די וועלט איז רונדיג, אדער פלאך?

[יואליש]

[center][/center]

באמערק אינעם דיאגרעם די "אקיינען פון די הימלען", הנקרא בלשון בני אדם, שדברה בו תורה: מים עליונים

[לאדיך אפ]

[center][img]

באמערק אינעם דיאגרעם די "אקיינען פון די הימלען", הנקרא בלשון בני אדם, שדברה בו תורה: מים עליונים

און די "העווען אף העווענס" איז די שמי שמים?

[קאווע טרינקער]

אינעם ערשטן דרעפט פון דעם פאוסט האב איך אליינס געשריבן ווי פאלגנד: "יעדער ווייסט אז אמאל פלעגט זיין די אנגענומענע מיינונג אז די וועלט איז פלאך. דער ערשטער אויפצווייזן אז די וועלט איז רונדיג איז געווען קריסטאפער קאלאמבוס." ... אנצווייזן ווי שטארק די מיטאס איז פארשפרייט אז אפילו אזעלכע ידענים מופלגים ווי ער זענען זיך טועה

כ'מיין דו מיינסט צו זאגן "אפילו אזעלכע ידענים ווי "איך".

דאס הייסט די שטודיע פון די וועלט און איר נאטור, געגאנגען געקניפט און געבינדן היינט ביי היינט.

צריך לומר: האנט ביי האנט

KEEP IT UP

[ונבנתה העיר]

ר' יידל, מיר קוקען ארויס אויפן המשך.

[יאיר]

איך האב געקלערט צו שרייבן דא וועגן די פלאכע ערד געמיינדע, אבער צום סוף האב איך באשלאסן אז זיי פארדינען זיך אן אייגענע אשכול.

[a1b2]

ר' יידל, מיר קוקען ארויס אויפן המשך.

[יידל]

איך וועל ממשיך זין אי"ה ווען מיין צייט וועט מיר ערלויבן.

[ונבנתה העיר]

היינט איז מיר איינגעפאלן נאך א ראי' אז די וועלט איז רונדיג פון א תופעה וואס מען זעהט צוויי מאל א טאג, און ממילא איז מיר א פלא ווי אזוי מען האט דאס פארשטאנען מיט די פלאכע-ערד מהלך.

יעדע פלאץ אויפן כדור [?] הארץ האט אן אנדערע זמן זריחה און שקיעה פונעם צווייטען, אויב וואלט די ערד געווען פלאך וואלט די זוהן געדארפט אויפשיינען און אונטערגיין אין די זעלבע צייט פאר די גאנצע וועלט.

-----

יידל, נישט צו באלמוטשען, אבער איך מיין אז שפירא וועט דיר מוחל זיין אויב דו וועסט דא ממשיך זיין ווען דו האסט אן איבריגע שעה אין טאג...

[kliger]

עס ווערט טאקע קיינמאל נישט דערמאנט די ענין פון צוויי צייטן

[ונבנתה העיר]

מען קען אבער נישט מכחיש זיין את החוש.

[kliger]

זיי האבן דאס נישט געוויסט.
ווילאנג ער האט זיך געשלעפט איז שוין לאאאאאנג פארלוירן געווארן חשבון

[געפילטע פיש]

היינט איז מיר איינגעפאלן נאך א ראי' אז די וועלט איז רונדיג פון א תופעה וואס מען זעהט צוויי מאל א טאג, און ממילא איז מיר א פלא ווי אזוי מען האט דאס פארשטאנען מיט די פלאכע-ערד מהלך.

יעדע פלאץ אויפן כדור [?] הארץ האט אן אנדערע זמן זריחה און שקיעה פונעם צווייטען, אויב וואלט די ערד געווען פלאך וואלט די זוהן געדארפט אויפשיינען און אונטערגיין אין די זעלבע צייט פאר די גאנצע וועלט.

זיי זאגן אז די זריחה און שקיעה איז אן "אפטיקעל אילוזשען" און א קליינע זון און א לבנה וואס איז 32 מייל ברייט און ציווישן 600 און 3000 מיין העכער די וועלט, תלוי אין א מחלוקת הפוסקים ביי זיי. און ממילא וועגן סאיז אזוי נאנט צום וועלט, זעט עס אויס ווי ס'גייט אונטער דעם האריזאנט.

