דער עונש פאר א מאנס עפ"י תורה

[דעת תורה]

ברור לדעתי אז סנהדרין וואלטן געמאכט פאסיגע תקנות לויט די היינטיגע אומשטענדן. פון וואנעט ווייס איך? ווייל אקוראט דאס זעלביגע האבן זיי געטאן בימיהם.

[גדעון]

מיטן אוועקשטעלן מיטן אייגענעם שכל געוויסע חוקי התורה נאר לאותו שעה, און מיטן ערקלערן דעם פי הדיבור אלס אלטמאדיש, ווערט געעפענט א פתח כופר צו זיין בכל התורה כולו.

אמאל פלעגט מען פרובירן צו טרעפן אלעס אין די תורה, די היינטיגע ווילן אריינשלעפן די תורה אין די פארגרעבטע וועלט ווי זיי געפונען זיך, און צופאסן די תורה וואס איז נצחיות צום קולטור וואס טוישט זיך יעדע הונדערט יאר.

אפילו וויקיפידיע ווייסט בעסער...

[הוגה]

דו ווייזט אויף די נצחיות התורה מיט א וויקעפידיע? What a paradox!

דעת תורה האט דאך געשריבן א גוטע פוינט. האלטסט אז ער איז נישט גערעכט? דאן ווייז אויף. וויקעפידיע איז דו אין איך.

[אליצפן]

דאס וואס דער עולם זאגט דא אז בימיהם איז אונס אנגעקוקט געווארן אנדערש איז נישט ריכטיג משתי טעמים.
א. ווי גדעון האט שוין ערווענט איז דער סברה א פתח כופר צו זיין בכל התורה כולה ממש. די גאנצער רעפארם באוועגונג איז געבעיסד אויף דער סברה אז די תורה איז געגעבן געווארן געבויט אויף די סאציעלע און קולטוראלע מצב פון יענעם דור. און לפי ווי וואס די זמנים טוישן זיך, טוישן זיך די הלכות מיט דעם ח''ו.

ב. פון די פסוקים אין שמואל ב' ביי די מעשה פון אמנון ותמר זעט מען זייער קלאר אז אונס איז געווען גאר א שרעקליכער זאך אפילו בימיהם. איך ברענג אראפ די פסוקים במילואם אז יעדער זאל דאס קענען אליינס זען.
ואני אנה אוליך את חרפתי ואתה תהיה כאחד הנבלים בישראל ויחזק ממנה ויענה וישכב אתה . ותאמר לו אל אודת הרעה הגדולה הזאת מאחרת אשר עשית עמי לשלחני ולא אבה לשמע לה יז ותקח תמר אפר על ראשה וכתנת הפסים אשר עליה קרעה ותשם ידה על ראשה ותלך הלוך וזעקה ויקם המלך ויקרע את בגדיו וישכב ארצה וכל עבדיו נצבים קרעי בגדים ויען יונדב בן שמעה אחי דוד ויאמר אל יאמר אדני את כל הנערים בני המלך המיתו כי אמנון לבדו מת כי על פי אבשלום היתה שומה מיום ענתו את תמר .

[דעת תורה]

גדעון, דו קומסט אריין אומקלאר. עס איז ברור אז די מצוות התורה, די דאורייתות ווערן נישט געטוישט, זאת התורה לא תהא מוחלפת. עס איז אבער אויך א פאקט אז זייער אסאך פון די תקנות חכמים איז געווען צוגעפאסט לויטן מצב הדור. און ווען עס האט אויסגעפעלט האט מען צוגעלייגט און מתקן געווען לויט די אומשטענדן.

[דעת תורה]

אליצפן, עס איז בכלל נישט קלאר אין פסוק אז די פראבלעם איז דער "אונס".

[אליצפן]

דעת תורה, פון די גמרא סנהדרין כא.-כא: זעט מען קלאר אז די פראבלעם איז געווען די אונס.
די גמרא זאגט דארט אזוי
תנא משמיה דרבי יהושע בן קרחה: גדר גדול גדרה תמר באותה שעה אמרו לבנות מלכים כך? - לבנות הדיוטות על אחת כמה וכמה אם לצנועות כך לפרוצות על אחת כמה וכמה! אמר רב יהודה אמר רב: באותה שעה גזרו על הייחוד ועל הפנויה .

