ולהוי ידוע, איך האב דייקא נישט צוגעצייכנט מקורות ווייל עס איז מיר באקוועמער צו זאגן אז די זענען מיינע אייגענע שיטות און טעאריעס וואס דארפן נאך ווערן refined. דער נושא אז ווייט פון מושלם דא, סך הכל איז דא א שמועס כדבר איז של רעהו איבער א גלעזעלע קאווע און א קלוגע טעלעפאון. די שמועס האט זיך אנגעהויבן מיט איין innocent שאלה און האט זיך פארצויגן מענין לענין. שאלות זענען געפרעגט געווארן ביינאכט און געענטפערט געווארן די נעקסטע טאג. ואתכם הסליחה אויף די אי-סדר. [/center]
וד״ל: איך האב פונקט געלערנט היינט, האב זכאי בבתו איר צו געבן צו א מוכה שחין. ער קען איר געבן צו אן עקלדיגע גרויליגע מענטש און די טאטע באקומט נאך די געלט. How do you explain that?
הוגה: איך האב פונק נעכטן מגיב געווען אין די אשכול פון [tag]מאטי[/tag], אז די תורה איז דא צו זיין מער humane, נישט ווייניגער humane. איך גלייב אז די תורה אין די קאנטעקסט פון די דעמאלטס'דיגע וועלט איז געגעבן געווארן אויפצוהייבן מאראליטעט אין אלע אספעקטן. בשעת וואס די גאנצע וועלט איז געווען מלא פעיגיניסטס האט די תורה נאר אנערקענט אין די איין גאט. דאס איז מער מאראל. בשעת וואס די וועלט האט נאך אקצעפטירט מענטשליכע קרבנות האט די תורה פארלאנגט אז מען זאל ׳נאר׳ מקריב זיין אנדערע בע״ח, א.א.וו. עס איז דא היסטארישע באווייזן אז אין יענע צייטן זענען די קינדער געווען פאררעכנט אלץ א פינאנציעלע און פיזישע asset פון די עלטערן און די וועלט האט אקצעפטירט דאס טון ערגערע זאכן מיט די קינדער. אין יענע קאנטעקסט דארף מען אנקוקען דער הלכה. איך גלייב אז היינטיגע טעג איז אזא זאך נישט אויסגעהאלטן ע״פ תורה. איך גלייב אז ווען מיר האבן ווען היינט די כח חז״ל וואלט מען invalidated דער הלכה. און אויך די וועג ווי געוויסע גייען היינט צו צו שידוכים איז נישט אויסגעהאלטן. אבער אין יענע צייטן איז דאס געווען גאר א נארמאלע און אפילו נאבאלע זאך צו טון, אדרבא, עס איז געווען בעסער ווי וואס די רעשט פון די וועלט האט דעמאלטס געטון. עס איז זייער uncomfortable פאר אונז צו לערנען אזא זאך, אבער אז מען זעהט עס אין די היסטארישע קאנטעקסט מאכט עס גרינגער צו פארשטיין.
וד״ל: so למשל מאלעסטעישאן האלטסטו אז אין יענע צייטן איז עס געווען א נארמאלע זאך? ווייל אין די גאנצע תורה טרעפט מען נישט קיין ווארט דערוועגן, משא״כ שבת שטייט איין מאל און נאכאמאל. איך פארשטיי אז שבת איז א שטארקע סימבאלישע זאך אבער מער ווי מאלעסטעישאן?
הוגה: אה, האסט אנגעכאפט א גוטע דוגמא. אז דו ליינסט די היסטראיע ביכער פון די גריכישע און די רוימער וועסטו זעהן אז שליכטלונגען מיט יונגע קינדער איז געווען גאר א נארמאלע ערשיינונג אין זייערע קולטור. אין אסאך ערטער איז עס געווען גאר אן אריסטאקראטישע סימבאל. מיר טרעפן נישט אז דאס זאל האבן געהאט א נעגאטיווע אפעקט אויף די קינדער/ (ס׳איז ווערד א דיסקוסיע פאר זיך אליינס אויב די פאקט אז מען זעהט אז היינט האט עס יא א גאר שווערע אפעקט צייגט אז עס נאר תלוי אין די סאציאלע beliefs, ואכמ״ל.) צוליב דעם שטייט גארנישט דערוועגן אין די תורה, ווייל ס׳פשוט נישט געווען קיין ביג דיל דעמאלטס. פארשטייט זיך אז עס זענען דא חלקים דערפון וואס זענען יא געווען אן עסק, אונס, פיתוי, משכב זכר, נזק צער ריפוי שבת ובושת וכו׳.
בכלל, איין מאל מען ווייסט די ציל פון די תורה צו מאכן א בעסערע און מער מאראלישע וועלט, קען מען אליינס פארשטיין אז היינטיגע טעג איז דאס אסור על פי תורה. נישט אלעס דארף קלאר ארויסשטיין אין די תורה. ווען עס שטייט ווען אין די תורה אן איסור אויף מאלעסטעישאן וואלטן עס מענטשן דעמאלטס נישט פארשטאנען, עס וואלט געווען פונקט ווי אן איסור צו חתונה האבן.