[תחכמוני]

חאצקל, אויב איך מעג ענטפערן אנשטאט יידל, רוב אמאליגע פילאזאפן האבן טאקע געהאלטן אז די וועלט איז רונדיג אויף איין זייט, און נישט אז מ'וואוינט אויף אלע זייטן, ווי עס שטייט אין ירושלמי עבודה זרה, "א"ר יונה, אלכסנדרוס מקדון כד בעא מיסק לעיל והוה סלק וסלק סלק עד שראה את העולם ככדור ואת הים כקערה." און ווי תוס' שרייבט אין מס' ע"ז: "שהעולם עגול, כדאיתא בירושלמי שאלכסנדרוס מוקדון עלה למעלה עד שראה כל העולם ככדור ואת הים כקערה, פירוש ים אוקינוס שמקיף את כל העולם."
בנוגע וויאזוי די וועלט האלט זיך זענען געווען פארשידענע טעאריעס, צווישן זיי איז באקאנט די טעאריע פארשפרייט אין אידיאנישע און כינעזישע מיטאלאגיעס איבער טשערפאכעס און העלפאנטן וועלכע האלטן די וועלט:

די גריכן האבן געהאלטן אז די וועלט איז רונדיג פון אלע זייטן. די טעאריעס אויף וואס די וועלט שטייט זענען געקומען פון מיטאלאגיעס נישט פון די פיליזאפן. אריסטו האט נישט געהאלטן אז די וועלט שטייט אויף עפעס נאר אז אלעס פאלט צום צענטער פון די יוניבערס. מיט דעם ווערט פארענטפערט דיין קושיא פארוואס מען פאלט נישט אראפ פון די וועלט, ווייל אלעס פאלט צום צענטער נישט קיין חילוק פון וועלכע זייט דו פאלסט.
די סיבה פארוואס די וועלט זעהט אויס גראד למראית עין איז פשוט ווייל די וועלט איז זייער גרויס און עס דערקענט זיך נישט אז עס בייגט זיך.
דו פרעגסט פארוואס די רמב"ם דערמאנט דאס נישט. אוודאי דערמאנט ער דאס. אלע ספרד'ישע ראשונים האבן געהאלטן פון אריסטו'ס טעאריעס. איך וועל דיר ברענגן איין ציטאט: "כי כל דבר הידוע על סמך הוכחה מופתית - אין לגביו מחלוקת, התמודדות או סרבנות, אלא מצד בור אשר מגלה אותה עיקשות הקרויה "התעקשות לנוכח המוכח", כגון שאתה מוצא אנשים אשר סירבו בעקשנות לקבל שהארץ כדורית ושהגלגל סובב וכיוצא בזה. (מורה נבוכים, חלק א' פרק לא)"
עס איז מיר אינטערעסאנט אז יידל שרייבט נישט אז עראטאסטענעס (276 - 195 לפנה"ס)האט שוין געמאסן די היקף פון די וועלט און ער האט צוגעטראפן זייער פונקטליך.

[הקטן]

חאצקל, אויב איך מעג ענטפערן אנשטאט יידל, רוב אמאליגע פילאזאפן האבן טאקע געהאלטן אז די וועלט איז רונדיג אויף איין זייט, און נישט אז מ'וואוינט אויף אלע זייטן, ווי עס שטייט אין ירושלמי עבודה זרה, "א"ר יונה, אלכסנדרוס מקדון כד בעא מיסק לעיל והוה סלק וסלק סלק עד שראה את העולם ככדור ואת הים כקערה." און ווי תוס' שרייבט אין מס' ע"ז: "שהעולם עגול, כדאיתא בירושלמי שאלכסנדרוס מוקדון עלה למעלה עד שראה כל העולם ככדור ואת הים כקערה, פירוש ים אוקינוס שמקיף את כל העולם."
בנוגע וויאזוי די וועלט האלט זיך זענען געווען פארשידענע טעאריעס, צווישן זיי איז באקאנט די טעאריע פארשפרייט אין אידיאנישע און כינעזישע מיטאלאגיעס איבער טשערפאכעס און העלפאנטן וועלכע האלטן די וועלט:

ובספרא דרב המנונא סבא פריש יתיר, דהא כל ישובא מתגלגלא בעיגולא ככדור, אלין לתתא ואלין לעילא, וכל אינון בריין משניין בחזווייהו, משינויא דאוירא, כפום כל אתר ואתר, וקיימין בקיומייהו כשאר בני נשא.

ועל דא אית אתר בישובא, כד נהיר לאלין חשיך לאלין, לאלין יממא ולאלין ליליא, ואית אתר דכוליה יממא, ולא אשתכח ביה ליליא בר בשעתא חדא זעירא. והאי דאמר בספרי קדמאי ובספרא דאדם הראשון הכי הוא, דהכי כתיב (תהלים קלט יד) אודך על כי נוראות נפליתי נפלאים מעשיך, וכתיב (שם קד כד) מה רבו מעשיך ה', ועל דא כלא שפיר, ורזא דא אתמסר למאריהון דחכמתא.

זוהר פרשת ויקרא דף י עמוד א

[יאיר]

הקטן, דער יעב"ץ נוצט דעם ציטאט אלס ראיה אז דער זוהר איז געשריבן געווארן אין דער מיטלאלטער.

