיש גערעדט

[יאיר]

אלזא, דיין גאט קען שטארבן און אויפשטיין תחיית המתים. זאג נאר, מאטי, ווער איז דיין גאט? איך וואלט געוואלט כאפן א שמועס מיט אים.

[מאטי]

ליצנות אחד דוחה מאה תוכחת.....

[יאיר]

ליצנות אחד דוחה מאה תוכחת.....

פלוצלינג ווערסטו מיר א מוכיח, זאג נאר מאטי, וועמען זאגסטו תוכחה אויב ס'איז נישטא קיין בחירה?

[מאטי]

איך גיי בדרך אתמ"ל.. ועי״ל איך האב שוין אויבן געשריבן איך רעדט צו דיין איינרעדעניש אז דו האסט יא... איין מינוט!! איך האב אויך נישט געהאט קיין בחירה דיר נישט מוכיח צו זיין, טא וואס ווילסטו פון מיר? אוי דו האסט אויך נישט.... שוין ס׳איז אין לדבר סוף...

[הוגה]

[justify]פארשאלטן זאל זיין די שלאנג וואס האט איבער גערעדט די זיידע רבי אדם און די באבע רעביצן חוה (שוין דעמאלטס איז נישט געווען קיין בחירה?) און האט גורם געווען די בזיעת אפיך אויף אונז (ווידער אן עונש, פארוואס?). איך האב פארפאסט א הערליכע קיבוץ'עראציע צווישן יאיר, מאטי, הקטן און סעם העריס. רבותי, נעקסט טיים גיבטס מיר אפאר טעג נאטיס כדי איך זאל עס קענען אריין לייגן אין מיין סקעדזשועל.

כמעט יעדע תגובה איז געשריבן מיט אזא ישרות, although מיר ווייסן נישט עכט וועלכע ליניע איז די ריכטיגע ישרות, די גראדע אדער די קרומע. עס פליען פונקן פייער פון אלע זייטן אבער קיין קאמפלימענטן קומט אייך נישט, היות אייערע מחשבות ודיבורים זענען פרי-פראגראמד, ולא מחכמתכם בכלל, כמבואר לעיל.

איין זאך איז אבער יא דא א קאנצענזוס, כ'מיין אז אלע דא שטומען מיט מיר אין מיין דעבאטע מיט הרב וואקסמאן. איז דא איינער דא וואס האלט אז בחירה איז מער פשוט ווי ידיעה?

בנוגע די עצם שמועס דא בין איך מחולק מיט אלע פון אייך! איר וואונדערט זיך ווי אזוי עס קען זיין אז איך קריג מיך סיי מיט הקטן און סיי מיט יאיר און מאטי, ווען ס'איז שיטות חלוקות ביניהם? הסכת ושמע.

פאר סאם ריזען טייטשט איר אפ אז בחירה מיינט אז איינער טוט עפעס אן דעם וואס ער זאל האבן א סיבה ומסובב דערויף, ווייל אויב איז דא א סיבה האט די סיבה אים געמאכט עס טון. וממילא האט יאיר קשיות, און הקטן דארף בויען תירוצים גג על גג.

רבותי, איר קענט נישט טייטשען! גייט צוריק אין חדר! בחירה איז טייטש אויסוועלן צו טון עפעס משום סיבה. וואס איז? געפעלט דיר נישט? ס'וואלט געווען געשמאקער צו זאגן אז בחירה מיינט פולשטענדיג אן קיין מניעה וסיבה, אבער ס'נישט אזוי. איך זאג דאס סיי מסברא און סיי מן התורה.

מסברא: ווען מיין יונגעלע ברענגט אהיים א צעטל אז ער האט פיין געלערנט די וואך אין חדר באקומט ער א פרייז, טראץ דעם וואס ער האט געלערנט פאר א סיבה, אויס מורא פונעם רבי אדער מנהל, צו קענען פארן בחינה וכדומה. דאך קומט אים א פרייז פארן לערנען פיין, ווייל יא סיבה נישט סיבה האט ער למעשה געארבייט שווער.

