הלכה למעשה: וויאזוי צו ווערן פן א שאינו יודע לשאול צו א חכם.

[קאווע טרינקער]

די אשכול וואלט ווען געזאלט צוטיילט ווערן אויף באזונדערע נושאים - איך בין סובב והולך אויף די אופני הדרכה וואס מרן הגאון שש [משזר] שליט"א גיבט אן וויאזוי צו לערנען און וויסן "היסטאריע". זיין ליסטע איז בעסער ווי גוט.

איין הערה'לע, לאו דוקא אויף ר' שש['ן], נאר אויף ספרי עזר ולימוד בכלל און ספרי היסטוריה בפרט. עס איז דא אן ערענסטע פראבלעם אין אונזער אידישען ליטעראטור. איך וועל מקדים זיין מיטן צוטיילן דעם עולם, דעם המון עם, אין צוויי, איין טייל איז דער עולם גולם, וואס קויפן ספרים נאר פאר בר מצוה מתנות, קענען נישט מעביר סדרה זיין, דארפן הילף פאר שרייבן א שלום זכר צעטל, ווער רעדט נאך פון זאגן אפאר תורה ווערטער ביי א שמחה. אלץ וואס זיי ווייסען - די תמימות'דיגע ערליכע - איז פון די צעטליך וואס די קינדער ברענגען אהיים פון בתי חינוך, פון די שיעור וואס ער גייט ביינאכט, און פון די גרינוואלד/גרינבוים בראווערמאן/בידערמאן קאסעטן. מ'קען זיי איינרעדן וואס מ'וויל. שטעלסט ארויף א אינגערמאן רעדן וועגן ניטול, ווערן זיי נתפעל פון זיינע ידיעות און זיי רעדן זיך שוין דורך מיט אים וואו צו שיקן זייערע בחורים לערנען.

נאכדעם איז דא די מענטשען וואס האבן א ריח תורה. אפילו זיי לערנען נישט קיין אות אחת, וועלן אבער קענען עפענען סיי וועלכע ספר, און פארשטיין וואס מ'רעדט. זיי ליינען אביסל דא אביסל דארט, זיי ווייסען וואס טוט זיך. זיי דער-שמעקן ווער ס'איז א תלמיד חכם, א ידען, א.א.וו.

דאס איז כלפי דער המון עם. די תלמידי חכמים ווידער, אין הינזיכט פון "ללמד", וויאזוי זיי געבן איבער תורה פאר די המון, - און איך רעדט דווקא בכתב פארמאט, נישט בפה - איז אויך שייך צוויי דרכים. די מער-גאונישע קענען נישט סערווירן דעם המון, ווייל זיי זענען צו סאך העכער, זיי קענען מו"ל זיין ספרי שו"ת און דרוש. זאכן וואס פשוטע מענטשען ווייסען ניטאמאל וויאזוי צו עסן. ווידער די עליטע, די "ווייסער'ס" זענען נישט נייגעריג. סך הכל זענען זייערע ספרים געווידמעט פאר בדומה לו, הרה"ג א' פאר הרה"ג ב' וחוזר חלילה.

די אנדערע תלמידי חכמים, די דיינימ'לעך, זייער גאנצע ציל איז צו ווערן פון דומ"ץ צו ראב"ד, נו ווי פאסט עס זיי זאלן זיך אפגעבען מיט דברים של מה בכך, ארויסגעבן פשוטע ספרים וואס גאר פשוטע מענטשען זאלן קענען רילעיטן צו. כאטש דאס וואלט געווען א הייסע אייטעם - אזויווי מ'זעהט אין די הינזיכט פון "קיצורי דינים", ווי נטעי גבריאל, אוצר הלכות, די אלע ווערן פארכאפט און גענוצט. לענ"ד זענען קיצורי הלכות גארנישט ווערט, ס'איז א בחינה פון ולא נודע כי באו, אריין פון דא און ארויס פון דארט, קוים וואס ס'קלעבט זיך אן. - אקיצור, אונז האבן נישט די תלמידי חכמים ידענים און בעלי כשרון וואס זאלן זיך אפגעבן מיט מחבר זיין סעריעס פון "פאר דאמיס". די וואס קענען ווילן ווייזען זייער גדלות אין גוגל-זוכעניש, מיט הערות, מראי מקומות און ר"ת, וואס א פשוטע מענטש ווייסט ניטאמאל צו מפענח זיין.