[הקטן]

אדער קען מען זאגן - ורזא דא אתמסר למאריהון דחכמתא

[ציבעלע-קיגל]

וועם גייט עס אן? איז עס פלאך, איז עס רונדיג, האט עס הערנער מיט צוויי וויידלעך

[טאמבל סאס]

היינט שפאצירענדיג מיט מיין קליין אינגעלע האב איך אים מסביר געווען אויף זיין שפראך וויפיהל כ'האב געקענט, דער גאנצער ערשטער טייל פון דעם אשכול וואס איז געדרוקט געווארן אין דער וועקער. ער האט געשלונגען מיט דורשט. אזוי בדרך אגב איז אינטרעסאנט צוצולייגן אז אזוי גייענדיג, איז אדורכגעגאנגען עפעס א אינגע פרוי שטופענדיג א קערידזש. אויפכאפענדיג צוויי ווערטער פון אונזער שמועס 'אינציקלאפידיע בריטאניקע' (מיר האבן געשמועסט פון נאך נושאים) האט זי גענומען מאכן קולות אויף מיר פארנט פון מיין זוהן, "זיי שטיהל! רעד נישט צו דיין זוהן!" און צו מיין קינד שרייט זי, "הער נישט אויס וואס דיין טאטע זאגט, מען טאר נישט צוהערן" פארשטייט זיך, איך האב געברענט פאר כעס, אבער כ'האב ב"ה איינגעהאלטן זיך פון פארלירן גלייכוויכט. כ'האב איר מיט קענטליכע אויפרעגונג צוריקגעשמיסן, "שווייגט שטיהל אידענע, מישט אייך אין אייער קינד'ס געשעפטן. ווי שעמט איר זיך נישט קומען מיך טיילן דעות וואס איך זאל יא אדער נישט רעדן צו מיין קינד. ווי האט איר די חוצפה צו קומען איינטיילן מיין זוהן וועם ער זאל יא אדער נישט צוהערן. שפעטער זאגט מיך מיין זוהן אז יענע האט א קינד וואס קעקעצט געפערליך, איך האב געזאגט מיין קינד זאל חלילה נישט טראכטן אז דאס מאכט גאט צוליב וואס זי טיילט איין אנדערע וואס יא אדער נישט צורעדן. גאט שטראפט נישט קינדער וועגן די זינד פון זייערע עלטערן, קוים וואס ער שטראפט עלטערן צוליב זייערע אייגענע זינד. כ'האב אים נאר שיינערהייט ערקלערט, אז פון די ערגסטע עוולות איז נישט צולאזן מענטשן רעדן זייערע מיינונג. שטעל דיך פאר זאג איך אים, דו ווילסט מיר פארציילן עפעס וואס האט פאסירט מיט דיר אין חדר און עמיצער פארשרייעט דיך, און ווארענט מיך נישט צוצוהערן צו דיר? ווי אזוי וואלסטו געפיהלט? נאכמער זאג איך אים. אויב לאזט מען נישט מענטשן רעדן זייער מיינונג, געשעהט נאכדעם אז מענטשן הרגנען זיך איינער די אנדערע צוליב שטותים, ווייל יענער זאגט נישט די זעלבע זאך ווי מיר אדער דאוונט נישט צו די זעלבע גאט אין וואס איך גלייב. אויך ווערט מען קיינמאל נישט געוואויר דעם אמת, למשל אז די וועלט איז עכט רינדעכיג ווייל אויב מיינען אלע מענטשן אז די וועלט איז פלאך און ס'קומט איינער און זאגט אז ס'איז נישט, פארשרייעט מען אים און מען לאזט נישט קיינער זאל אים אויסהערן. כ'האב אים געזאגט, אז ווען ער באגעגנט יענע מאמע נאכאמאל און איך בין נישט דארט, איז די בעסטע ער זאל איר איגנארירן ווייל עס איז געווענטליך מענטשן וואס זענען נעראנים וואס האבן נישט ליב אז אנדערע ווייסען מער ווי זיי און זוכן צו קאנטראלירן וואס יעדער ווייסט און הערט.