מן התורה: ראה נתתי לפניכם את החיים ואת המוות ובחרת בחיים. דו זאגסט מיר וועלכע איז חיים און וועלכע איז מוות און דערנאך זאגסטו מיר ובחרת? איז נאך שייך בוחר צו זיין? יא. עס איז אפשר אן easy choice אבער עס איז פארט א choice.[/justify]

[הקטן]

יאיר, האט דען נישט גאט א יכולת צו באשאפן נאך געטליכע כוחות אז א מענטש זאל קענען יש מאין׳נען איה״נ ער קען דאס יעדע רגע אוועקנעמען אבער ווילאנג ער לאזט, פארוואס דען נישט. דו מאכסט סך הכל אן עמוציאנאלע קעיס ווען דו זאגסט 6 ביליון געטער.

יאיר, איז דאס טאקע די ערשטע מאל וואס דו הערסט פין א "חלק אלוה ממעל" אדער דו ביסט בוחר, פאר וואט עווער ריזען, זיך צו מאכן אזוי ?
ב.ד.וו. די חלק אלוה ממעל" שטארבט נישט.

פאר סאם ריזען טייטשט איר אפ אז בחירה מיינט אז איינער טוט עפעס אן דעם וואס ער זאל האבן א סיבה ומסובב דערויף, ווייל אויב איז דא א סיבה האט די סיבה אים געמאכט עס טון. וממילא האט יאיר קשיות, און הקטן דארף בויען תירוצים גג על גג.

הוגה, איך זאג די זעלבע ווי דו איך זאג בחירה איז נישט געטריבען פין קיין סיבה - הגם מחשבה קען זיין געטריבען פין א סיבה קודמת.

זאגסטו ווידער אז דער מחשבה איז א נייער יש מאין, דאן קומט מאטי צולויפן פרעגן ווי איז שייך בוחר צו זיין?. ביפאר דער מחשבה איז דאך נישטא וואס בוחר צו זיין! בשעת די מחשבה, עקספיריענסעס איך א יש מאין ווי קען איך אפילו בוחר זיין . אלזא קרח מכאן וקרח מכאן.

דו בויסט אויף מחשבה און איך זאג אז בחירה איז אין רצון , רצון איז קודם מחשבה - ואין טעם ברצון!

אויב קענסטו אננעמען אז די נפש קען פוילן אויף רצון א יש מאין, איז צייט דאס אביסל מקרב זיין אל השכל. ומבשרי אחזה אלוה - פין מחשבה וואס איז מער בשרי, וועלן מיר מסביר זיין די נפש וואס איז א חלק אלוה.

קודם לאמיר פארשטיין וויאזוי א קליין בעבי וואס איז היינט געבוירן פאנגט אן זיין מחשבה-צוג. אויב א יעדער מחשבה ווערט געטירבן פין א פריערדיגער מחשבה, איז ווער טרייבט די ערשטע מחשבה?
אן עקסטערנעל זאך קען נאר געזעהן ווערן דארך די מח, די מח דארף דערנאך מאכן סענס וואס ס'האט געזעהן, ווערט לערענט דאס ערשט אויס פארן מח וויאזוי צו טראכטען - א יש מאין? א ביג בענק, יאיר?

איינע פין די וועגן דאס מסביר צו זיין, קען זיין אז די מח קימט שוין פרי-פראגרעמעט מיט געוויסע סאפט-ווער ווי למשל די כח מדמה זיין מילתא למילתא וכד'
די זעלבע זאך די נפש, די נפש האט בעסיק אינסטראקשענס ווי למשל פארשטיין וואס איז טוב און וואס איז רע - ראה נתתי לפניך היום.. הטוב ואת הרע - די menu ליגט אגאנצע צייט לפניך פאר דיר, וואס דו דארפסט טון איז פשוט בוחר זיין איינע פין די צויי. אויך האט מען דיר געזאגט וואס צו טוען ובחרת בחיים! נייג דיין רצון לטוב - יא, גאט האט דיך געגעבען די כח דערפאר. דו קענסט סעלעקטען פין א מעניא, אין דו ווייסט אויך וואס מען ערווארט פון דיר. אבער דו האסט די כח צו מאכן די ראנג פיק