שבת האט יא געהאט די טעם צו ברענגן די וועלט צום שלימות׳דיגע utopia. עס האט געהאט גאר א פאזיטיווע אפעקט. והא ראיה, כמעט די גאנצע וועלט האט עס אנגענומען. אבער עס איז נישט קיין ספק אז היינטיגע טעג איז דאס (שליכטלונגען) אסור על פי תורה (נישט קיין דאורייתא כמובן). און די זעלבע איז מיטן נעמען א קינד און משדך זיין צוליב די אייגענע אינטערעסן און נישט די אינטערעסן פון די חתן וכלה, וואס איז גאר שלעכט לויט די היינטיגע מאראלישע סטאנדארט, אז ס׳איז נישט אויסגעהאלטן ע״פ תורה.
וד״ל: דו האסט געמנטשענד פריער אז נישט אלעס דארף קלאר ארויס שטיין אין די תורה, מען קען אליינס פארשטיין אז עס איז אסור. דו ווילסט נישט נוצן דער ארגומענט ווייל דערנאך וועסטו מוזן אקצעפטירן ווען די צניעות פאליציי נוצן די זעלבע ארגומענט, אז ס׳מוז נישט קלאר שטיין אין די תורה, מען פארשטייט עס אליין. ובכלל, רציחה מוז דען יא שטיין? גניבה דארף יא שטיין? מען ווייסט עס נישט אליין? ספעציעל לויט ווי דו זאגסט אז שליכטלונגען מיט יוגנטליכע איז געווען איינגעריסן אין די קולטור יענע צייטן וואלט די תורה זיכער געדארפט שרייבן דערוועגן.
הוגה: נאך אמאל. דארפסט פארשטיין אז אידישקייט, תורה ומצוות איז א מיטל אנצוקומען צו א געוויסע ציל. מיט די צייטן ווען די מעטאדן און דרכים אנצוקומען צו דער ציל האבן זיך געטוישט האבן זיך אנטשטאנען געוויסע טוישונגען אין די תורה, ספעציעל אין די אנהייב ביז נאך חז״ל. ביזט גערעכט אז לויט דער מהלך קען איינער קומען און צולייגן הלכות צניעות, אבער מען דארף מעסטן אויב עס שטימט מיט די ליניע און ציל פון אידישקייט. אויב ברענגט הלכות צניעות נענטער צום ציל דאן מעג מען עס צולייגן, אויב נישט מעג מען נישט. אויב ברענגט צניעות מער מאראל, מער יישוב ותיקון העולם דאן איז צניעות א חיוב מן התורה טראץ דעם וואס עס שטייט נישט קלאר ארויס אין ערגעץ אין די תורה. אויב אבער ברענגט עס די פארקערטע דאן קען מען נישט זאגן אזוי.
איך טראכט אז אויב די ביהמ״ק ווערט אויפגעבויט בימינו אלה וועט מען דארט נישט מקריב זיין קיין בע״ח (כמבואר בהרבה מקומות). מען וועט האבן אנדערע מער conventional וועגן צו דינען גאט. היינט אין די וועלט איז דאס נישט קיין אקצעפטירטע מיטל מיט וואס צו דינען די באשעפער. אין יענע צייטן ווען די וועלט האט נאר געדינט מיט מקריב זיין מענטשן, בהמות, נכסים וכדומה דאן האט אויך אויסגעפעלט פאר די אידן צו קענען עפעס מקריב זיין כדי זיי זאלן קענען בלייבן דבוק להשי״ת. אזוי ווי מען זעהט קלאר אין נ״ך אז די אידן האבן זיך פונה געווען לע״ז צוליב דעם וואס זיי האבן נישט געהאט קיין outlet מיט וואס צו דינען דעם אייבערשטער. (וכן הבאתי בשם בחת״ס.) דעמאלטס האט עס געמאכט סענס, אבער היינט אז מען קען דינען דעם אייבערשטער מיט תפלה, נגינה, צדקה וכדומה, מאכטס עס שוין מער נישט קיין סענס.
וד״ל: מיין פראבלעם מיט דעם איז אזוי. אויב אידישקייט און די תורה איז דא אוועק צו שטעלן אן אידיאלע וועלט, ס׳שטומט טאקע מיט די געדאנקען פון אור לגוים וכדומה. עס וואלט אבער געדארפט שטיין אין די תורה דער געדאנק אז מיט די צייט קענען זיך די דעטאלען טוישן לויט די מצב פון די וועלט. וואו שטייט אין די תורה אז מען זוכט דא אוועק צו שטעלן אן אידיאלע וועלט? עס קען ארויסקומען פון דעם אז א יעדע יאקל וועט מחליט זיין צוצולייגן וואס ס׳געפעלט אים, אזוי ווי מיר זעהן טאקע היינטיגע צייטן. עס מוז זיין די אפציע צו קענען פארלאנגן אז מען מוז עס קענען זעהן אין די תורה. בקיצור, איך האב דא צוויי פראבלעמען. איינס, די תורה וואלט געדארפט קלאר ארויסשרייבן וועלכע אידיאלאגיע מען צילט דא צו און אז ס׳בכלל דא א געוויסע אידיאלאגיע. צווייטענס, עס וואלט געדארפט זיין א קלארע אריינגעבויטע מעקיניזם וואס צייגט ווען און וואו אזוי מען קען טוישן און מחדש זיין לצורך האידיאלאגיע. עס שטייט דאך לא תהא מוחלפת.
