אבער וויפיל מאל האט איר זיך אפגעשטעלט אריינטראכטן: מי הוא זה ואיזה הוא. וואספארא באשעפעניש איז דאס דער לויתן? איז דאס א פאקט אדער א משל? געפונען מיר סיי וועלעכע התייחסות צום לויתן אין תנ"ך אדער חז"ל? איז דא א זכר ונקבה פונעם לויתן? און וואס אייגנטליך איז דער גליק פון זיצן אין א סוכה געמאכט פון פישן הויט?
סך הכל, מיר האבן נישט קיין אנונג פון וואס עס האנדלט זיך דא, והגיע הזמן להסיר את הלוט מעל פני הלויתן זכור לטוב. דער לויתן ווערט דערמאנט - אויסער אין די ספרי הראשונים - אויך אין חז"ל און אין פילצאליגע פסוקי התנ"ך, בשמו הידוע און ווי אויך מיט אנדערע כינויים, און לויט זייערע ווערטער וועלן מיר אדורכגיין דאס לעבן פונעם לויתן, זיינע פירונגען און זיין ציל א.א.וו.[/justify]
[center]דער לויתן אין פסוק.[/center] [justify]פינף מאל ווערט דער לויתן דערמאנט אין תנ"ך, און דערויף שילדערן חז"ל בהרחבה א גאנצע שורה פון אגדות איבער די לעגענדארע כח פונעם לויתן, זיין מהות, און זיין סוף און תכלית. די חכמי קבלה ברענגען פרישע שילדערונגען און גייען אריין טיפער על פי סוד איבערן תפקיד וסוד של הלויתן.
[center]דער באשאפונג פונעם לויתן.[/center] [justify]אין די פרשה פון בריאת העולם, שטייט אין פסוק (בראשית א, כא): וַיִּבְרָא אֱלֹקִים אֶת-הַתַּנִּינִם הַגְּדֹלִים, וְאֵת כָּל-נֶפֶשׁ הַחַיָּה הָרֹמֶשֶׂת אֲשֶׁר שָׁרְצוּ הַמַּיִם לְמִינֵהֶם, וְאֵת כָּל-עוֹף כָּנָף לְמִינֵהוּ, וַיַּרְא אֱלֹקִים כִּי-טוֹב.
ווער זענען די 'תנינים הגדולים'? איז רש"י מסביר ווער זענען די 'תנינים הגדולים', וז"ל: ובדברי אגדה, הוא לויתן ובן זוגו שבראם זכר ונקבה, והרג את הנקבה ומלחה לצדיקים לעתיד לבוא, שאם יפרו וירבו לא יתקיים העולם בפניהם, התנינם כתיב, עכ"ל. דאס מיינט, אז די תנינים הגדולים מיינט דער לויתן וואס נאר דער זכר איז געבליבן לעבן, אבער די נקבה איז גלייך גע'הרג'עט געווארן כדי זיי זאלן זיך נישט פארמערן, און די צדיקים גייען עסן די נקבה פיש לעתיד לבוא. (און דאס איז פשט פארוואס אין פסוק ווערט עס געשריבן "תנינם" אן דעם צווייטן יו"ד, ווייל ס"איז נישט פארבליבן נאר איינער פון די תנינים [ספר דבק טוב]).
די ווערטער פון רש"י, זענען געבויט אויף איינער פון די אינטרעסאנטע מאמרי חז"ל אין מסכת ב"ב דף ע"ד ע"ב, וואס די גמ' זאגט דארט: אמר רב יהודה אמר רב, כל מה שברא הקב"ה בעולמו זכר ונקבה בראם. אף לויתן נחש בריח ולויתן נחש עקלתון זכר ונקבה בראם, ואלמלי נזקקין זה לזה מחריבין כל העולם כולו. מה עשה הקב"ה? סירס את הזכר והרג הנקבה ומלחה לצדיקים לעתיד לבוא, שנאמר (ישעי' כז, א): והרג את התנין אשר בים, ע"כ.
פון די גמ' זעט מען אז אויסער דעם וואס דער באשעפער האט גע'הרג'עט דעם נקבה כדי דער לוויתן פאר זאלן זיך נישט מערן, האט דער באשעפער און צוגאב דערצו, אויך מסרס געווען דעם זכר. און רש"י אויף די גמרא געבט דערויף צוויי טעמים: א' - כדי דער זכר זאל נישט משמש זיין מיט קיין אנדערן מין פיש, צוליב דעם וואס זיין נקבה פעלט אים. ב' – כדי דער זכר זאל נישט האבן קיין צער תאוה, נישט קענענדיג משמש זיין מיטן נקבה.
אזוי אויך זעען מיר אז ס'איז דא א באזונדערע טיטל פארן זכר און פארן נקבה, דער זכר הייסט 'לויתן נחש בריח' און דער נקיבה הייסט 'לויתן נחש עקלתון', דאס איז באזירט אויפן פסוק וואס די גמ' האט צוגעברענגט - 'והרג את התנין אשר בים', וואס גלייך פאר דעם שטייט אין פסוק: 'יפקד ה' בחרבו וגו' על לויתן נחש בריח ועל לויתן נחש עקלתון'. 'בריח' איז צוליב דעם וואס ער שטייט פעסט אזויווי א בריח-ריגל, און 'עקלתון' איז צוליב דעם וואס זי נעמט ארום דעם גאנצן וועלט.
[במאמר המוסגר איז ווערט אנצומערקן, אז מיר געפונען דעם לשון 'תנין' סיי ביים לויתן, און סיי ביי שלענג. דער פסוק פון בריאת העולם וואו עס שטייט 'התנינם הגדלים', רעדט פונעם לויתן (ע"פ האגדה הנ"ל), און מיר געפונען דעם לשון (שמות ז, ט): וְאָמַרְתָּ אֶל אַהֲרֹן קַח אֶת מַטְּךָ וְהַשְׁלֵךְ לִפְנֵי פַרְעֹה, יְהִי לְתַנִּין, וואס דארט רעדט זיך עס פון א שלאנג, לשיטת רש"י. וואונדערליך איז אז דער פסוק וואס זאגט 'והרג את התנין', רופט דעם לויתן - 'לויתן נחש'. איבער דעם שייכות צווישן דעם לויתן און דער נחש, און די שייכות צווישן זיי ביידן מיטן לשון תנין, ליינט שפעטער].