[הערשי]

אין די תורה עקזיסטירט נישט קיין פרויען רעכטן, פוקנט ווי עס עקזיסטירט נישט קיין מענטשן רעכטן (שקלאפן), קיין מלחמה פארברעכנס (לא תחיה כל נשמה), און קיין חיות רעכטן (ורדו בדגת הים ובעוף השמים ובכל חיה). קענסט זאגן ס'איז אן אפשפיגלונג פון די ווירדן פון זיינער צייט. קענסט גיבן ערכים אויפקלערונגען, קבלה'ישע באדייטן, אדער סיי וואס. אבער לעולם אין מקרא יוצא מידי פשוטו.
אנדערש ווי די דא וואס מאכן דאס אוועק, ווערט אינוס באטראכט אלס א שטארקע צער אין פסוק. די ווארט צו באצייכענען אינוס איז "עינוי", ווי נשים בציון ענו, און ויענה.
פארט זענען די נאכפאלגן פון אינוס געווען א גרעסער פראבלעם ווי די אקט גופא. אין די ווערטער פון תמר צו אמנון ווען ער האט איר פארשיקט, "אל אודות הרעה הגדולה הזאת מאחרת אשר עשיתי עמי לשלחני." אן אנוסה האט נישט געקענט קיין שידוך טאן, און דאס האט באדייט נישט צו האבן קיין מעמד פרנסה. די מדרש זאגט אויף שאול בן הכנענית אז שמעון האט פארשפראכן פאר דינה איר צונעמען כדי זי זאלן וועלן ארויסגיין פון שכם. דינה האט געוואלט פארבלייבן מיט איר מאנס, פונקט ווי תמר האט געוואלט, ווייל דאס איז געווען דאס איינציגסטע שכל'דיגע אויסווייל.
אודאי איז אינוס גופא א פראבלעם, אבער נישט דאס ווערט באהאנדלט אין פסוק. מ'רעדט דיני ממונות. ממילא צווינגען צו האלטן די אנוסה איז נישט קיין שטראף בכלל, נאר א מיטל צורעכט מאכן די פינאנציעלע שאדן. דאס גאנצע מושג פון באצאלן צער ריפוי שבת בושת איז ממנות. בושת האט א פינאנציעלע זייט אויך. באמת איז נישט שייך צובאצלן פאר צעשאסענע געפילן.
נאך עפעס, אז מען באצאלט באדייט דאס אן אנטשולדיגונג פארן פארשוועכן כבוד המשפחה. פארצייטענס זענען געווען פאמיליע בלוט קריגערייען, ווי ביי ראמיא און יוליעט, און בלוט האט זיך געגאסן אין אן ענדלאזע צירקל אלס נקמה פאר חילול שמם. די תורה שטעלט אראפ א סכום אנטשעדיגונג ווי צוזאגן, דאס איז עס און נישט מער, דלא כבני יעקב וכאבשלום. עיין ערך ווערגילד אין מיטלאלטער.
ס'זענען דא אויך אנדערע פארברעכעס ארגער אין ראנק ווי דאס עצם מעשה. לוט האט געשפירט אז צו מאנס צו זיין געסט במש"ז איז א גרעסער אומרעכט ווי צו מאנס זיין זיינע נערות. די חלק ממנות האט ער פון זיין זייט מוחל געווען. ווי מען זעט טאקע ביי פילגש בגבעה אז מאנס צו זיין געסט איז געווען אזא מדת סדום ובנימין און דאס, נישט דאס עצם אינוס, האט געשטורעמט די געפילן ביי די שבטים, און דאס איז די ביישפיל וואס די תורה גיבט אן פאר ואנשי סדום רעים וחטאים לה' מאוד.
די בני יעקב זענען דאס מערסטע געווען אויפגעברויזט "אשר טמאו אחותם". פארגלייכט מיט אבשלום'ס שנאה צו אמנון "על דבר אשר עינה". שכם איז געווען אן ערל, איר פארשטייט. דוד האט נישט מוחל געווען אבשלום'ן פארן הרג'ן אמנון, ווייל דארט איז נישט געווען קיין טימא.
וואס כ'מיין ארויסצוברענגען איז אז רעיפ אין די תורה איז אן עולה, סוכ"ס פארשטייט מען אבשלום'ס כעס, יפת תואר זוכט די תורה צו אנטמוטיגן, און רופט עס עינוי, אבער נישט עק וועלט.