נחזור לענינינו, איז מיר פונקט איינגעפאלן, בשייכות צום אשכול פון מר ענגלאנד, אוואו שבת אחים און שמערל מיט די אנדערע טענה'ן זיך איבער וואס ס'איז גובר, און אויב ס'איז בכלל א פארגלייך, פיליזאפיע אדער סייענס, טראכט איך אז אינטרעסאנט דאס פיטאגרוס האט פארשטאנען אז די וועלט מוז רונדעכיג זיין פון א פיליזאפיע און ס'איז טאקע שפעטער אזוי מוכיח געווארן פון אבזערוואציע. אבער בשעת ער האט געטענה'ט מחמת פיליזאפיע האבן די וואס האבן אים אפגעפרעגט אויך אפגעפרעגט מחמת אבזערוואציע. ד.ה. אז ס'איז דא א מציאות אז פיליזאפיע קען פאראויס זאגן עפעס וואס אבזערוואציע דערווייל קען דייקא קאנטרעדיקטען. גוט, איך שטעל מיך פאר אז די פלאכע ערדניקעס האבן אויך געהאט פיליזאפיעס אונטערצושטיצן זייער טענה און פיטאגרוס איז פונקט לאקי געווען אז זיין פיליזאפיע האט זיך ארויסגעשטעלט פאר די ריכטיגע און בכלל נישט פאר די ריזען וואס ער האט געגיבן. אויך, די אבזערוואציע פון די פלאכע ערד געמיינדע (נישט דער היינטיגע "געמיינדע") איז נישט געווען אן אבזערוואציע וואס האט קלאר סותר געווען פיטאגרוס' סברא, ס'האט נאר נישט סומך געווען און אינטואיטיוולי האט עס אויך נישט קיין סענס געמאכט אז די ערד איז ככדור אין די לופטן.

[זבולון]

די ערשטע חלק פון דיין תגובה קומט אריין אין די אלטע אשכול "קאנפיוזן די קינדער - עד היכן?"

עס קומט ממש צו לאכן און צו וויינען ביינאזעם, ווי נאריש און שלעכט מענטשן ווערן ווען עס קומט צו אזעלכע נושאים, איז עס טאקע ווייל זיי פיהלן זיך באדראעט דערפון? אדער עפעס מער אן אינערליכע געדראנג וואס איך האב נאכנישט תופס געווען.

(... אקעי, איך פיהל אז די נושא איז שוין אן ענין פון אבסעשן ביי מיר, איך מוז זיך נעמען צו אנדערע נושאים אויך...)

[טאמבל סאס]

ס'איז לכאורה די אמת וואס דרוקט איר. יעדער מיינט די אמת ליגט ביי אים. בפשטות איז עס אויך א גרופ סוירווייוועל מעקאניזם צו עפעס אזוי. ס'איז מער אינסטינקטיוו ווי איבערגעטראכט. אזוי ווי מיין צוריקענטפערן איז געווען.
אבסעסיע איז נישט פאזאטיוו אדער נעגאטיוו. מען ברויך אבסעסן איבער דברים הצריכין חיזוק. משוגענע מאמעס דארף מען לאזן טרינקען מארטיני קאקטעילס און נאאיווע אידעלאגישע טאטעס דארף מען לאזן שרייבן אויף קאווע שטיבל ווערן פאעטס און פרובירן פארריכטן די וועלט. דערווייל זאל מען לאזן אלע קליינע קינדער איינשלאפן.

Sent from my SM-G903F using Tapatalk

[זבולון]

איך מיין איך וועל שוין בעסער גיין שלאפן מיט די קליינע קינדער, און חלומ'ען פון אן עולם מתוקן.

ערנסט גערעדט, איך בין נישט איינגערעדט אז איך קען פארריכטן די וועלט, און זיכער נישט מיט אפאר נארישע פאסט אין עפעס א סייט וואס קוים עטליכע הונדערט מענטשן (לכל היותר), לייענען עס. און רוב פון זיי זענען שוין ממילא מלכתחילה מסכים מיט מיר.

אבער, אז עס טוהט וויי שרייט מען. אז מ'זעהט רשעות, מ'זעהט פארשטאפטע הערצער, איינגעהילט מיט קנאות דקדושה, באדערט עס. און צוליב דעם שרייב איך.

[מי אני]

עס איז אינטרעסאנט אנצומערקן אז טייכא בראהע האט געהאט א מאדעל אין דעם וואס האט פרובירט צאמצושטעלן סיי די קאפערניקן מאדעל, אז די פלאנעטן גייען ארום די זון, און די פטאלעמיק מאדעל, אז אלעס גייט ארום די וועלט. די אינקוויזיציע האט נישט פארבאטן זיינע ביכער (הגם ער איז געווען א לוטערן), ווייל זיי האבן געקענט באשטיין אז די דזשיאוסענטריק מאדעל זאל שטימען מיט די (מאדערנע, אין יענע צייט) אבזערוואציעס.

[מי אני]

מענין לענין באותו ענין פון דאס אז די זון ״רוקט זיך״ און ארביט, טאקע נישט ארום די וועלט, אבער ארום די צענטער פונ׳ם מילקי וועג גאלאקסיע. די קליפ רעדט ארום בנוגע צו אונז קענען רוקן די זון (וממילא די פלאנעטן און די גאנצע סאלאר סיסטעם מיט איר) רעלאטיוו צום גאלאקסיע.
https://youtu.be/v3y8AIEX_dU