הוגה: ביזט גערעכט מיט דיין טענה אז מיט אזא שיטה קען מען צוקומען אז יעדער איינער וועט אריינלערנען און טוישן לפי רוחו אן קיין אפהאלט. דאס איז טאקע איינע פון די פראבלעמען מיט וואס יהדות האט זיך אלץ געמוטשעט. בעצם האט א יעדע רעליגיע דער פראבלעם. די היינטיגע קריסטן קענעען נישט פארשטיין ווי אזוי די קריסטן פון אמאל האבן געקענט מיינען אז זיי האבן א חיוב זיך צו נוקם זיין אויף די אידן פאר ישו׳ס בלוט. זיי שעמען זיך דערמיט. ס׳געווען אפאר קריסטליכע פירער וואס זענען געווען רוצחים און געלט הונגעריג, און זיי האבן ממלא געווען זייערע רשעות׳ן נוצענדיג זייער רעליגיע אלץ א תירוץ. רעליגיע האט מעלות וחסרונות, דאס איז איינער פון די שווערע חסרונות אז אלעמאל קען קומען א שלעכטע מענטש און אפטון דברים אסורים בשם רעליגיע. עס זענען דא היינט מענטשן וואס פייניגען מענטשן על לא דבר, בעניני צניעות, זיי מאכן אויף נייע איסורים און נייע עונשים שלא שערום אבותינו און זיי פארופן זיך אויף די תורה. אין צוויי דריי הונדערט יאר ארום וועלן דיינע אייניקלעך צוריק קוקען אויף דער תקופה ביהדות און זיי וועלן זיך שעמען דערמיט, פונקט ווי דו שעמסט זיך מיט די יהדות וואס האט געלאזט א טאטע פארקויפן זיין קליינע טאכטער פאר א מוכה שחין.
רעליגיע איז א נברא וואס לאזט זיך גרינג אינטערפרעטן. בעצם אויב קענסטו אביסל ארגינעלע שיטות החסידות וועסטו וויסן אז באמת האט טאקע א יעדע איד אן אייגענע תורה וואס איז unique פאר אים. דאס איז אן ענין וואס איז שווער צו שרייבן, וד״ל.
זאת התורה לא תהא מוחלפת מיינט נישט אין די literal sense of the word. דאס איז פונקט ווי די וואס זאגן ״חדש אסור מן התורה״ אז מען טאר גארנישט מחדש זיין. עס איז גוט פאר א מליצה, אבער עס מיינט נישט אין די פולע זין פון די ווארט. משה איז געווען די ערשטע צו טוישן די תורה ביי בנות צלפחד. שפעטער ביי די ווייטערדיגע דורות עד ימי חז״ל האט מען ווייטער געטוישט זאכן ווען עס האט אויסגעפעלט. שפעטער האט מען געזעהן אז מען דארף עס מער איינצוימען האט מען בעסיקלי אויפגעהערט דערמיט. אבער מען האט נאך אלץ דא און דארט געמאכט שינויים, עכ״פ אויף א פרטי'שע פארנעם. וואס איז געשעהן מיט די לא תהא מוחלפת? עס מיינט פשוט אז מען וועט אלעמאל דינען די השם אחד און מען וועט אלעמאל טון נאר זאכן וואס ברענגן אונז נענטער צו גאט און צו די ציל. די הלכות טוישן זיך. די ימים טובים טוישן זיך. מען האט אלעמאל געטוישט און זאכן טוישן זיך היינט אויך אפילו לקולא וכש״כ לחומרא. איי פרעגסטו, וועט דאך א יעדע שמויגער קומען טוישן זאכן. איה״נ, יוזל האט שוין דאס פרובירט צו טון און כלל ישראל האט אים אויסגעשפיגן ווייל זיי האבן אים געהאלטן פאר א שמויגער. אויב ווילסטו קענסטו אויך פרובירן צו טוישן עפעס, עס קען זיין אז כלל ישראל וועט עס מקבל זיין און עס קען זיין אז מען וועט דיר אויסשפייען פון כלל ישראל און דו וועסט קענען מאכן א נייע רעליגיע אדער א נייע דענאמענאציע, ווי רעפארם און קאנסערוויטיזם האבן געטון.