[זר זהב]

אין די תורה עקזיסטירט נישט קיין פרויען רעכטן, פוקנט ווי עס עקזיסטירט נישט קיין מענטשן רעכטן (שקלאפן), קיין מלחמה פארברעכנס (לא תחיה כל נשמה), און קיין חיות רעכטן (ורדו בדגת הים ובעוף השמים ובכל חיה). קענסט זאגן ס'איז אן אפשפיגלונג פון די ווירדן פון זיינער צייט. קענסט גיבן ערכים אויפקלערונגען, קבלה'ישע באדייטן, אדער סיי וואס. אבער לעולם אין מקרא יוצא מידי פשוטו.

שמעקט נישט גוט

[הערשי]

אין די תורה עקזיסטירט נישט קיין פרויען רעכטן, פוקנט ווי עס עקזיסטירט נישט קיין מענטשן רעכטן (שקלאפן), קיין מלחמה פארברעכנס (לא תחיה כל נשמה), און קיין חיות רעכטן (ורדו בדגת הים ובעוף השמים ובכל חיה). קענסט זאגן ס'איז אן אפשפיגלונג פון די ווירדן פון זיינער צייט. קענסט גיבן ערכים אויפקלערונגען, קבלה'ישע באדייטן, אדער סיי וואס. אבער לעולם אין מקרא יוצא מידי פשוטו.

שמעקט נישט גוט

בין איך מחויב צוזאגן אז ס'יא דא? איך קען זאגן ה' הוא הצדיק און טוב ורע זענען נישט אפהענגיק אין קיין מענטשליך שכל. איך גיב דאך אן ביישפילן פארוואס איך האלט אז רעכטן, חוץ ממנות בין אדם לחבירו, זענען נישטא אין די תורה.

[יאיר]

דאס וואס דער עולם זאגט דא אז בימיהם איז אונס אנגעקוקט געווארן אנדערש איז נישט ריכטיג משתי טעמים.
א. ווי גדעון האט שוין ערווענט איז דער סברה א פתח כופר צו זיין בכל התורה כולה ממש. די גאנצער רעפארם באוועגונג איז געבעיסד אויף דער סברה אז די תורה איז געגעבן געווארן געבויט אויף די סאציעלע און קולטוראלע מצב פון יענעם דור. און לפי ווי וואס די זמנים טוישן זיך, טוישן זיך די הלכות מיט דעם ח''ו.

ב. פון די פסוקים אין שמואל ב' ביי די מעשה פון אמנון ותמר זעט מען זייער קלאר אז אונס איז געווען גאר א שרעקליכער זאך אפילו בימיהם. איך ברענג אראפ די פסוקים במילואם אז יעדער זאל דאס קענען אליינס זען.
ואני אנה אוליך את חרפתי ואתה תהיה כאחד הנבלים בישראל ויחזק ממנה ויענה וישכב אתה . ותאמר לו אל אודת הרעה הגדולה הזאת מאחרת אשר עשית עמי לשלחני ולא אבה לשמע לה יז ותקח תמר אפר על ראשה וכתנת הפסים אשר עליה קרעה ותשם ידה על ראשה ותלך הלוך וזעקה ויקם המלך ויקרע את בגדיו וישכב ארצה וכל עבדיו נצבים קרעי בגדים ויען יונדב בן שמעה אחי דוד ויאמר אל יאמר אדני את כל הנערים בני המלך המיתו כי אמנון לבדו מת כי על פי אבשלום היתה שומה מיום ענתו את תמר .

פון דעם פסוק זעסטו דאך קלאר אז תמר האט גע'חלש'ט צו חתונה האבן מיט אים נאך די מעשה, און ווען ער וואלט געפאלגט וואלט אלעס געווען כסדרן. זעסטו דאך קלאר אז די גאנצע זאך איז געווען אנגעקוקט מיט אן אנדערן בליק.
---
נישט באמערק אז הערשי האט שוין דאס דערמאנט.

[דעת תורה]

דעת תורה, פון די גמרא סנהדרין כא.-כא: זעט מען קלאר אז די פראבלעם איז געווען די אונס.
די גמרא זאגט דארט אזוי
תנא משמיה דרבי יהושע בן קרחה: גדר גדול גדרה תמר באותה שעה אמרו לבנות מלכים כך? - לבנות הדיוטות על אחת כמה וכמה אם לצנועות כך לפרוצות על אחת כמה וכמה! אמר רב יהודה אמר רב: באותה שעה גזרו על הייחוד ועל הפנויה .