דאס איז בכלל. ווען ס'קומט צו היסטוריה בפרט - די וואס האבן גוט געקענט היסטוריה, האבן נישט געשריבן זייערע ספרים כדי אויסצולערנען דעם נישט-ווייסער, RATHER איז זייער ציהל: אפצופרעגן א פריערדיגער. צו ס'איז א פרומער קעגען א משכיל אדער קעגן א פרומער וואס איז נחשד אין השכלה. וועגן דעם וועסטו זעהן אז זיי זענען פארנומען עמוד נאך עמוד מצטט זיין הירש, ווייס, גרץ, און נאך, און אויפווייזען אז זיי זענען נישט גערעכט. די מהלך פון די מחברי ספרים אויף היסטוריה איז א TURN OFF לכל דופקי שעריה. ממילא ווען איינער וויל עכט לערנען היסטוריה כתינוק בנייר חדש, איז נאך אלץ נישט דא די ריכטיגע ספר. - תולדות עם עולם איז אביסל בעסער אינדעם, אבער צו אויסגעצויגן. ווידער קיצורים ממש איז אויך גארנישט ווערט ווייל ס'בלייבט נישט אין זכרון.

תמצית הדברים: היסטוריה שרייבער זוכן צו ווייזען זייער גדלות און קענטעניס פון שפראך, היסטוריה וכו'. זייער ציהל איז נישט צו "אויסלערנען".

הניחו מקום להתגדר פאר ר' שש['ן]

[קאווע טרינקער]

וכל שכן ווען ס'קומט צו דקדוק

[ליטוואק פון בודאפעסט]

איך האב נישט אלע פראבירט, אבער תולדות עם עולם איז צו לעקען דער פינגער. יעדער ווארט האט איהר פלאץ, יעדער מליצה האט א טיפער פשט, אלס לשונות חז''ל ראשונים און פיוטים. ס'איז א נחת צו ליינען.
ביסט גערעכט וועגען גרעץ און 'הלוי', אבער אנדערע ספרים פון ר' שש זענען גארנישט אזוי שווער און טעכניש.

[קאווע טרינקער]

איך שליס טאקע אויס תולדות עם עולם פון "דעם" פראבלעם, די אנדערע זאגסט דאך האסט נישט פראבירט...

[[NAMELESS]]

עס איז אבער שרעקעדיג לאנג,

[ליטוואק פון בודאפעסט]

איך שליס טאקע אויס תולדות עם עולם פון "דעם" פראבלעם, די אנדערע זאגסט דאך האסט נישט פראבירט...

אבער דער פראבלעם פון אויסגעצויגען האב איך געמיינט. זיין ווערטער זענען קיינמאל נישט איבעריג.

[[NAMELESS]]

כ'פארשטיי אבער נישט וואס איז דער פראבלעם מיטן סדר הדורות [הלפרין], און שם הגדולים [חיד"א]. און נאך אסאך אנדערע.

בעיקר איז ליטוואק גערעכט, אז רי"א הלוי איז מסתמא דער איינציגסטער אין מיין רשימה וואס האט געשריבן ע"ד התקפת קודמיו, און טאקע צוליב דעם האט ער עס ארויסגעגעבן - אפצופרעגן די משכילים, אבער אלע אנדערע, ועכ"פ רובם ככולם זענען יא געשריבן פאר א מתחיל אויך, כנלענ"ד.