איז עס א כשר'ע פיש? דער ענטפער שטייט אין מסכת חולין דף ס"ז ע"ב: תניא רבי יוסי בן דורמסקית אומר, לויתן דג כשר הוא, ע"כ. ער לערנט דאס ארויס פון פסוקים אין איוב [פרק מ'] וואס רעדן פונעם לויתן. [אזוי אויך אין מדרש רבה ויקרא פכ"ב ס"ז שטייט אז ס'איז א כשר'ע פיש]. ר' יוסי נוצט די פריערדערמאנטע פסוקים אין איוב [פרק מ'] וועלכע רעדן פונעם לויתן, אלס א ראי' אז דער לויתן איז כשר.[/justify]
[center]די תכונות, כוחות, א.א.וו., פונעם מעכטיגן לויתן.[/center] [justify]די גמרא אין ב"ב דף ע"ה ע"א דעציילט אונז איבער זיין גרויסקייט און שטארקייט, באזירט אויף די פסוקים: אז ווען ער איז הונגעריג לאזט ער ארויס פארע פון מויל, און פון די פארע ווערן אלע וואסערן אנגעווארעמט אין די טיפענישן. דער פארע און היץ פונעם לויתן געבט אים א געפערליכע ריח, אז ווען נישט דעם וואס ער שטעקט אריין זיין קאפ אין גן עדן וואס שמעקט ווי בשמים [ריח תפוחים וכו'], וואלטן מיר נישט געקענט אויסהאלטן דעם ריח זיינעם.
ווייטער ווען ער איז דארשטיג און נעמט זיך טרינקען וואסער פונעם ים, זעט זיך אן אין ים אזויווי טיפע גריבער וואס מענטשן גראבן אויף ביים אויפאקערן א פעלד, און פון די גרויסע מאס וואסער וואס ער טרינקט אויפאמאל, דויערט פארן תהום זיבעציג יאר זיך צוריק אנצופילן אזויווי בעפאר.
פון די ספעציעלע וואסערן וואס קומען אן צום לויתן, זענען די ירדן וואסערן. פריער אין דף ע"ד ע"ב ווערט געברענגט, אז דער ירדן גייט ארויס פון 'מערת פמייס' און גייט אדורך פארשידענע טייכן ביז עס קומט אן אין ים הגדול, און דארטן קומט דאס אן דירעקט צום לויתן'ס מויל. תוספות אויפן פלאץ צייכנט צו צו א מדרש רבה, אז די וואסער מישט זיך נישט אויס מיט די אנדערע וואסערן וואו עס פליסט אדורך, נאר קומט אן דירעקט צום לויתן אליינס.
איבער זיין מאכט אין אימה שטייט אין מדרש כונן, אז אין תקופת טבת הייבט ער אויף זיין קאפ, און ווארפט א פחד אויף אלע פיש אין ים. און מדרש תנחומא פרשת שמיני ס"ז שטייט, אז אפילו די מלאכים וועלן ציטערן פון אים, און זיי וועלן ווארפן אייזערנע שפיזן אויף אים, און דער לויתן וועט דאס צוקוועטשן ווי שטרוי, עיי"ש וואו מ'לערנט עס ארויס פון פסוקי איוב וואס רעדן פונעם לויתן. ענליך צו דעם האבן מיר שוין געברענגט אויבן פון גמרא מסכת ב"ב דף ע"ה ע"א, אז אפילו מלאך גבריאל וועט אים נישט קענען דער'הרג'ענען.
איר וואונדערט זיך וואס אזא מאנסטער עסט. דערציילט אונז רב ספרא אין מסכת ב"ב דף ע"ד ע"א, אז איינמאל איז ער געפארן אויף א שיף, און אינמיטן האט ער געזען א ריזן פיש שטעקט ארויס זיין קאפ פון וואסער, און דער פיש האט געהאט הערנער וואס אויף זיי איז געשטאנען אויפגעשריבן 'איך בין פון די קליינע בריות אין ים, און איך בין גרויס דריי הונדערט פרסה, און איך בין יעצט אויפן וועג צום לויתן' (אז ער זאל מיר היינט אויפעסן - רש"י). רב אשי האט צוגעלייגט, אז דער פיש איז דער ציג פון ים וואס האט הערנער. אזויווי חז"ל זאגן אין מסכת חולין דף קכ"ז ע"א 'כל מה שיש ביבשה יש בים'.
איבער זיין שיינקייט, ווערט געברענגט אין גמרא ב"ב דף ע"ה ע"א וואס רעדט פון לעתיד לבוא, אז די איבעריגע הויט וואס וועט פארבלייבן לעתיד לבוא, וועט דער באשעפער אויסשפרייטן אויף די חומות פון ירושלים, און די שיינקייט וועט גיין מסוף העולם ועד סופו. אזוי אויך דערציילט די גמרא ב"ב דף ע"ג ע"ב, אז רבי אליעזר און רבי יהושע זענען אמאל געפארן צוזאמען אויף א שיף, און רבי אליעזר האט געדרימלט. פלוצלינג האט רבי יהושע עפעס געזען און זיך גענומען טרייסלן, אזש רבי אליעזר האט זיך דערפון דערוועקט. האט ער אים געפרעגט 'יהושע, וואס האסטו געזען אז דו האסט דיך גענומען טרייסלן', האט ער אים געענטפערט אז ער האט געזען א גרויסע שיין ארויסקומען פון ים, האט רבי אליעזר אים געזאגט: שמא עיניו של לויתן ראית, דכתיב (איוב מא, י): עיניו כעפעפי שחר. דהיינו אז זיינע אויגן געבן ארויס א מורא'דיגע שיין.[/justify]
[center]דער סוף פונעם לויתן.[/center] [justify]מיטן נקבה ווייסן מיר שוין וואס עס גייט פאר, זי איז שוין באזאלצן פאר די צדיקים זינט א קורצע וויילע נאך איר באשאף בששת ימי בראשית. אבער וואס איז דער סוף פונעם זכר?