פארקערט, ער האט דאך קודם פרובירט מיט שיינעם, מען רעדט דאך פון א גדולה, און ווי די לשון הגמרא ווייזט, לגבי אונס איז דאך נישט קיין חילוק צווישן א צנועה און א פרוצה, מען האט נאר דעמאלטס גוזר געווען ווייל מען האט געזען עס האט געגרייכט א קלימאקס אז אפילו א צנועה וואס קען שטיין אין א פיתוי, איז נאנס געווארן.

[יאיר]

אין די תורה עקזיסטירט נישט קיין פרויען רעכטן, פוקנט ווי עס עקזיסטירט נישט קיין מענטשן רעכטן (שקלאפן), קיין מלחמה פארברעכנס (לא תחיה כל נשמה), און קיין חיות רעכטן (ורדו בדגת הים ובעוף השמים ובכל חיה). קענסט זאגן ס'איז אן אפשפיגלונג פון די ווירדן פון זיינער צייט. קענסט גיבן ערכים אויפקלערונגען, קבלה'ישע באדייטן, אדער סיי וואס. אבער לעולם אין מקרא יוצא מידי פשוטו.

שמעקט נישט גוט

שמעקט טאקע נישט גוט. מ'וועט מוזן בדוחק זאגן לויט ווי דער מורה נבוכים איז מבאר אז מ'האט נישט געקענט נעמען אן עם יצא ממצרים מעם לועז און באלד אריבערשפרינגען צום איין און צוואנציגסטן יאר הונדערט, מ'האט געמוזט צוביסלעך אויסמענטשלען די דור דעה.

[יאיר]

אין די תורה עקזיסטירט נישט קיין פרויען רעכטן, פוקנט ווי עס עקזיסטירט נישט קיין מענטשן רעכטן (שקלאפן), קיין מלחמה פארברעכנס (לא תחיה כל נשמה), און קיין חיות רעכטן (ורדו בדגת הים ובעוף השמים ובכל חיה). קענסט זאגן ס'איז אן אפשפיגלונג פון די ווירדן פון זיינער צייט. קענסט גיבן ערכים אויפקלערונגען, קבלה'ישע באדייטן, אדער סיי וואס. אבער לעולם אין מקרא יוצא מידי פשוטו.

שמעקט נישט גוט

בין איך מחויב צוזאגן אז ס'יא דא? איך קען זאגן ה' הוא הצדיק און טוב ורע זענען נישט אפהענגיק אין קיין מענטשליך שכל. איך גיב דאך אן ביישפילן פארוואס איך האלט אז רעכטן, חוץ ממנות בין אדם לחבירו, זענען נישטא אין די תורה.

וואס איז מיט כי נפש הוא חובל, ושמעתי כי חנון אני, ואהבתם את הגר, לא תסגיר עבד אל אדוניו, לא תרדה בו בפרך?
אגב, דאס איז דער עיקר חילוק הניכר צווישן חוקי חמורבי און חוקי התורה, ביי חמורבי איז דער מענטש א פראפערטי, בעת אין די תורה באקומט ער צום ערשטן מאל א דין מענטש.

[דעת תורה]

הערשי, לגבי מלחמה פארברעכנס ביסטו נישט גערעכט, דו פארגעסט אז לא תחיה כל נשמה איז א דירעקטער ציווי נישט קיין הסרת השגחה. אדרבה, אלע אנדערע ציוויים שבתורה וואס רעדן איבער א מלחמה, האבן איין ציל צו ציוויליזירן די מלחמה אויפפירונג (אריין גערעכנט יפת תואר, רעלאטיוו צו די מנהג הגוים בימים ההם).

[יאיר]

אדרבה, אלע אנדערע ציוויים שבתורה וואס רעדן איבער א מלחמה, האבן איין ציל צו ציוויליזירן די מלחמה אויפפירונג (אריין גערעכנט יפת תואר, רעלאטיוו צו די מנהג הגוים בימים ההם).

ווי למשל אז איינער וואס האט אנגעבויט א כרם אדער אויסגערעדט צווישן של יד און של ראש זאל נישט גיין אין מלחמה?