דאס וואס דו פרעגסט פארוואס עס שטייט נישט אין די תורה, עס שטייט יא. לערן אדורך די תורה וועסטו זעהן אז די ציל אז אז מיר זאלן ווערן בעסערע מענטשן, מיר זאלן זיך ליב האבן איינער דעם אנדערע, צו מאכן די וועלט בעסער. אויב לערנסטו ריכטיג אדורך תנ״ך, די גמרא וכו׳, נישט ווי מען לערנט עס אין חדר, וועסטו זעהן אז דאס איז די כוונה און דאס איז די ציל. די זעלבע מיט דיין קשיא פארוואס עס שטייט נישט אין די תורה אז מען מעג טוישן, עס שטייט יא. מען האט כסדר געטוישט לפי הצורך והענין. שלמה המלך האט מבטל געווען די חילול שבת און מתקן געווען עירובין. פאר דעם און נאך דעם איז געווען ארויף און אראפ מיט די במות א.א.וו.
איך וויל דיר זאגן נאך איין נקודה. פארוואס גלייב איך וואס איך זאג דיר דא? בעצם קען איך אליינס ברענגן פופציג ראיות אקעגן מיין שיטה און אויפווייזן אז די תורה פארלאנגט יא אוממאראליטעט ואכזריות וכדומה, און איך קען דיר ווייזן ראיות אז מען קען נישט טוישן. איך מוז אבער גלייבן ווי איך גלייב, ווייל איך קען נישט אקצעפטן און רעקאנסיילן אידישקייט אויף אן אנדערע וועג. ווילאנג איך קען גיין מיט דער מהלך, און איך טרעף פריערדיגע צדיקים וגאונים וואס האבן אזוי געהאלטן, מוז איך גיין מיט דעם. און אויב וועסטו מיר ווייזן א רבינו יונה אדער אן אנדערע ראשון או אחרון וואס האלט פארקערט ווי מיר וועל איך מוזן זאגן אז יענער האט זיך טועה געווען אדער אז דו פארשטייסט נישט וואס יענער האט געמיינט צו זאגן. אויב ר׳ מנשה פיליפ אדער די סאטמארער רב האבן זיך געקענט טועה זיין אין געוויסע זאכן און עס נעמט נישט אוועק פון זייער צידקות, די זעלבע האבן פריערדיגע זיך אויך געקענט טועה זיין. ספעציעל נאך דעם וואס היינט קען מען קלאר זעהן אז די תורה ושיטות פון אלע דורות בכל מקומות מושבות היהודים איז נשפע געווארן פון די ארטיגע דעמאלטסדיגער אלגעמיינער באפעלקערונג. פונקט ווי מיין תורה ויהדות איז נשפע פון מיינע שכנים און די גייסט פון די היינטיגע מערב וועלט.
וד״ל: זייער גוט. דאס וואס דו זאגסט וועגן ׳לא תהא מוחלפת׳ קען מען זאגן אסאך מער בפשטות, אז ס׳מיינט אז די אייבישטער וועט קיינמאל נישט אויפטוישן די תורה אדער געבן א נייע תורה (פיזיש?). אזוי ווי מען זאגט אין אני מאמין, זאת התורה לא תהא מוחלפת ולא תהא תורה אחרת מאת הבורא. אבער איך בין נאך אלץ נישט באקוועם מיט דיין מהלך לגבי טוישן אן קיין קלארע גיידליינס. אפשר קען איך צולייגן אדער אראפ נעמען א גאנצע חלק פון די תורה? איי וועסטו זאגן אז איך קען פרובירן און זעהן אויב עס ווערט נתקבל, דאן וואו איז די גדר? ביז וואו קען עס גיין? פארוואס האט מען נישט אנגענומען שבתי צבי? אפשר איז ער געווען גערעכט? איך פארשטיי אז דער מהלך מאכט אסאך סענס, אבער עס איז דא גרויסע loopholes וואס דארפן פאראכטן ווערן מיט דער מהלך. פארוואס שרייבט די תורה ארויס לא תרצח? לפי שיטתך אז די תורה צייגט אונז אז מען דארף צילן פאר מאראליטעט און אן אידיאלע וועלט, און דאס איז כולל אלעס וואס ברענגט נענטער צום ציל אפילו אויב עס שטייט נישט אין די תורה, דאן פארוואס דארף לא תרצח יא קלאר ארויס שטיין? אויך איז מיר שווער, אויב איז אמת אז די תורה האט געצילט פאר די אידיאלע מאראליטעט, דאן פארוואס האט די תורה נאר אויסגעבעסערט איין שטאפל איבער די גויי הארץ פון דעמאלטס? פארוואס איז די תורה נישט געגאנגן עד הסוף מיטן גענצליך עבאלישן קנעכטשאפט, דאס געוועלטיגן איבער קינדער וכדומה? אויב שוין יא מאראליטעט דאן פארוואס אזוי ווייניג?