זאגט די גמ' אין בבא בתרא בשם ר' יונתן: עתיד גבריאל לעשות קניגיא [לויט רש"י מיינט עס פאנגען, און לויט רבינו גרשום מיינט עס מלחמה האלטן] עם לויתן, שנאמר (איוב מ, כה): התמשוך לויתן בחכה ובחבל תשקיע לשונו, ואלמלא הקב"ה עוזרו אין יכול לו, שנאמר (שם מ, יט): העושו יגש חרבו, ע"כ. זעען מיר אז ער וועט דער'הרג'עט ווערן לעתיד לבוא דורך מלאך גבריאל.
און אזוי ווי זיין אשת חבר וועט אויך זיין פלייש געגעסן ווערן דורך צדיקים. אזוי ווי דער גמ' זאגט ווייטער (דף ע"ה ע"א): אמר רבה א"ר יוחנן, עתיד הקב"ה לעשות סעודה לצדיקים מבשרו של לויתן וכו', און די פסוקים פון וואו רבי יוחנן לערנט דאס ארויס, איז פון די זעלבע פסוקים אין איוב וואס די גמרא באציט צום זכר לויתן און זיין מלחמה מיט גבריאל. עיי"ש.
וועט יעדער פרעגן א קשיא: אויב מלאך גבריאל וועט פירן א מלחמה מיטן לויתן, וויאזוי שטימט דאס מיט די מלחמה פונעם שור הבר מיטן לויתן פון וואס מיר אלע ווייסן?
איז לאמיר זען פאוואליע דער מקור פון דער אגדת מלחמת שור הבר ולויתן.
דער געשעעניש ווערט געשילדערט במקור אין מדרש רבה ויקרא (פי"ג ס") בשם רבי יודן בן רבי שמעון: "בהמות" ו"לויתן" הן קניגין של צדיקים לעתיד לבוא, וכל מי שלא ראה קניגין של אומות העולם בעולם הזה זוכה לראותה לעולם הבא. כיצד הם נשחטים? בהמות נותץ ללויתן בקרניו וקורעו, ולויתן נותץ לבהמות בסנפיריו ונוחרו, ע"כ.
אין אידשער איבערזעצונג: "דער שור הבור וואס ווערט אנגערופן "בהמות", מיטן לויתן, וועלן פירן א צירקוס מלחמה לעוה"ב פאר די וואס זענען נישט געגאנגען מיטהאלטן די גוי'אישע צירקוס מלחמה שפילן אויף די וועלט". [במאמר המוסגר: אין בתקופת חז"ל, אונטער די רומיים, איז די סארט שפילן פון געשלעגן מיט בעלי חיים געווען עקסטער פארשפרייט. אבער עס גייט אויך אן היינטיגע צייטן]. "וויאזוי וועלן זיי דער'הרג'עט ווערן? דער שור הבור וועט אריינהאקן מיט זיינע הערנער אינעם לויתן און וועט אים צורייסן, און דער לויתן וועט אריינהאקן מיט זיינע פלוס פעדערן אינעם שור הבור און אים דער"הרג"ענען". ע"כ.
כדי ביידע מאמרי חז"ל (מלחמת לויתן עם גבריאל ומלחמתו עם השור הבר) זאלן שטימען, האב איך געקלערט אז ס'איז מעגליך אז די צוויי בעלי חיים וועלן נאר פירן דעם שלאכט, אבער דער לויתן וועט נישט ענטגילטיג שטארבן ביז דער מלאך וועט אים דער'הרג'ענען. שפעטער האב איך געטראפן א ראי' מפורשת לדברי, פונעם לשון אין אקדמות [ווי דערמאנט אינעם נעקסטן קטע], וואס נאכן רעדן איבער דעם שלאכט צווישן דעם שור הבור און דעם לויתן, זאגט ער אז דער באשעפער וועט אים הרג'ענען (עס איז מסתבר אז דער בעל האקדמות האט אויך געזוכט א וועג צו מאכן ביידע אגדות חז"ל שטימען).
דער מלחמה צווישן דעם שור הבור און דעם לויתן, [און אזוי אויך די סעודה וואס מיר וועלן האבן פון זייער פלייש, און די "סוכה" פון דעם לויתן'ס הויט], איז אונז באזונדער באקאנט פונעם ברייט בארימטער פיוט "אקדמות" וואס מיר זאגן דעם ערשטן טאג שבועות. דארטן שילדערט עס דער פייטן רבי מאיר ש"ץ [וואס איז, דרך אגב, בפשטות קיינמאל נישט אנגעקומען צום אנדערן זייט סמבטיון] מיט גרויס פרייד און עקסטאז:
ווי די גמרא שמועסט אויס אין ב"ב דף ע"ד ע"ב, איז דא דריי טעמים פארוואס די לויתן'טע איז דער'הרג'עט געווארן און דער שור'טע נישט, א' - ווייל די פיש זענען מער פרוץ און דער נקבה וואלט משמש געווען מיט א צווייטן, ב' - געזאלצענע פיש איז גוט, און דערפאר האט מען גע'הרג'עט דעם נקבה לויתן און געזאלצן אויף לעתיד לבוא, משא"כ פלייש פון א בהמה איז נישט גוט געזאלצן, ג' - וויבאלד ס'וועט דאך זיין א שפיל לעתיד לבוא מיטן פיש, איז דאך נישט דרך ארץ אז ס'זאל זיין אנוועזנד א נקבה אויך ביים שפיל.