א איד דינט דעם אייביישטער במחשבה דיבר ומעשה (דאס איז נישט די נפש זעלבסט - דאס זענען נאר לבישי הנפש) ווי שוין געשריבן איז נישט אייביג א מענשט בעה"ב אויף זיין מחשבה דיבור אדער מעשה, למשל א איד וויל לייגן תפילין אבער זיין כלי המעשה ארבעט נעבעך נישט, נא, ער קען נישט קענער נישט - ווילאנג ער וויל טון די מצוה איז חישב לעשות מצוה ולא. עשאה מעלה עליו... די זעלבע איז אויך א איד האט א מצוה צו זיין א מאמין במחשבה, און זיין נפש פארשטייט דאס, אין ווייסט זייער גוט וואס איז חיים - לעבען! און וואס איז נעבעך מות לעבען אן א ציל נאר ווייל טבע האט מיך באשאפען. אבער וואס טוט א איד וואס האט געליינט אסך כפירה און איז שטראק איבערצייגט אזוי ער קען נעבך נישט דינען דעם בורא כל העלמים במחשבה, האט יעצט זיין נפש צוויי ברירות אדער זיין בשמחה אז ער
איז אן אויבער חכם אדער חאטש זיין צובראכן.

[ונבנתה העיר]

כמדומה לי אז רבי חסדאי זאגט אז מ'וועט באקומען אן עונש נישט אויף די כפירה, נאר אויף די שמחה דערפון.

עפעס דארף זיין א ווארט פון הפלאה אויפן פסוק תחת אשר לא עבדת את ה"א בשמחה ובטוב לבב, אז די פראבלעם איז אז דער לא עבדת איז געווען בשמחה, און עפעס רעדט ער דארט וועגן ע"ח שחטאנו לפניך באונס וברצון.

עכ"פ זוכענדיג דעם הפלאה האב איך זיך אנגעטראפן אין אן אנדערע שטיקל בנוגע ידיעה ווס. בחירה:

שכבר הקשו כיון שהקב״ה יודע עתידות א״כ למה יהי׳ שכר ועונש כיון שלא הי׳ הבחירה ביד אדם לשנות מידיעת הש״י, אך באמת לא יתכן זה אלא בשכר הצדיקים, אבל בעונש רשעים כיון שאחז"ל כל דיבור שיצא מפי הקב״ה לטובה אינו חוזר אבל לרעה חוזר, כ״ש שהידיעה לרע אינה מתקיימית ויכולה לחזור בבחירת האדם לטוב.

וז״ש שאין טענה לרשעים בעונש המשפט, כי יודע ה׳ דרך צדיקים שהוא ידיעה לטובה, אבל דרך רשעים תאבד, א״כ מעשה הצדיקים באמת הוא מחמת ידיעת הש״י לטובה לכך אמרו מתן שכר של צדיקים שבאמת הוא מתנה, וגם זה הוא בכלל מ״ש לך ה׳ חסד כי אתה תשלם לאיש כמעשהו, פי׳ כאילו הוא הבוחר במעשיו, ובאמת שהי׳ הכרח מחמת ידיעת הש"י.

און יאיר, ווער נישט דעפרעסט, איך בין זיך מחי' מיט יעדעס ווארט פון יעדן.

[יאיר]

א דאנק, ונבנתה, פאר דעם הערליך ווארט פונעם הפלאה. מיר ליגט אין קאפ אז דער ערשטער ווארט זאגט ער (אדער א צווייטער) אויפ'ן פסוק והיה אם שכוח תשכח, אז דער עולה איז נישט אז מ'פארגעסט, נאר אז ס'איז והיה, בלשון שמחה. און וועגן ידיעה ובחירה, געדענק איך אז דער הפלאה זאגט אויף א פלאץ דעם תירוץ אז וויבאלד עס איז נישט שייך קיין זמן ביים באשעפער ממילא איז דאך אלעס אויף איינמאל, איז נישטא אזא זאך ווי בחירה פאר ידיעה.