הוגה: בנוגע די גיידליינס פארן טוישן, א יעדער איינער פארשטייט אז מען דארף גיין מיט די דרך הממוצע. מען קען נישט טוישן וואס מען וויל, אבער מען קען אויך נישט זיין שטרענג געבונדן צו די לטעראלע מיינונג פון די ווערטער. די ראשונים האבן שוין אלע מפרש געווען די תורה, א יעדער לויט זיין מהלך. עס דארף זיין ערגעץ אין דער מיטן, נישט צו שטארק אהער אדער אהין. עס איז אוממעגליך צו שרייבן א פונקטליכער גיידליין ווייל מען ווייסט דאך נישט וואס עס גייט זיין אין טויזנט אדער צוויי טויזנט יאר ארום.
דאס וואס דו דערמאנסט שבתי צבי, איה״נ, ער האט פרובירט צו טוישן און צו זיין משיח, און מעגליך אז ער האט עס געמיינט ערענסט, אבער דאך איז ער אויסגעשפיגן געווארן פון כלל ישראל. די זעלבע איז געווען מיט בר כוכבא און מיט יוזל. דאס איז טאקע געשעהן ווייל אידישקייט איז נישט clear cut, און עס איז דא א מקום פאר innovation. די זעלבע האט פונקט אזוי געקענט געשעהן מיט להבדיל די בעש״ט, ער וואלט אויך געקענט ווערן אויסגעשפיגן פון כלל ישראל, און ער וואלט מן הסתם מיטגעשלעפט טויזנטער אידן מיט. עס איז פשוט נישט געווען גענוג סיבות אים נישט מקבל צו זיין. אדער איז ער אנגעקומען אין די right time ווען כלל ישראל איז געווען גרייט פאר טשעינדזש.
אין אלע דורות זענען געווען אזעלכע וואס האבן געברענגט innovation צו אידישקייט, די וואס האבן זיך געהאלטן מיט די ריכטיגע באלאנס זענען געבליבן אנגענומען, און די וואס זענען געגאנגן צו עקסטרעם זענען ארויסגעפאלן. היינט זענען אויך דא אסאך אינאוועיטיוו רבנים ומנהיגים, זיי ווערן פשוט נישט אויסגעשפיגן ווייל זיי האלטן זיך צוריק פון גיין עקסטרעם. אנדערע רבנים וואס גייען יא צו עקסטרעם ווערן יא אויסגעשפיגן צו מאדערן ארטאדאקסיע אדער קאנסערוויטיזם. איבעראל איז אזוי. להבדיל אבאמא, ווען ער גייט מער עקסטרעם מיט זיין פראגרעסיווער שיטות וואלט אים אמעריקא אויסגעשפיגן. ער איז מקובל ווייל ער ווייסט ווי ווייט ער מעג גיין און ווי ווייט נישט. אין קורצן, עס איז אוממעגליך אראפ צו לייגן א פונקטליכער מעקעניזם און קאוד ווי אזוי און ווען מען קען טוישן. חז״ל האבן ביי געוויסע זאכן יא געשטעלט א קאוד, די י״ג מידות שהתורה נדרשת וכדומה, אבער אויף די גאנצע אידישקייט און די תורה איז נישט מעגליך. צוליב דעם האט מען אלעמאל געטוישט ווען עס האט אויסגעפעלט, ספעציעל אויף א פרטי'שע פארנעם.
בנוגע דיין שאלה איבער לא תרצח, עס מיינט נישט דוקא רציחה אין די ליטעראלע סענס. רציחה קען זיין אין אסאך פארמען. מען קען אמאל רצח׳נען א מענטש emotionally אויך. נאר וואס דען, א בי״ד פון בשר ודמ׳ס האט נישט די כח דן צו זיין איינעם למיתה פארן הרג׳נען איינעם emotionally. אבער פארשטייט זיך אז אויב איינער האט לדוגמא מאלעסטיד א קינד און ער האט יענעם אפגעהרג׳ט emotionally, (ספעציעל אויב יענער נעמט זיך שפעטער דאס לעבן,) האט יענער עובר געווען אויף לא תרצח. און טאקע די פאקט אז לא תרצח שטייט אין די עשרת הדברות, וואס איז די יסוד פון אידישקייט און די תורה, דאס צייגט ווי שטארק די דגוש פון אידישקייט איז צו פרעמאוטען מאראליטעט. אין יענע צייטן איז געווען א גאנץ נארמאלע זאך צו הרג׳נען מענטשן פאר אסאך סיבות, צו פאר געלט, צו פאר די פערזענליכע סיבות פון די לאנד/רעליגיע פירער, אדער פאר די כבוד פון א משפחה וכדומה. די תורה איז אבער געקומען און אוועק געשטעלט אז מיר זענען נישט אקעי מיט רציחה חוץ אויב עס איז דא סיבות צו צייגן אז דער רציחה וועלט העלפן פאר די אלגעמיינער יישוב ותיקון העולם.