פון דעם דריטן תירוץ זעט אויס, אז די גמרא האט נישט געהאלטן אז ס'גייט זיין א שפיל צווישן דעם שור הבור און דעם לויתן, נאר דעם לויתן אליין מיטן באשעפער. ווייל אויב איז דא א שפיל צווישן דעם שור הבור און דעם לויתן, דאן איז ווייטער נישט דרך ארץ אז די נקבה פונעם שור הבור זאל זיין חלק פונעם שפיל, און אויב אזוי פארוואס האט מען איר נאר מצנן געווען און נישט גע'הרג'עט. אזוי איז טאקע משמע פונעם גמרא שפעטער, וואס מיר האבן שוין געברענגט אויבן, אז מלאך גבריאל גייט מאכן די מלחמה מיטן לויתן, און מאידך גיסא ווערט בכלל נישט דערמאנט א מלחמה מיטן שור הבור. לויט דעם וועלן מיר פארענטפערן דעם פריערדערמאנטן קשיא, אז פון מדרש זעט אויס ווי דער שור הבור וועט הרג'ענען דעם לויתן מיט זיינע הערנער, און פון גמרא זעט אויס ווי מלאך גבריאל מיטן הילף פון באשעפער וועט הרג'ענען דעם לויתן. אבער לפי דברינו דא קומט אויס אז זיי זענען ממילא מדרשות חלוקות, והבן.
למעשה איז אבער נישט מוכרח אזוי אריינצולערנען פשט אין גמרא. ווייל מ'קען זאגן אז די שפיל מיינט נישט לעתיד לבוא, נאר יעדן טאג. ווייל עס שטייט אין גמרא מסכת ע"ז דף ג' ע"ב, אז ס'דא צוועלף שעה א יעדן טאג, און די ערשטע דריי שעה לערנט דער באשעפער, די צווייטע דריי שעה איז ער דן די וועלט, די נעקסטע דריי שעה געבט ער זיך אפ מיטן שפייזן די וועלט, און די לעצטע דריי שעה שפילט ער זיך מיטן לויתן, ווי עס שטייט אין פסוק (תהילים קד, כו): לִוְיָתָן זֶה יָצַרְתָּ לְשַׂחֶק בּוֹ.
פון דעם זעען מיר אז ס'איז דא א באזונדערע שפיל יעדן טאג צווישן דעם באשעפער און דעם לויתן (מן הסתם העכערע זאכן ע"פ קבלה), און אפשר אויף דעם זאגט דער גמרא אז צוליב דעם האט מען גע'הרג'עט דעם נקבה לויתן ווייל ס'איז נישט דרך ארץ צו שפילן מיט איר. און טאקע רש"י אויפן פלאץ אין ב"ב איז מפרש אז דאס איז פשט אין גמ', כאטש ער וואלט געקענט מפרש זיין אז ס'גייט ארויף אויף די גמרא שפעטער אז מלאך מיכאל גייט מאכן א שפיל מיטן לויתן לעתיד לבוא, ודו"ק היטב.[/justify]
[center]דער סעודת לויתן.[/center] [justify]דער אויבן דערמאנטע גמרא אין ב"ב דף ע"ה ע"א ברענגט בשם ר' יוחנן: עתיד הקב"ה לעשות סעודה לצדיקים מבשרו של לויתן וכו', והשאר מחלקין אותו ועושין בו סחורה בשוקי ירושלים וכו', ע"כ [ענליך צו דעם שטייט אין מדרש רבה ויקרא פי"ג ס"ג].
[center]ווען דער לויתן איז ווען נישט כשר וואלט מען עס אויך געמעגט עסן?[/center] אזא סברא קען מען זאגן! פון דעם פריערדערמאנטן ר' יוסי בר דורמסקית וואס זאגט אז דער לויתן איז כשר, איז משמע אז עס וואלט נישט געווען קיין פראבלעם צו זאגן אז דער לויתן איז נישט קיין כשר פיש, כאטש מיר ווייסן אז די צדיקים זענען עתיד צו עסן דערפון, און איך האב געזען אז דער מהרש"א מוטשעט זיך טאקע דערמיט, ועיב"ד. מיר איז אבער איינגעפאלן (ושו"ר שכ"כ במהר"ץ חיות), אז פונקט ווי דער מדרש רבה ויקרא פי"ג ס"ג זאגט, איבער דעם שור הבור וועלכער איז נישט כשר גע'שחט'ן (זייענדיג געשעדיגט פונעם לויתן), אז אויף דעם שטייט "תורה חדשה מאתי תצא", דאס זעלבע קען מען זאגן ביים לויתן, אז מען וואלט עס געגעסן אפילו ס'נישט כשר, אלס "תורה חדשה מאתי תצא", כאטש למעשה איז עס יא כשר.
[center]קענען גוים אויך קריגן א שטיקל לויתן?[/center] מיר מיינען אודאי, אז די סעודה'ניו איז אויסדריקליך נאר פאר אונז יודעלעך. האב איך א סורפרייז פאר ענק: אויך גוים וואס זענען געווען ערליך ובגדר "חסידי אומות העולם", וועלן קענען באקומען א שטיקל בשר פונעם לויתן.
ווי באקאנט האט געהערשט גאר א שטארקע פריינטשאפט צווישן "אנטונינוס מרקוס קיסר" און "רבי יהודה הנשיא" - באוואוסט מיטן טיטל "רבי" אדער "רבינו הקדוש". שטייט אין ירושלמי מסכת מגילה פ"א הי"א, אז אנטונינוס האט אים געפרעגט אויב ער וועט זוכה זיין צו באקומען א שטיקל לויתן, אויף וואס רבי האט אים געענטפערט אז יא, האט אים אנטונינוס געפרעגט אז אויב אזוי פארוואס האט אים רבי נישט געגעבן קיין שטיקל קרבן פסח, האט ער אים געענטפערט אז אויף דעם שטייט קלאר אין פסוק כל ערל לא יאכל בו, אבער פונעם לויתן וועט ער יא קענען עסן.