[משא"כ בנוגע דקדוק ביזטו גערעכט, און דערפאר האב איך מער צום סוף פון יענעם תגובה געברענגט ספרי דקדוק למתחילים].

[[NAMELESS]]

שש, איך בין פול מיט איבערראשונג איבער דיין זעלטענער באקאנטשאפט אין אונזער גלאררייכן אוצר הספרים, ממש אן ענציקלאפעדיע פון ספרי יסוד וואס לאו כל אדם ממשמש בו.
הלפרין האט ארויסגעגעבן בסוף ימיו זיין לעצטן ווערק, דרכי הקב''ה, אן אייגנארטיגן ליקוט פון צענדליגער טויזנטער מראי מקומות איבער די וועגן פון השי''ת. אין דער הקדמה ברענגט פאטאסטאטן פון 15 בריוון פון חזון איש צו אים, וואס דו האסט דערמאנט, די שענסטע בריוון אין קובץ אגרות וואו חזון איש אדרעסירט בני נוער זענען אייגנטליך צו אים.

איבער הלפרין'ס ספר דרכי הקב"ה. כ'ווייס דערפון. כ'האב נישט אראפגעברענגט סתם ספרים וואס די אויבנדערמאנטע מחברים האבן מחבר געווען, נאר ספרים וואס זענען נוגע צו די דברים הנידונים שם. דאכצעך מיר אויך, אז אויפן ספר דרכי הקב"ה איז געווען א שטיקל טומל נאכן ארויסגעבן אז ס'טויג נישט געוויסע אמונה ענינים וכו'. כ'בין נישט באקאנט איבער איר ווארהייט און פרטים.

די שענסטע בריוון פונעם חזו"א זענען טאקע צו אים, כ'האב מער צו דערציילן איבער דעם. אבער דאס באלאנגט בעצם אין אן אשכול מיוחד לאיש המוזר הגאון הגיבור [א שילוב...] רבי רפאל הלפרין. ער איז ווערט אויסגעשמועסט צו ווערן אין אנשי שם.

[רוסישער]

ס'איז דערמאנט געווארן ר' יצחק אייזיק הלוי און זאב יעבץ, איז בנותן טעם צו בריינגען וואס ריא"ה האט געשריבן אויף יעבץ, ער רעדט פון א ספר 'עמק הברכה' איך ווייס ניט אויב ער האט דאס געדרוקט. (כמדומה אז אין זיינע שפעטערדיקע ספרים איז ער מער פרום).

ואמנם כי גם זולת זה אי אפשר לעשות ליעבץ דבר, כי אם אחר ההדפסה ואחרי אשר ידקדקו ויראו אם הספר נכתב לכל הפחות על פי כל רוח היהדות.
טעות גדול טעיתי כי האמנתי בהבטחתו אשר עתה יעזוב את דרכי גרעץ-ווייס בנוגע לתורה שיבעל פה, האיש זקן כבר מאולתו לא יסור,וכל דבריו כסדר פעם אחר פעם שכל התורה שבעל פה אינה כי אם ענטוויקלונג מהתנאים, וכל דבריו בזה ממש דברי גייגער גרעץ ווייס וחביריהם רק שהם יגנו זה והוא ישבח ויהלל.
וזה אין נפקא מינה כלל, העיקר הוא האמונה והפרינציפ, ודבריו יזיקו כמו דבריהם.
והוא רק עזות וחוצפה יתירא מאיש למדן קטן אשר לית ליה מגרמיה כלום, וכבר ראה את הדורות הראשונים ובעצמו יאמר כי אין להשיב עליהם בכל זה נשאר על מעמד גייגער וגרעץ. וידעתי שישיבתו בברלין גרמה לו כל זה, אבל יהי׳ מה שיהי׳ יעבץ רחוק מדעותינו כרחוק מזרח ממערב, ומה ירצה מאתנו.
אחר ההדפסה אם ידקדקו וימצאו שיש איזה ברכה בעמק הברכה, ואין שם אפיקורסות אז אפשר להם לעזור לו, אבל לא קודם.