איי וועסטו פרעגן, אויב אזוי פארוואס איז נישט די תורה געגאנגן עד הסוף און פארלאנגט אן אידיאליסטישע הנהגה פון humaneness? מיר ווייסן נישט אויב דאס איז געווען די ultimate מאראליטעט אין יענע צייטן. מען קען קיינמאל נישט וויסן וואס וועט זיין די ultimate מאראליטעט אין די צוקונפט, פונקט ווי קיינער האט נישט גע׳חלומ׳ט פאר טויזנט יאר צוריק אז slavery איז נישט humane. די thresholds פון מאראליטעט טוישט זיך מיט די יארן געוואנדן אין די עקאנאמיע, סאציאלע ענוויראמענט און אנדערע סיבות. איין זאך זעהן מיר קלאר, אז די תורה האט געצילט אויף מאראליטעט. דאס פארפליכט אונז אלעמאל צו אדאפטירן די העכסטע פונקט פון מאראליטעט פון די צייט.
וד״ל: איך האלט אז ביידע מהלכים האבן flaws, אזוי ווי דו אליינס האסט געזאגט פריער. וממילא ליגט א חיוב אויף א יעדע מענטש - ווי די רמב״ם שרייבט אנהייב הלכות מדע - אז מען דארף פאר זיך אליינס חוקר זיין די תורה אין די היסטארישע קענטעקסט און אין די פארשטאנד וואס מיר האבן היינט, און צוקומען צו זיין אייגענע conclusion. עס איז נישט דא א יוניפארם מהלך פאר א יעדעם. איך ווינדער מיר אבער אויף דיין מהלך אז למעשה זעהט מען נישט קיין שום גרויסע טוישונגען אין יהדות, זיכער נישט נאך די ראשונים. אפילו די בעש״ט האט בעיקר געמאכט פיליזאפישע חידושים אבער נישט קיין למעשה׳דיגע זאכן.
הוגה: איך בין מסכים מיט דיר אז עס איז נישט דא קיין פונקטליכער יוניווערסל מהלך, נאר א יעדער דארף פאר זיך אויסארבייטען און זעהן וואס מאכט סענס און ארבייט פאר אים. דאס וואס איך האב געזאגט אז אפילו אויף מיין מהלך קען מען אפפרעגן מיט ראיות אויף פארקערט, כ׳האב נישט געמיינט צו זאגן אז איך בלייב מיט קשיות. אני כשלעצמי קען פארענטפערן די אלע קושיות, לפעמים מיט דוחק תירוצים. איך בין זייער באקוועם דערמיט. אויף אלעם קען מען פרעגן קושיות און איף אלעם קען מען טרעפן תירוצים. אויב דער מהלך קומט מיר אויס צו זיין די ריכטיגסטע דאן וועל איך פארענטפערן די קושיות און אנהאלטן דערמיט.
עס איז אבער יא דא די יסודות פון יהדות און די ideals אויף וואס די תורה שטייט וואס דאס טוישט זיך נישט. עני מהלך וואס דו ווילסט נעמען מוז שטימען מיט די ideals. אויב האסטו א מהלך וואס ברענגט צו אוממאראליטעט דאן קען דאס נישט זיין די תורה.
בנוגע דיין שאלה פארוואס מען זעהט נישט קיין גרויסע טוישונגען זייט די ראשונים איז די ענטפער אזוי. נאך די חתימת התלמוד האבן די חכמי ישראל אנגענומען אומאפיציעל א יוניפארמיטי און מחליט געווען אז מען קען שוין נישט ארום טוישן ווי אמאל. כלל ישראל איז דעמאלטס געווארן צוזייט און צושפרייט איבער די וועלט און אויב א יעדער אין זיין קהלה וואלט געטוישט זאכן וואלט נישט געבליבן קיין זכר פון אידישקייט, נאר אגודות אגודות אן קיין סימעלעריטיס. ממילא האט מען כמעט גענצליך אויפגעהערט צו מאכן טוישן. רוב טוישן זענען אדער געווען צוגעלייגטע חומרות וגדרים אדער ווען עס האט יא אויסגעפעלט צו מאכן א טויש האט מען עס געטון באופן פון דימוי מילתא למילתא. 'באופן כללי' איז דער הנהגה ווייטער גילטיג אז מען קען נישט טוישן צוליב די זעלבע סיבות, כמובן.
וד״ל: איך בין מסכים מיט דיר אז די יסוד און ציל פון די תורה איז צו זיין גוט און מאראל. עכ״פ זיכער נישט ווי [tag]יאיר[/tag] האט געשריבן אז מאראל איז פארקערט ווי די תורה. איך וויל נאר צולייגן איין נקודה. מען זעהט טאקע אז די יוניפארם אידישקייט וואס מיר האבן היינט האט זיך אנגעהויבן נאך די חורבן ביהמ״ק. איך געדענק נישט פונקטליך ווער עס איז געווען, דאכצעך איינער נאך רבי יוחנן בן זכאי. מען זעהט דארט ווי יענער האט גוזר געווען אויפן אנדערע צו קומען צו אים אויף יום כיפור במקלו ותרמילו. דער טעאריע מאכט אסאך סענס אז ווען מען שטעלט עס ווען דעמאלטס נישט אוועק אזוי וואלט נישט געבליבן קיין זכר פון יהדות. עס וואלט געווען מערערע אנדערע תורות איבער די וועלט.
הוגה: איך מיין אז מיר קומען צו א נקודת הסכם...