און יאיר, ווער נישט דעפרעסט, איך בין זיך מחי' מיט יעדעס ווארט פון יעדן.

איך האף אז וואס איך זאג איז אויסגעהאלטן על פי תורה, ממילא מעג איך זיך פרייען.

רבותי, איר קענט נישט טייטשען! גייט צוריק אין חדר! בחירה איז טייטש אויסוועלן צו טון עפעס משום סיבה. וואס איז? געפעלט דיר נישט? ס'וואלט געווען געשמאקער צו זאגן אז בחירה מיינט פולשטענדיג אן קיין מניעה וסיבה, אבער ס'נישט אזוי. איך זאג דאס סיי מסברא און סיי מן התורה.

גאר גוט געזאגט. להוי ידוע אז וואס דו זאגסט איז ריכטיג דעטערמיניזם. לויט דיין הבנה איז נישטא קיין קשיא פון בחירה און ידיעה, ווייל מען קען אלעס וויסן פון פאראויס דורך אויס'חשבונ'ען די סיבה ומסובב פון יעדע זאך און אזוי אנקומען צו די מסקנא וואס גייט פאסירן, ובכל זאת נעמט עס נישט אוועק פון בחירה, ווייל בפועל איז מען בוחר.
בעצם האסטו שוין עטליכע מאל געזאגט דעם געדאנק, אבער משום איזה סיבה כאפסטו נישט וואספארא ראדיקאלע ווערטער די לייגסט אריין אין בחירה. דיין "בחירה" איז סעם העריס'ס דעטערמיניזם, אדרבה זאג מיר וואס איז דעטערמיניזם אנדערש ווי דיין בחירה.

[נולד מאוחר]

די אשכול איז לגבי די פראקטישע חלק. איז דא א נפק''מ צי מיר האבן בחירה?

[יאיר]

די אשכול איז לגבי די פראקטישע חלק. איז דא א נפק''מ צי מיר האבן בחירה?

ניין.
נעקסטע שאלה?

[הוגה]

די אשכול איז לגבי די פראקטישע חלק. איז דא א נפק''מ צי מיר האבן בחירה?

ניין.

איך קען נישט דיסיידען אויב דו ביזט סארקאסטיש אדער נישט, אבער כ'בין זיכער אז דו פארשטייסט אז ס'איז דא א גרויסע נפקא מינה אויב מיר האבן בחירה אדער נישט.

[יאיר]

הוגה, איך בין גאר ערנסט. אויב דו טרעפסט א נפקא מינא זאג מיר. איך האב שוין דורכאויס מיין לעבן עטליכע מאל זיך געטויפט פון בחירה צו דעטערמיניזם און פארקערט, און מיין לעבן האט זיך נישט געטוישן קיין כי הוא זה. און דו מיינסט טאקע אז סעם העריס לעבט ווי א ראבאט? לאמיר הערן פון דיר, וואס באדייט דעטערמיניזם?

[הוגה]

די פאקט אז דו האסט דיך געטויפט צו דעטערמיניזם מיינט נאך נישט אז דו האסט פארלוירן די בחירה. דו האסט אלץ ווייטער געהאט א געהעריגע בחירה, אפגעזעהן וואס דו האסט געגלייבט, און פארדעם האסטו נישט געשפירט קיין חילוק אין דיין לעבן.

דו קומסט מיר פאר ווי דער חכם וואס האט געטענה'ט אז ס'נישט קיין נ''מ צו עס איז דא א באשעפער אויפן וועלט, ווייל אפילו אין דער צייט וואס איך בין געווען אן אטעאיסט האב איך נאך אלץ געשפירט השגחה פרטית...

[יאיר]

איך האב געמיינט אז נולד פרעגט אויב די שאלה איז נוגע פראקטיש. די שאלה פון גאט, למשל, איז נוגע פראקטיש (כאטש אויך על פי רוב זייער ווייניג). די שאלה פון בחירה איז נישט.