אגב זעען מיר פון דא, אז דער ידיעה איבערן עסן פונעם לויתן לעתיד לבוא איז שוין דעמאלס געווען פארשפרייט אפילו ביי די גוים.[/justify]
[center]סוכת עורו של לויתן.[/center] [justify]צום סוף פון די גמרא אין בבא בתרא איבערן לויתן ,קומט דער שטיקל גמרא וואס איז נוגע פאר אונזער תפילה אום סוכות, דאס איז וואו די גמרא רעדט איבער די הויט פונעם לויתן:
"ואמר רבה א"ר יוחנן, עתיד הקב"ה לעשות סוכה לצדיקים מעורו של לויתן שנאמר (איוב מ, לא): התמלא בסוכות עורו. זכה עושין לו סוכה, לא זכה עושין לו צלצל וכו', לא זכה עושין לו ענק וכו', לא זכה עושין לו קמיע וכו'. והשאר פורסו הקב"ה על חומות ירושלים, וזיוו מבהיק מסוף העולם ועד סופו וכו', ע"כ. [ענליך צו דעם שטייט אין מדרש רבה ויקרא פי"ג, און אין פסיקתא סי' קפ"ח ס"ב].
אין אידישער איבערזעצונג: "דער באשעפער וועט מאכן א סוכה פאר צדיקים פון די הויט פונעם לויתן, אויב איז ער נישט ראוי דערצו וועט מען אים מאכן אזויווי א חופה העכער זיין קאפ פונעם הויט פונעם לויתן [דאס איז דער "צלצל"], אויב איז ער נישט ראוי צום חופה וועט מען אים מאכן א האלז באנד פונעם הויט פונעם לויתן [דאס איז דער "ענק"], און אויב איז ער נישט ראוי צום ענק, וועט מען אים געבן א קליין שטיקל וואס זאל אראפהענגען ווי א קמיע פון זיין האלז, און די איבעריגע שטיקלעך הויט וועט דער באשעפער אויסשפרייטן אויף די מויערן פון ירושלים, און איר שיין וועט שיינען און גלאנצן מסוף העולם ועד סופו. אגב, פארשטייען מיר פון דעם אז די עורו של לויתן גייט זיין עפעס וואונדערבאר שיין.
[center]איין סוכה פאר אלע אדער א באזונדערער סוכה פאר יעדן?[/center] פונעם לשון הפסיקתא, אנהייב מאמר, "מושיבו בסוכתו של לויתן" איז אביסל משמע אז אלע וועלן זיצן אינאיינעם אין איין סוכה פונעם עורו של לויתן, כאטש עס קען מיינען יעדער אין זיין אייגן סוכה.
אבער פון די אויבנדערמאנטע גמרא זעען מיר, אז אנדערש ווי עס איז אנגענומען ביי רוב מענטשן אז דער באשעפער וועט מאכן איין ריזיגע סוכה וואו יעדער וועט זיצן תחת עורו של לויתן, איז פשוט פשט נישט אזוי. נאר דער אייבערשטער וועט מאכן א סוכה פאר יעדן צדיק באזונדער, פונעם עורו של לויתן. והא ראי', אז אויב איז ער נישט ראוי דערצו וועט ער באקומען נאר א מין חופה'לע [א צל על ראשו], אדער נאר א האלז באנד, וכו', זעט מען קלאר אז דאס איז א מתנה פאר יעדן צדיק באזונדער.
[אזוי אויך איז משמע פונעם המשך הגמ' וואס האט א באזונדערער שמועס איבער "חופות" וואס צדיקים וועלן קריגן לעתיד לבוא יעדער לפי דרגתו. אזוי אויך זעט אויס פונעם אויבנדערמאנטן גמ' מיט אנטונינוס ורבי, אז ס'איז א מתנה פאר יעדן באזונדער, כאטש בדוחק קען מען מחלק זיין אז דארטן רעדט מען פון "עסן" דעם לויתן, און דא פון זיצן אין סוכת "עור" הלויתן].
יעצט פארשטייען מיר שוין גוט פשט פונעם תפילה, וואס מיר זאגן ביים זיך געזעגענען פונעם סוכה, אז מיר זאלן זוכה זיין צו זיצן בסוכות עורו של לויתן. דהיינו, אז מיר זאלן נישט זיין פון די אויסגעשפילטע וואס גייען נאר קריגן א קליין שטיקל, א קמיע'לע וכדומה, נאר מיר זענען מתפלל אז מיר זאלן זוכה זיין צו באקומען א גאנצע סוכה פונעם וואונדערבארן לויתן הויט מאטריאל, וואס שיינט מסוף העולם ועד סופו.[/justify]
[center]דער לויתן לויט חז"ל: פשוט כפשוטו? מוגזם'דיג? אדער א משל-סוד?[/center] [justify]די פאנטאסטישע שילדערונגען פונעם לויתן דורך די חז"ל, גיט א מקום צו קלערן, גלייך ווי ביי אלע אנדערע אויסטערלישע שילדערונגען אין חז"ל, אז דא רעדט מען נישט כפשוטו. אבער דער מהרש"א ביים אנהייב פון די פאנטאסטישע אגדות אין בבא בתרא, דערקלערט מיט א קלארקייט, אז די אלע אגדות, ווי מאדנע און איבערנאטורליך זיי זאלן זיך נישט הערן, זענען זיי אלע אמת כפשוטו ממש.