וד״ל: מעגליך...
צוריק צו דיין טעאריע. וואס וועט זיין א גענצליך unacceptable זאך פאר א שומר תורה צו טון? און וואס איז די מערסט אידיאלע וועג ווי אזוי א מענטש קען לעבן ע״פ תורה? עס באדערט מיר אויך, אז לויט דער מהלך איז דאך נישט דא אזא זאך ווי עקסטרעמיזם. רבי שלמה העלבראנץ קען טענה׳ן אז זיין מהלך איז מאראל און אידיאל. וואו איז די פונקליכע גדר פון עקסטרעמיזם?
הוגה: איך בין נישט זיכער אז איך פארשטיי פונקטליך וואס דו פרעגסט. אבער ביזט גערעכט אז ס׳נישט דא קיין מעסטער מיט וואס מען קען אפמעסטן וואס איז עקסטרעם, דער וועג אדער יענער וועג. עקסטרעמיזם איז א רעלאטיווע טערמין. וויזניץ איז עקסטרעם רעלאטיוו צו באבוב, סאטמאר איז עקסטרעם רעלאטיוו צו וויזניץ און העלבראנץ איז עקסטרעם רעלאטיוו צו סאטמאר. אבער בכלליות קען מען קוקן אויף רוב פון די וועלט. אויב קוקט מען אויף די חסיד׳ישע וועלט קען מען זאגן אז פון די שטארק רעכט גענויגטע סאטמארער און ווייטער איז עקסטרעם, ווייל רוב וועלט איז נישט מיט זיי. אבער בכלליות קען מען טאקע נישט אויפווייזן אז איין דרך איז עקסטרעם לכשלעצמו. מען קען אבער יא צייגן אויף געוויסע נקודות וואס זענען אוממאראל.
וד״ל: אויב זאגסטו אז די פרטי התורה קען זיך טוישן מיט די צייט, דאן קענסטו קיינמאל נישט האבן קיין טענה אויף קיינעם אז זיי גייען נגד התורה, ווייל יענער וועט אלעמאל טענה׳ן אז די תורה האט זיך יעצט געטוישט. אויב איז די תורה unchangeable דאן קען מען יא צייגן פונקטליך אויב עפעס איז נגד התורה.
הוגה: קודם כל לאמיר דיר באלד פארעכטן. עס איז נישט קיין שאלה ״אויב״ די תורה טוישט זיך. די תורה איז טוישבאר, פאקט! קוק דיר נאר אביסל ארום. עס איז פארהאן ארטאדאקסיע, מאדערן ארטאדאקסיע, חרדיזם, קאנסערוויטיזם וכו׳. אויב האסטו א הוה אמינא אז די תורה איז נישט טוישבאר דאן האלטסטו אז דיין דרך איז אמת און אלע אנדערע זענען נישט, אדער ביסטו נישט זיכער אויב דו גייסט אין די דרך התורה. יש ע׳ פנים לתורה. דאס וואס דו טענה׳סט אז איינער וועט זאגן אז דאס איז א נייע טויש אין די תורה, איה״נ, ער קען טאקע אזוי (פרובירן צו) זאגן.
וד״ל: הייסט דו זאגסט אז שלמה העלבראנץ קען גיין צו זיינע חסידים און פארמירן א נייע יהדות. מען קען נישט זאגן אז ער איז א קאלט, סך הכל איז דאס זיין אדאפטירטע מהלך אין די תורה.
הוגה: ביזט גערעכט אז העלבראנץ קען דאס זאגן פאר זיינע חסידים. אויב פרעגסטו אבער מיר וועל איך דיר קאטאגאריש זאגן אז דאס איז נישט די תורה. עס שטימט נישט מיט די תורה׳דיגע אידיאלאגיע און מאראליטעט. מארגן קען איינער קומען זאגן אז דינען ע״ז איז די תורה. די פאקט אז ער זאגט עס מאכט עס נאך נישט תורה.
וד״ל: אהא. און אויב וואלסטו געלעבט ווען אין די צייט פון חז״ל וואלסטו יא מקבל געווען אז זיי יענען גערעכט ע״פ תורה? פארוואס ביסטו אזוי זיכער אז העלבראנץ איז נישט גערעכט און די חז״ל זענען יא?
הוגה: איך ווייס נישט, איך בין דאך נישט געווען דארט. איין זאך איז זיכער, ווען איך וואלט דעמאלטס געלעבט און נישט אנגענומען זייער דרך דרך וואלט איך נישט געווען א טייל פון די אידישע פאלק, ווייל די אידישע פאלק האט אנגענומען זייער דרך אלץ אטענטיש און ריכטיג. כהיום נעם איך אן דאס וואס איך זעה אלץ ריכטיג און אטענטיש, און איך זאג אז דאס איז אידישקייט. עס איז מעגליך אז דאס וועט מיר אויסשפייען פון די עדה. איך גלייב נישט אזוי, אבער ס׳מעגליך. איך קען אבער נאר טון וואס איך האלט אז עס איז ריכטיג און די באשעפער׳ס רצון.