[מאטי]

אפשר באלאנגט די פאלגענדע שאלה אין אשכול ״שואל כענין״ אבער אין ליכט פון יאיר׳ס נישט קענען אפטיילן די סיבה המסובב מיט בחירה שטעלט זיך אזא פראגע.
מיר ווייסן אז ר׳ שמעון האלט דבר שאין מתכוין איז מותר. אבער.. נישט ביי א פסיק רישיה . אלזא ווי גענוי איז נישט קיין פ״ר?
גורר אדם כסא מטה וספסל ובלבד שלא יתכוין לעשות חריץ.. אויב איז געשען א חריץ איז דאך געווען א סיבה וואס האט געמאכט א חריץ, און די סיבה, איז לכאורה מחייב די מעשה החריץ און מאכט דאס על כרחך פאר א פסיק רישיה

נו ווען איז דער היתר פון דבר שאינו מתכוין?

[הוגה]

יאיר, בחירה איז זייער שייך פראקטיש. ווען א מענטש גלייבט אז ער האט א בחירה וועט ער זיך שלאגן מיט די ייצר הרע, משא''כ אויב האט ער נישט וועט ער פשוט טון מה שלבו חפץ.

מאטי, פסיק רישיה מיינט נישט 'האבן א סיבה ומסובב'. פסיק רישיה מיינט נישט האבן קיין אויסוועג. ווען דו האקסט אפ יענעמס קאפ איז נאר דא איין זאך וואס קען געשעהן;פגירה. ווען דו שלעפסט א בעט איז מעגליך אז ס'זאל ווערן א לאך און ס'מעגליך אז נישט.

[יאיר]

יאיר, בחירה איז זייער שייך פראקטיש. ווען א מענטש גלייבט אז ער האט א בחירה וועט ער זיך שלאגן מיט די ייצר הרע, משא''כ אויב האט ער נישט וועט ער פשוט טון מה שלבו חפץ.

דאס איז אן אילוזיע. וואס א חילוק צו די סיבה פארוואס ער שלאגט זיך איז צוליב בחירה אדער דעטערמיניזם? למעשה, אויב ער שפירט אז ער איז ביכולת צו בייקומען דעם יצר הרע, דארף ער דאס טון סיי אויב ער איז א דעטערמיניסט און סיי אויב ער איז א בחירה'יסט, און אויב ער איז נישט ביכולת איז ער דאך סייווי נישט ביכולת. פארדעם האב איך געשריבן אז ווען איינער טוישט זיך פון בחירה צו דעטערמיניזם דארף ער נישט טוישן דאס לעבן (גראדע זענען פארהאן פסיכאלאגישע שטודיעס וואס באשטעטיגן יא א קאראלאציע צווישן וויסן אז ס'איז נישטא קיין בחירה און א שוואכערע התגברות היצר, אבער כאמור, דאס איז נאר צוליב די פסיכאלאגישע אילוזיע שהזכרתי, און צוליב די אי הבנה ביים המון עם אז בחירה כפי הבנתם איז בעצם א נישט עקזיסטירנדע זאך כמו שהארכתי).

[יאיר]

אפשר באלאנגט די פאלגענדע שאלה אין אשכול ״שואל כענין״ אבער אין ליכט פון יאיר׳ס נישט קענען אפטיילן די סיבה המסובב מיט בחירה שטעלט זיך אזא פראגע.
מיר ווייסן אז ר׳ שמעון האלט דבר שאין מתכוין איז מותר. אבער.. נישט ביי א פסיק רישיה . אלזא ווי גענוי איז נישט קיין פ״ר?
גורר אדם כסא מטה וספסל ובלבד שלא יתכוין לעשות חריץ.. אויב איז געשען א חריץ איז דאך געווען א סיבה וואס האט געמאכט א חריץ, און די סיבה, איז לכאורה מחייב די מעשה החריץ און מאכט דאס על כרחך פאר א פסיק רישיה

נו ווען איז דער היתר פון דבר שאינו מתכוין?