אזוי איז אויך געווען אנגענומען ביי פילע גדולי הראשונים. דער כד הקמח (שולחן ארבע שער ד") שרייבט אז ח"ו צו זאגן אז ס'איז נאר על דרך משל און נישט כפשוטו בכלל, ווייל די גמרא זאגט דאך קלאר אז מ'גייט עסן פון זיין פלייש, און מ'גייט זיצן אין זיין הויט, און דאס איז זיכער כפשוטו. דאס זעלביגע ברענגט דער שיטה מקובצת (ב"ב דף ע"ה ע"א) בשם רבי דוד בעל "לבנת הספיר", אז ח"ו צו זאגן אז ס'מיינט נאר א רמז ומשל.
אבער אפילו ווען מ'לערנט אפ כפשוטו אז לויתן מיינט א פיזישער פיש, און אונז וועלן ממש עסן דערפון לעתיד לבוא, ערקלערן אבער טייל ראשונים ובראשם דער רבינו בחיי בשם רבו הרשב"א [עה"פ את התנינם הגדלים, הנזכר בתחילת המאמר], אז וויבאלד דער תכלית הנרצה ביי אן "עולם הבא'דיגער" סעודה קען נישט זיין בלויז צו עסן און טרינקן להנאת הגוף והגרון, דערפאר איז א פשיטא אז דער אכילת לויתן איז בלויז א מיטל אויפצופרישן די רוחניות'דיגע כוחות הנפש. אזויווי מיר זעען פון די גמרא (מסכת פסחים דף ק"ט ע"א) אז פלייש איז משפיע שמחה ("אין שמחה אלא בבשר"), און ווי באקאנט קען מען דורך שמחה משיג זיין אלוקות (כדגרסינן במסכת שבת ל' ע"ב: "אין שכינה שורה אלא מתוך שמחה").
פונקט ווי היינט צוטאגס זענען פארהאנען געוויסע געווירצן וואס העלפן בעסער אויסצוקלארן דעם שכל וכו', אזוי איז כל שכן, די ספעציעלע באשעפענישן פון ששת ימי בראשית, זענען זיכער מער מזוכך און מסוגל אויסצוקלארן דעם שכל.
דער מהות פון די לויתן פלייש לויט די דערמאנטע ראשונים, ווערט צוגעגליכן צו דער מהות פון אן אנדערער האלב-רוחניות'דיגער מאכל, און דאס איז די "מן" שאכלו אבותינו במדבר, אויף וואס חז"ל זאגן אין מסכת יומא (דף ע"ה ע"א), אז עס איז געווען "כולו נבלע באיברים" ד.ה. א גאר לויטערער מאכל געאייגנט פאר די דור דעה. און דער מן גייען די צדיקים אויך האבן לעתיד לבוא (כדאיתא בחגיגה דף י"ב ע"א: "הקב"ה טוחן מן ברקיע לצדיקים).
אט דער סעודת לויתן - זאגט דער רבינו בחיי - וועט זיין דער בריק צווישן גשמיות און רוחניות, און נאך דער סעודה וועט גשמיות ביי צדיקים גענצליך נתבטל ווערן און פון דעמאלס און ווייטער וועלן די צדיקים געניסן פון בלויז לויטער רוחניות; "צדיקים יושבין ועטרותיהם בראשיהם ונהנים מזיו השכינה". און דאס איז דער סיבה פארוואס עס הייסט לויתן, וואס איז מלשון לויה וחיבור ווי עס שטייט אין פסוק (בראשית כט, לד): הפעם ילוה אישי אלי, ווייל דאס גייט מחבר זיין צווישן גשמיות און רוחניות.
עד כאן איז דער האלב קבלה'ישער ערקלערונג איבערן מהות הלויתן פון די דערמאנטע ראשונים.
אבער טראץ דעם רבינו בחיי'ס פאלקיסטישער צוגאנג צום נושא הלויתן, האלט ער זיך נישט אפ פון צו געבן אויך א טאטאל אלעגירישער-פילאזאפישער ערקלערונג אויפן לויתן:
"על דרך השכל" - זאגט ער בשם זיין רבי דער רשב"א - זענען די צוויי לויתנים מרמז אויף: נפש (הנקיבה) ושכל (הזכר), וואס איז ווי דער חומר (גשמי) וצורה (רוחני). דער נאמען "לויתן" איז (ווי פריער דערמאנט) מלשון חיבור. טאמער איז דא א ריכטיגער חיבור צווישן דעם נפש-חומר (הנקיבה) און דער שכל-צורה (הזכר), דאן קען קען פאסירן: אדער אז דער חומר הנקיבה והגשמי זאל נתבטל ווערן צום צורה הזכר והרוחני, אזויווי אליהו הנביא וואס איז ארויף לעבעדיגערהייט אין הימל, אדער פארקערט גאר, אז דער צורה הרוחני זאל נגרר ווערן נאכן חומר הגשמי.
דערפאר האט דער אייבישטער מסרס געווען די כח החיבור צווישן די צוויי כוחות, כדי דער גשמיות זאל נישט מבטל זיין די רוחניות "ונמצא העולם חרב". אבער פאר צדיקים איז דער חיבור שמור לעוה"ב וואס דעמאלס מתוך חיבור וועט זייער צורה (הזכר) מבטל זיין זייער חומר (הנקיבה). ענליך צום רבינו בחיי שרייבט אויך דער בעל העקדה שער ס', עיי"ש. כעי"ז איז ידוע דעת הרמב"ם אז ער האט געהאלטן אז דאס איז נאר ע"ד משל, און נישט כפשוטו.