וד״ל: איז דא מער ווי איין אמת? קען די אמת זיך טוישן?
הוגה: אההההה, יעצט האסטו געעפענט א can of worms...
דאס איז א פארפלאנטעטע פילאזאפישע חקירה. מיין מיינונג איז יא אויף ביידע שאלות. עס איז דא באווייז אויף ביידע וועגן אבער רוב פילאזאפן נעמען אן אז עס איז נישט דא איין יוניפארם אמת. וד״ל: דאס איז א שווערע זאך מקבל צו זיין. אדער איז טאג אדער נאכט. די סיבה פארוואס איך פרעג איז ווייל דו האסט געזאגט אז די דרך פון חז״ל איז ריכטיג. אויב איז עס ריכטיג און אמת דאן קען זיך עס דען טוישן? קען די אמת פון משה אמת ותורתו אמת זיך טוישן?
הוגה: אין יענע צייטן און אין יענע סיטואציע איז די דרך פון יענע חכמים געווען ריכטיג און אמת. אבער נאר אין יענע סיטואציע. און עס איז מעגליך אז שיטת בית שמאי איז געווען ריכטיג אין זייער סיטואציע און שיטת בית הלל איז געווען דעם אמת אין זייער סיטואציע. עס זענען דא געוויסע טערמינען וואס טוישן זיך קיינמאל ווייל זיי זענען רעלאטיוו. לדוגמא, עקסטרעם מיינט אלעמאל עקסטרעם, די שאלה איז נאר ווען מען איז דן אויף א סיטואציע, רעלאטיוו צו וואס. אויב איז מען עס מדמה צו איין זאך דאן איז עס עקסטרעם, אבער רעלאטיוו צו עפעס אנדערש איז עס בכלל נישט עקסטרעם. אמת בלייבט אלעמאל אמת, די שאלה איז נאר וואס איז דער אמת אין דער ספעציפישע סיטואציע. די אייבערשטער וויל אז מיר זאלן זיין די בעסטע און די מערסט מאראל וואס מעגליך, אין א יעדע דור און אין א יעדע סיטואציע האט דאס אן אנדערע באדייט.
וד״ל: איך שפאציר מיר דא אויף דרייצענטע עוויניו און איך האב פונקט באמערקט אפאר פרויען געקליידעט to kill. ווער איז גערעכט? זענען די פרויען מיט די בורקעס גערעכט און גייען מיט דעם אמת, אדער זענען די פרויען מיט די שרייעדיגע קליידער גערעכט? וועלכער פון די צוויי איז אמת? אמת איז דאך נישט קיין רעלאטיווע טערמין.
הוגה: דו שטעלסט א הנחה אז די אמת איז אבסאלוט. ביזט נישט גערעכט, די אמת איז נישט אבסאלוט. עכ״פ איך גלייב אזוי. דער אמת איז אנדערש אין א יעדע סיטואציע. בנוגע דיין שאלה צו די בורקע פרויען זענען גערעכט אדער די מאדערן געקליידעטע פרויען זענען גערעכט. זיי זענען ביידע גערעכט און ביידע זענען נישט גערעכט. כ׳מיין וואס איז שייך דא גערעכט? עס איז גארנישט דא wrong מיט וואס די בורקע פרוי טוט, און עס איז גארנישט דא wrong מיט וואס די אנדערע פרוי טוט. דער וואס טוט עפעס שלעכט דורך לדוגמא פרובירן צו ציען אויפמערקזאמקייט ביי פרעמדע מענער איז אומ-עטיש און wrong. דער וואס האלט זיך חשוב׳ער און גרעסער פון אנדערע, אדער דער וואס צווינגט ארויף זייערע פרומערע beliefs אויף אנדערע איז wrong. דער וואס טוט וויי א צווייטע דורך זיי טשעפענען אדער מקפח זיין זייערע פרנסה איז wrong. אבער אויף א מענטש׳ס פריוואטע אופן הלבשה איז נישט שייך קיין right or wrong. אויב דער מאדערן געקליידעטע פרוי באדערט נישט קיינעם, איר מאן איז אקעי מיט דעם, איר משפחה איז אקעי מיט דעם, זי זינדיגט נישט מיט דעם, זי טראגט נאר די קליידער וואס איז איר באקוועם, וואס איז שייך ביי דעם צו הייסן wrong? די זעלבע איז מיט די בורקע פרוי. אויב זי באדערט נישט קיינעם מיט איר קליידונג, איר מאן איז העפי, אירע קינדער זענען העפי, אירע עלטערן זענען העפי, זי פרובירט נישט צו צווינגען אנדערע צו גיין ווי איר, וואס איז שייך wrong ביי דעם? ביידע קענען זיין אמת. ביי די בורקע פרוי איז איר דרך אמת, און ווען זי גייט ווען מאדערן געקליידעט וואלט עס געווען נישט ריכטיג. די זעלבע איז ווען די אנדערע פרוי גייט ווען מיט א בורקע.
.[/justify]