זיסע זכרונות ברענגסטו מיר אויף, כ'געדענק נאך ווען די שאלה פלעגט מיר נודזשען אין קאפ... למעשה איז לכאורה דער מכוון אז א דבר שאין מתכוין איז נישט ברור פון פאראויס "פאר'ן מענטשליכן אויג" אז דאס גייט ברענגען א חריץ. אין הכי נמי אויב וועט קומען א גאון הגאונים וואס וועט קענען אויסרעכנען מיט פסיכאלאגיע ווי אזוי דער מענטש וועט רוקן דעם בענקל און מיט פיזיקס צו עס וועט שאפן א חריץ, וועט ער דאס קענען וויסן. אבער למעשה "פאר'ן מענטש וואס טוט עס" איז עס א דבר שאין מתכוין און נישט קיין פסיק רישא.

[הוגה]

דער 'פסיכילאגישע אילוזיע' איז די פראקטישקייט פון בחירה.

[יאיר]

דער 'פסיכילאגישע אילוזיע' איז די פראקטישקייט פון בחירה.

איינמאל מ'ווייסט אז ס'איז אן אילוזיע איז עס מער נישט פראקטיש.

[מאטי]

אפשר באלאנגט די פאלגענדע שאלה אין אשכול ״שואל כענין״ אבער אין ליכט פון יאיר׳ס נישט קענען אפטיילן די סיבה המסובב מיט בחירה שטעלט זיך אזא פראגע.
מיר ווייסן אז ר׳ שמעון האלט דבר שאין מתכוין איז מותר. אבער.. נישט ביי א פסיק רישיה . אלזא ווי גענוי איז נישט קיין פ״ר?
גורר אדם כסא מטה וספסל ובלבד שלא יתכוין לעשות חריץ.. אויב איז געשען א חריץ איז דאך געווען א סיבה וואס האט געמאכט א חריץ, און די סיבה, איז לכאורה מחייב די מעשה החריץ און מאכט דאס על כרחך פאר א פסיק רישיה

נו ווען איז דער היתר פון דבר שאינו מתכוין?

זיסע זכרונות ברענגסטו מיר אויף, כ'געדענק נאך ווען די שאלה פלעגט מיר נודזשען אין קאפ... למעשה איז לכאורה דער מכוון אז א דבר שאין מתכוין איז נישט ברור פון פאראויס "פאר'ן מענטשליכן אויג" אז דאס גייט ברענגען א חריץ. אין הכי נמי אויב וועט קומען א גאון הגאונים וואס וועט קענען אויסרעכנען מיט פסיכאלאגיע ווי אזוי דער מענטש וועט רוקן דעם בענקל און מיט פיזיקס צו עס וועט שאפן א חריץ, וועט ער דאס קענען וויסן. אבער למעשה "פאר'ן מענטש וואס טוט עס" איז עס א דבר שאין מתכוין און נישט קיין פסיק רישא.

לויט דיר, איז ער א געהעריגער מתעסק. כמו ״מתכוין לחתוך את התלוש וחתך את המחובר״ וואס דאס איז ר׳ יהודה אויך מודי אז מאיז נישט חייב ווייל מלאכת מחשבת אסרה תורה.
[tag]הוגה[/tag] לשיטת יאיר וגם לשיטת הוגה לדעת יאיר, איז ״סיבה המסובב״, און ״פסיק רישיה״ פונקט ווי קוב״ה אורייתא וישראל..

[נולד מאוחר]

מיין שאלה איז פראקטיש און אפי לגבי שכר ועונש דאכט זיך איז אויך נישט קיין נפק''מ צי מיר האבן בחירה.

[מאטי]

אויב דו פרעגסט צו ס׳איז דא א נפק״מ דאן האלטסטו בע״כ אז מיר זענען נישט פרי דיטערמענט.. דער וואס פרעגט צו ס׳איז א נפק״מ למעשה, קומט מיר פאר ווי א דריי יעריגע וואס וויינט אינמיטן די נאכט אז סדא דאאגי, און די מאמע זאגט ס׳איז נאר א חלום . רופט זיך אן דאס קינד, יא אבער אין חלום איז עס געווען עכט.

יא בחירה נישט בחירה,למעשה דארפסטו ווייטער בוחר זיין טוב......