דער מהר"ל מפראג אין באר הגולה (באר רביעית) וואס ערקלערט אויך דעם לויתן אלעגיריש, באציט כאטש דעם לויתן צו אן עכטער פיש, דער מובחר שבדגים, וואס זיין מהות דינט אלס סימבאלישער מוסטער. ער שרייבט אז דער יסוד פונעם לויתן איז מורה אויף רצון, און דאס איז מרומז אינעם מאמר חז"ל אז זיי האבן זיך געוואלט מזווג זיין און דערפאר האט דער באשעפער גע'הרג'עט דעם נקבה. און דער באשעפער'ס רצון איז כביכול זיך מקשר צו זיין מיט די ברואי העולם, און דאס מיינען חז"ל אין מסכת ע"ז אז 'הקב"ה משחק עם הלויתן', דהיינו ער איז זיך מקשר מיטן רצון, שחוק לשון חיבור, און דורכדעם איז ער זיך כביכול מקשר מיט די ברואים. ואקצר בזה, וד"ל.
עס זענען אבער פארהאן אזעלעכע וואס הילן איין דעם גאנצן אגדת הלויתן אין א טאטאלער שלייער פון תורת הסוד. און דאס זענען די חכמי הקבלה.
[center]אגדת הלויתן ע"פ סוד.[/center] בליקנדיג אין די פסוקי איוב דירעקט, נאך פארן קוקן אין די גוזמאות חז"ל, וועט זיך לאזן זאגן פאר א מבין אין מיסטיקע אז דער פשטות הכתוב רעדט פון געוויסע כוחות הטמאה. אבער דערויף קען מען זיך דינגען, און ע' פנים לתורה. אבער די חכמי הקבלה האבן די שילדערונגען פון תנ"ך און פון די גמרא זיכער אנגענומען אלס עפעס מעטאפיזיש. פאלגנד וועלן מיר אדורכגיין עטליכע סודות'פולע ערקלערונגען פון פארשידענע חכמי קבלה לדורותיהם:
אינעם באקאנטן קבלה ספר עמק המלך (עמוד ק"ל) זאגט ער, אז די זכר ונקבה פונעם לויתן זענען מרמז אויף נישט מער און נישט ווייניגער ווי סמא"ל און זיין ווייב לילי"ת. לויט דעם איז פארשטענדליך זייער צונאמען "נחש" און כינוי "תנין", וועלעכע זענען ביידע באקאנטע סימבאלן פון טמאה.
דער קבלה'ישער ביאור קען שטימען מיט אן אנדערער, נישט מיסטישער, ביאור, וואס זאגט אז דער זכר וואס הייסט "לויתן נחש בריח" איז מרמז אויף אדום וואס זיצט אויף איין פלאץ באפעסטיגט אזויווי א בריח, און די נקיבה וואס הייסט 'לויתן נחש עקלתון' איז מרמז אויף ישמעאל וואס פארט פון איין פלאץ צום צווייטן ווי א נחש, און איז ידו בכל ויד כל בו אזויווי דער עקלתון.
און לויטן זוה"ק וואס זאגט אז סמא"ל איז מרמז אויף עשו און לילי"ת איז מרמז אויף ישמעאל, פארן די צוויי אלעגירישע ערקלערונגען זיך צאם זייער גוט צוזאמען.[/justify]
[center]דער שייכות צווישן חג הסוכות מיטן סוכת עורו של לויתן:[/center] [justify]נאכן זוכה זיין צו פארשטיין פונקטליך אלעס ארום דעם לויתן, בלייבט אונז נאר איבער צו פארשטיין וואס פונקטליך איז דער שייכות צווישן אונזער זיצן אין סוכה, מיטן זוכה זיין צו זיצן אין סוכת עורו של לויתן. וואס כפשוטו איז נישטא קיין שום שייכות צווישן זיי צוויי חוץ פון דעם וואס ביידע האבן זוכה געווען צום זעלבן ווארט "סוכה".
דא עקא, אז ביאורים אויף דעם זענען דא די והותר, אבער אלעס איז על דרך הדרוש ופנימיות העבודה, און מיין מאמר איז נישט געבויט אויף דעם. כ'וועל נאר אנגעבן צוויי מראה מקומות דאס נאכצוקוקן: דאס ערשטע - במשנת הגאון הפילוסוף האלקי רבי שמשון רפאל הירש זצ"ל, אין קובץ המעין כרך ו' גליון א'. דאס צווייטע – במשנת הגאון הגדול רבי דוד כהן שליט"א ר"י חברון, בספרו זמן שמחתינו מאמר ל"ב. דרוש משם ותמצא נחת.[/justify]
[center]לאמיר אויספירן מעין הפתיחה: יהי רצון שנזכה לישב בסוכת עורו של לויתן, במהרה בימינו אמן.[/center]
[center]דער שייכות צווישן חג הסוכות מיטן סוכת עורו של לויתן:[/center] [justify]נאכן זוכה זיין צו פארשטיין פונקטליך אלעס ארום דעם לויתן, בלייבט אונז נאר איבער צו פארשטיין וואס פונקטליך איז דער שייכות צווישן אונזער זיצן אין סוכה, מיטן זוכה זיין צו זיצן אין סוכת עורו של לויתן. וואס כפשוטו איז נישטא קיין שום שייכות צווישן זיי צוויי חוץ פון דעם וואס ביידע האבן זוכה געווען צום זעלבן ווארט "סוכה".
דא עקא, אז ביאורים אויף דעם זענען דא די והותר, אבער אלעס איז על דרך הדרוש ופנימיות העבודה, און מיין מאמר איז נישט געבויט אויף דעם. כ'וועל נאר אנגעבן צוויי מראה מקומות דאס נאכצוקוקן: דאס ערשטע - במשנת הגאון הפילוסוף האלקי רבי שמשון רפאל הירש זצ"ל, אין קובץ המעין כרך ו' גליון א'. דאס צווייטע – במשנת הגאון הגדול רבי דוד כהן שליט"א ר"י חברון, בספרו זמן שמחתינו מאמר ל"ב. דרוש משם ותמצא נחת.[/justify]
[center]לאמיר אויספירן מעין הפתיחה: יהי רצון שנזכה לישב בסוכת עורו של לויתן, במהרה בימינו אמן.[/center]
איך האב שוין דערמאנט אין אן אנדערע אשכול אז דער שייכות ווערט אויך דערמאנט אין די מערבות פון ליל שני לסוכה. זאגט דער פייטן: קורא מקרא קודש ומשמרו [איינער וואס איז מקדש סוכות און היט איר פון מלאכה], יקבל ליום הבא שכרו [וועט מקבל זיין שכר אין עולם הבא], גאוה אפיקי מגנים סגורו [דאס גייט ארויף אויפ'ן לויתין וואס ווערט אזוי גערופען אין איוב (פרק מא)], דוד למלאת לו בסוכות עורו [דאר רבש"ע וועט עם מאכען א סוכה פון די הויט פונעם לויתן].