[אליצפן]

פארקערט, ער האט דאך קודם פרובירט מיט שיינעם, מען רעדט דאך פון א גדולה, און ווי די לשון הגמרא ווייזט, לגבי אונס איז דאך נישט קיין חילוק צווישן א צנועה און א פרוצה, מען האט נאר דעמאלטס גוזר געווען ווייל מען האט געזען עס האט געגרייכט א קלימאקס אז אפילו א צנועה וואס קען שטיין אין א פיתוי, איז נאנס געווארן.

איך זעה נישט פונטקליך וויאזוי דו נעמסט ארויס פון די גמרא פארקערט ווי איך האב געזאגט.
כ'האב לעצטנס געלערנט די גמרא, און ס'איז גאנץ קלאר דארט אז זיין עוולה איז געווען אונס, און די גזירת יחוד על הפנויה האט מען געמאכט אז ס'זאל נישט צוקומען צו קיין מצב פון אונס.

[דעת תורה]

[tag]יאיר[/tag], ניין, ונשמרת מכל דבר רע, ויתד תהיה לך על אזנך, והיה מחניך קדוש, לא תשחית את עצה, וקראת אליה לשלום, און אויך יפת תואר, לא מיבעיא לויט די ראשונים אז אויפן פעלד איז דאס עצם מעשה געווען אסור, נאר אפילו מען לערנט אז איין ביאה איז יא געווען מותר תומ"י, איז דאס נישט קיין הפקרות, אכלה ומחתה פיה און געגאנגען ווייטער, ניין, זיי מוחל נעם איר אהיים און פלאג דיך מיט איר, עס עס אויף ווי מען זאגט.

[יאיר]

[tag]יאיר[/tag], ניין, ונשמרת מכל דבר רע, ויתד תהיה לך על אזנך, והיה מחניך קדוש, לא תשחית את עצה, וקראת אליה לשלום, און אויך יפת תואר, לא מיבעיא לויט די ראשונים אז אויפן פעלד איז דאס עצם מעשה געווען אסור, נאר אפילו מען לערנט אז איין ביאה איז יא געווען מותר תומ"י, איז דאס נישט קיין הפקרות, אכלה ומחתה פיה און געגאנגען ווייטער, ניין, זיי מוחל נעם איר אהיים און פלאג דיך מיט איר, עס עס אויף ווי מען זאגט.

די ערשטע פיר האבן גארנישט מיט מענטשן רעכטן. די לעצטע צוויי, מעגליך אז בימים ההם האט געהייסן א חסד אז מ'גיבט די ברירה פאר א לאנד זיך צו אונטערגעבן תיכף און ווערן קנעכט אנשים נשים וטף, אדער אז נאכ'ן געווינען א מלחמה זאל מען אויסהארגענען יעדן זכר און לאזן די נשים וטף לעבן אלס קנעכט. אבער בימינו אלה ווערט דאס נישט גערופן מענטשן רעכטן. וה"ה מיט יפת תואר. מ'מוז על כרחך צוקומען צום מורה נבוכים.

[דעת תורה]

עס איז אבער ציוויליזאציע, לאפוקי פונעם געווענליכן מצב ביי מלחמה. לגבי צי עס שטימט מיט די קארענט דעמאקראטישע ווירדן, מסתמא נישט, מען רעדט רעלאטיוו צום דאמאלס'דיגן (און מעגליך אויך אפאר הונדערט יאר ארום-יגן) מצב.

[הוגה]

איך בין מיט דעת תורה, די פסוקי און מעשיות התורה שטומען גוט מיט די קולטור און מהות פון די וועלט דעמאלטס. מען זעהט עס מכמה אנפין און עטליכע מבקרי ומבארי התורה ערקלערן אזוי מערערע חלקים.

אליצפן, מעגליך אז דו ביזט גערעכט אז אונס איז געווען א ביג דיעל אפילו דעמאלטס, אבער די חשיבות פונעם פרוי איז נישט געווען גענוג אז מען זאל זיך רעכענען דערמיט. ווען איינער האט מאנס געווען א פרוי אדער א מיידל, איז געווען א גרעסערע דאגה איבער די שאדן פארן טאטע/מאן ווי די פיין פונעם מיידל/פרוי.