אגב, די הקדמה פון יענע כרך בריוו, איז לדעתי געשריבן מיט גרויסע הגזמות, ספעציעל איבער די אונטערטעניקייט פון גדולי רוסיא וליטא צו עם, כמו שעיני הקורא תחזינה מישרים.

א שיינע ביכל וואס גייט אדורך די היסטאריע, אפיציעל פאר קינדער, אבער ערוואקסענע קענען אויך הנאה האבן (אמאל ווען איינער האט געוואלט קויפן א ספר אויף אידיש, פלעגט ער זאגן אז ס'איז פאר זיין פרוי...)

מספרי גרץ (פאר דער וואס וויל פארשטיין אויף וואס הלוי רעגט זיך אויף...)
חלק ה'
חלק ז'
חלק ח'

אויב ס'ווילט זיך אמאל אריינגיין טיפער אין א געוויסער נושא, קען מען ליינען ארטיקלען אויף די וועבסייט jstor, די ארטיקלען אויף עברית קען מען דאונלאודען בחינם דורך זיך אריינשרייבן אין ספריה הלאומית, און פון דארט אריינגיין אין jstor. אויף געפינען ארטיקלען קען העלפן דער וועבסייט רמב"י. א ארטיקל מען אויסדרוקען פאר שבת, עד"מ. וויבאלד אז דער שרייבער גיט א איבער בליק פון וואס איז שוין געוואוסט און ערשט דערנאך פרוואוט ער מוכיח זיין זיין אויפטו, איז דאס אמאל מער engaging ווי א בוך, מ'האט די מקורות פאר זיך און מ'דארף טראכטן בין איך מסכים צי ניט.

[ליטוואק פון בודאפעסט]

דוכט זיך דער ביכל פאר קינדער איז אוועילעבעל אויף היברובוקס וואס איז לייכטער ווי גוג''ל, אבער איך קען נישט לינק'ן פון מיין סנארטפאון

[[NAMELESS]]

גראדע איבער דעם קריגעריי צווישן ריא"ה און ר"ז יעבץ, האב איך שוין פריער אנגעמערקט:

אנדערש ווי דער אגודה עסקן, ר' יצחק אייזיק הלוי, איז דער חוקר המהולל ר' זאב יעבץ געווען א הייסער מזרח'יסט, אבער א פרומער ערליכער איד. ער איז געווען דער ערשטער וואס האט באוויזן אהערצושטעלן דער גאנצער אידישער היסטאריע פון בריאת העולם ביז תקופתו [חובבי ציון], פון א פרומען שטאנדפונקט, דורך נישט ווייניגער פון 14 בענדער מיטן נאמען 'תולדות ישראל'. גראדע איז ריא"ה געווען אביסל צופיצקעט מיט אים איבער שיטות, אבער למעשה איז ר"ז יעבץ אויך נתקבל געווארן - כאטש ער איז א טראפעלע מער לינק גענויגט [למשל, ביים באשרייבן שיין מענדלסאן, אדער ביים באשרייבן חסידות געמיין]. סוף דבר, ס'איז א הערליכער ארבעט וואס איז גוט אדורכצוטון.

די ביכער פון גרעץ ודומיו האב איך דוקא נישט אראפגעברענגט אויבן, וכתבתי טעמו לעיל. אבער דא איז אפשר יא כדאי זיי צוצוצייכענען.

די לינקס וואס איר האט צוגעצייכענט וואו מ'קען איינקויפן א געוואלד מיט ידיעות, איז גאר וויכטיג און ווערטבאר [גם לדידי], ותושחח"ל!

רבותי, מיר האבן א פרישער חוקר וידען מהולל, הרב [tag]רוסישער[/tag] שליט"א!

[מאטי]

הרב בערל וויין שוין דערמאנט?