מען קען מסביר זיין די שייכות לויט די ווערטער פונעם שיטה מקובצת (בבא בתרא עה, א) אינעם נאמען פון רבי דוד בן רבינו יהודה החסיד וז"ל, וכתב ה"ר דוד בן רבי יהודה החסיד ז"ל בספר לבנת הספיר שחבר וזה לשונו: לויתן הוא הסועד את הצדיקים ומחברם חבור גמור חבור הנפש עם הגוף כדתני דבי אליהו צדיקים שעתיד לחיות אינם חוזרים לעפרן וזהו יכרו עליו חברים יחצוהו בין כנענים קורא לצדיקים חברים על שם החבור הגמור שמחבר בשר לויתן נשמתן לגופן לשון ילוה אישי אלי וזהו יחצוהו וכו' וכו'. עד כאן והם דברים נכוחים וטובים שלא להוציא מאמרים אלו מפשוטן שלא כדברי מי שפירש בענין לויתן שזכר הוא זווגו ענין הנפש והשכל גם ענין החומר והצורה, עכ"ל השיטה מקובצת.
דאס מיינט אז די לויתן איז די קלעבאכץ (glue) וואס האלט צאם די נשמה לעתיד לבא מיט'ן גוף. די שכר הנצחי [לויט רוב ראשונים - שלא כשיטת הרמב"ם] איז ביי תחיית המתים ווען די גוף וועט אין א דערהויבענע אופן זיך קלעבען צום נשמה וכו' וכו'.
די סוכה איז אן ענין פון חיבור פון גשמיות מיט רוחניות - בניגוד צום יום כיפור וואס איז כולו רוחני - די גר"א אין זיין פירוש אויף יונה זאגט אז "צלתה מרובה מחמתה" מיינט "תורתך קבע ומלאכתך עראי", א בחינה פון א חיבור פון גשמיות און רוחניות, אבער די עיקר איז די רוחניות. ממילא דער וואס היט אפ סוכות ריכטיג און מאכט די ריכטיגע חיבור פון זיין גוף מיט'ן נשמה - דוד ימלא לו בסוכות עורו אכי"ר.
[center]דער באשאפונג פונעם לויתן.[/center] [justify]אין די פרשה פון בריאת העולם, שטייט אין פסוק (בראשית א, כא): וַיִּבְרָא אֱלֹקִים אֶת-הַתַּנִּינִם הַגְּדֹלִים, וְאֵת כָּל-נֶפֶשׁ הַחַיָּה הָרֹמֶשֶׂת אֲשֶׁר שָׁרְצוּ הַמַּיִם לְמִינֵהֶם, וְאֵת כָּל-עוֹף כָּנָף לְמִינֵהוּ, וַיַּרְא אֱלֹקִים כִּי-טוֹב.
ווער זענען די 'תנינים הגדולים'? איז רש"י מסביר ווער זענען די 'תנינים הגדולים', וז"ל: ובדברי אגדה, הוא לויתן ובן זוגו שבראם זכר ונקבה, והרג את הנקבה ומלחה לצדיקים לעתיד לבוא, שאם יפרו וירבו לא יתקיים העולם בפניהם, התנינם כתיב, עכ"ל. דאס מיינט, אז די תנינים הגדולים מיינט דער לויתן וואס נאר דער זכר איז געבליבן לעבן, אבער די נקבה איז גלייך גע'הרג'עט געווארן כדי זיי זאלן זיך נישט פארמערן, און די צדיקים גייען עסן די נקבה פיש לעתיד לבוא. (און דאס איז פשט פארוואס אין פסוק ווערט עס געשריבן "תנינם" אן דעם צווייטן יו"ד, ווייל ס"איז נישט פארבליבן נאר איינער פון די תנינים [ספר דבק טוב]).[/justify]
אין איינע פון די ספרים חיצוניים רופט ער דער זכר בהמות און די נקבה לויתן. און זע אויך דא. זע אויך חזון ברוך (הסורי) כ"ט ד': "ובהמות יגלה ממקומו ולויתן יעלה מן הים הם שני התנינים הגדולים אשר בראתי ביום בחמישי לבריאה ואשמרם עד הזמן ההוא ואז יהיו מאכל לכל אשר ישארו". ועיין כאן ופי' עץ יוסף. יש פירוש כזה בחז"ל?
די שאלה איז וואס דו רופסט אן פארלעסליך. די מעשה איז שוין עטליכע הונדערט יאר אלט געשריבן אויף אידישטייטש. דער אליה רבה דערמאנט דאכט זיך די מעשה ביי הלכות שבועות.
אם בתירוץ אחד מתורצות שתיים או שלוש קושיות, קרוב לומר שהתירוץ אמיתי. וככל שיגדל מספר הקושיות המתורצות באותו תירוץ, כך מתחזקת ההנחה שהתירוץ אמיתי.
(תורת-מנחם עמ' 154 שיחת כ' מנחם-אב תש"י).
אם בתירוץ אחד מתורצות שתיים או שלוש קושיות, קרוב לומר שהתירוץ אמיתי. וככל שיגדל מספר הקושיות המתורצות באותו תירוץ, כך מתחזקת ההנחה שהתירוץ אמיתי.
(תורת-מנחם עמ' 154 שיחת כ' מנחם-אב תש"י).