[דעת תורה]

חשיבות איז נישט אמת, איינער וואס הארגעט אדער שעדיגט א פרוי בגופה או בממונה, ליידט די זעלבע קאנסעקווענצן ווי ווער עס טוט דאס זעלבע פאר א מאן, די נקודה איז נאר אז די פרוי איז נישט קיין יש בפני עצמה, זי איז אייביג אונטער איינעם'ס אפוטרופסות, צי דער פאטער צי דער מאן, און דאס איז די סיבה זי האט חתונה יונג, רוב מאל צי א פיל עלטערן מאן, עס קען זיין א מאן זאל האבן מער ווי איין פרוי, אבי די פרוי זאל נישט זיין - אפילו פאר א קורצע וויילע - אומבאשוצט. די פרוי איז די 1 צו זאגן טב למיסב טן דו (לויט פסיכאלאגן איז דער מצב היינט פארקערט). פעמיניזם צילט בעיקר צו זאגן פארקערט, אז א פרוי איז די זעלבע מאן דאמר ווי א מאן.

וועגן אדאפשענס פון אונזערע חכמים לאורך הדורות צום מצב, זעט מען לכאן ולכאן, צומאל איז די תקנה א צופאסונג צו די סביבה (חרמות דר"ג), צומאל איז עס דוקא לאפוקי מהנהוג ביי די גוים (חרם גדולי אשכנז נגד הכאת האיש את אשתו - זיי דריקן זיך דארט אויס אז דאס פאסט פאר גוים, נישט פאר אידן).

די אלע תקנות בזמן בית שני והתנאים, תקנות כתובה, שקדו חכמים על תקנת בנות ישראל, איז דען דא היסטארישע דאקומענטאציע איבער עקווילענט טרענדס ביי די גוים פון יענע תקופה?

[איציק]

הערשי, לגבי מלחמה פארברעכנס ביסטו נישט גערעכט, דו פארגעסט אז לא תחיה כל נשמה איז א דירעקטער ציווי נישט קיין הסרת השגחה

לייג צו אז די ציווי איז נאר געווען ביי די שבעה עממין.
פון ספר החינוך אויף די מצוה:

משרשי המצוה, לפי שאלו השבעה עממים הם שהחלו לעשות כל מיני עבודה זרה וכל תועבות ה' אשר שנא, ועל כן בהיותם עיקר עבודה זרה ויסודה הראשון נצטוינו עליהם למחותם ולאבדם מתחת השמים, לא יזכרו ולא יפקדו בארץ החיים. ובמצותנו זאת עליהם להחרימם ימצא לנו תועלת, שנאבד זכרם מן העולם ולא נלמוד ממעשיהן. וגם יש לנו ליקח מוסר בזה שלא נפנה אחר עבודה זרה, כי ברדפנו אחר כל איש מהמשפחה הרעה הזאת להרגו על התעסקם בעבודה זרה, לא יעלה על לב איש לעשות כמעשיהם בשום פנים.

ואין לשאול כלל למה נבראו האומות הרעות אלו אחר שסופן ליאבד לגמרי מן העולם, כי כבר ידענו שרשות נתונה בידו של אדם להיות טוב או רע, ושלא יכריח השם את האדם על אחד מהן. ואחר שכן נאמר כי שבעה עממים אלו קלקלו מעשיהם והרשיעו עד שנתחייבו כולם אבדון ומות, ובתחילת הבריאה היו ראויין גם לטובה, ואל הטעם הזה נסמוך מצות כליון עמלק שבסדר כי תצא בסוף מצות עשה שבסדר (מצוה תר"ד). ואם נחפוץ נאמר עוד, כי אפשר שהיה להם בזמן מן הזמנים שעת הכושר, ומפני אותה השעה זכו להבראות. או אולי נאמר שיצא מבין כולם אדם אחד הגון ובשבילו זכו כולן להבראות, וכענין שמצינו חכם אחד שאמרו זכרונם לברכה (עבודה זרה י ע"ב) שהיה מבני בניו של עמלק והוא אנטונינוס. ואין מן הנמנע אצל הבורא לבראות כמה בני אדם בשביל אחד, כי הוא ברוך הוא לא יראה עמל בכל אשר יחפוץ... והוא ברוך הוא המבין את כל מעשינו, ויודע מה צורך לאחרים אל האחד המיוחד כי יבראו כולם בשבילו (או נאמר שנבראו כדי שיקחו מהם מוסר בני העולם, או כדי שיבנו ערים ויטעו גנות וכרמים לישראל).

פאר מער זעה דא