[[NAMELESS]]

כ'האב נישט געברענגט קיין ווידעא/אודיאו, נאר ספרים ממש.

אבער אדרבה, ברענג דו ארויף [סתם אזוי, עקסעס צו יוטיוב איז ביי מיר פארמאכט, סאו כ'האב גארנישט געקענט ברענגען סייווי ].

[ליטוואק פון בודאפעסט]

לויט וואס איך האב געליינט, איז הרב וויין'ס היסטוריא גוט נאר פאר אן עם הארץ דאורייתא ודרבנן וואס מיינט ר' ישראל סאלאנטער איז געווען אן איידעם ביים בעל המאור און אז די ראשונים האבען געמאכט א חרם אויף מאשין מצות. אז מ'ווייסט אביסל מער פון דעם איז ער נישט נוצליך בכלל. ער דינט א פארטיי נישט ווייניגער ווי שש''ט און אלס איז אזוי 'סימפליסטי''ש' ביז מ'קען פיהלען אז דער איי. קיו. גייט אראפ מיט יעדער חידוש זיינער. איך האב געליינט זיין גראבע ביכער אלס אינגעל פאר'ן ברמצוה, און פאר דעם האט עס געפאסט.
ער אנערקענט נישט קיין מחלוקת, אלס איז שיין און פיין. ער שרייבט אויף א כאראקטער ווי שפינוז''ה כאילו ער איז סתם א שיכור געווען.
בקיצור, ס'איז נאר נוצליך פאר א פולקאמער ע''ה, נישט מער.
כנלע''ד

[ירא שמים]

איך האב געהערט זיין שיעור אויף שפינויזע , בכלל נישט וואס דו זאגסט.

[קאווע טרינקער]

חוששני אז אונזער אונגארישע ליטוואק איז זיך שטארק טועה.
פאר א טויש.

[ליטוואק פון בודאפעסט]

איך האב געליינט זיין ביכער, נישט געהערט די טעיפ. איך האב דארט געזען א גאר קליינער קאפ.

[קאווע טרינקער]

איך האב געליינט זיין ביכער, נישט געהערט די טעיפ. איך האב דארט געזען א גאר קליינער קאפ.

ווער קען זיך דען פארגלייכן צו א נולד מליטאי והונגרי יחד??
ס'מאכט אים נאך אלץ נישט ווערטלאז.

[הקטן]

האיש זקן כבר מאולתו לא יסור

[[NAMELESS]]

איך האב איהם געהערט יארן צוריק אינעם קאסעטע פארמאט, איך האב געהאט דעם זעלבן הרגשה ווי לפ''ב.

[[NAMELESS]]

גם אני בחלומי, כ'האב געהערט און געזען א היבשע פאר שיעורים זיינע [אויף הידברות האט מען געברענגט אפאר שיעורים פון אים], און ס'איז בערך אזויווי רבי יעקב ווייס פון פאפא דערציילט איבער יאשקע [אקעי, אביסל בעסער. ווייל ער קען פשוט מער].

למעשה, פאר א מתחיל איז ער פיין.

[מאטי]

פאר א בחור'ל פון פערצן יאר וואס פירט דיבאטעס צו בריסקמאן איז בעסער ווי בערקא צו נישט, איז וויין לכאורה די בעסטע אפציע, ווי איידער פאטשקענען אויף היברו-בוקס אלטע ספרים.

[ליטוואק פון בודאפעסט]

גם אני בתוכם, אבער מיר מעגען זיך אלע שעמען. טאמער אונז זע'מיר אזוי געבילדעט, אזוי קלוג, אזויפיל העכער ווי די פשוטי עם, און מיר טיילען איין ווער ס'קען און ווער ס'קען נישט, איז לאמיר אפיר ברענגען זיין גרייזען אדער קטנות, און אויסשמועס'ן גרונטליך, נישט סתם לשון הרע'ווען.