פאר דער וואס וויל דאס זען בסקירה אחת:[/center]
[center]הקדמה.[/center]
"יְהִי רָצוֹן מִלְּפָנֶיךָ ה' אלקינו ואלקי אֲבוֹתֵינוּ, כְּשֵׁם שֶׁקִיַּמְתִּי וְיָשַׁבְתִּי בְּסוּכָּה זוּ, כֵּן אֶזְכֶּה לְשָׁנָה הַבָּאָה לֵישֵׁב בְּסוּכָּה שֶׁל לִוְיָתָן".
[justify]דער יהי רצון איז געבויט אויף די ווערטער פונעם פסיקתא: "כל מי שמקיים מצות סוכה בעוה"ז, הקב"ה מושיבו בסוכתו של לויתן לעתיד לבוא". - ווער עס איז מקיים מצוות סוכה אויף די וועלט, וועט אים דער אייבישטער זעצן אינעם סוכה פונעם לויתן אויף יענער וועלט. דאס איז ווארשיינליך אלס א שכר בגדר 'מידה כנגד מידה'.
סוכות איז אבער נישט די איינציגסטע מאל וואס מיר באגעגענען זיך מיטן אגדת הלויתן. עס איז פאר יעדן באקאנט דער דראמאטישער שילדערונג אין די שבועות'דיגע אקדמות, איבער'ן מלחמת הלויתן עם השור הבור. און ווער קען דען נישט דעם ניגון וואס שילדערט דעם גרויסארטיגן סעודה לעתיד לבוא: "דעם שור הבור מיטן לויתן וועלן מיר עסן אויף דער סעודה'יו"?! אויך ווייסט יעדער אז דער לויתן איז מוגזם'דיג גרויס, אזש די גרויסע ערד ציטערנישן ווערן פאררופן אויפן לויתן'ס טרייסלונגען.
[center]א בילד פונעם לויתן, געמאלן דורכן בארימטן פראנצויזישן מעלער גוסטאוו דורא]
[אגב, דא קענט איר זען אלע זיינע מאלונגען אויף תנ"ך].
דא קענט איר זען א בילד וואס צייכנט אפ די דריי שטערקסטע ברואים אויפן וועלט.
דער שור הבר אויפן יבשה, דער לויתן אין ים, און דער עוף 'זיז שד-י' אין הימל:
[/center]אבער וויפיל מאל האט איר זיך אפגעשטעלט אריינטראכטן: מי הוא זה ואיזה הוא. וואספארא באשעפעניש איז דאס דער לויתן? איז דאס א פאקט אדער א משל? געפונען מיר סיי וועלעכע התייחסות צום לויתן אין תנ"ך אדער חז"ל? איז דא א זכר ונקבה פונעם לויתן? און וואס אייגנטליך איז דער גליק פון זיצן אין א סוכה געמאכט פון פישן הויט?
סך הכל, מיר האבן נישט קיין אנונג פון וואס עס האנדלט זיך דא, והגיע הזמן להסיר את הלוט מעל פני הלויתן זכור לטוב. דער לויתן ווערט דערמאנט - אויסער אין די ספרי הראשונים - אויך אין חז"ל און אין פילצאליגע פסוקי התנ"ך, בשמו הידוע און ווי אויך מיט אנדערע כינויים, און לויט זייערע ווערטער וועלן מיר אדורכגיין דאס לעבן פונעם לויתן, זיינע פירונגען און זיין ציל א.א.וו.[/justify]
[center]דער לויתן אין פסוק.[/center]
[justify]פינף מאל ווערט דער לויתן דערמאנט אין תנ"ך, און דערויף שילדערן חז"ל בהרחבה א גאנצע שורה פון אגדות איבער די לעגענדארע כח פונעם לויתן, זיין מהות, און זיין סוף און תכלית. די חכמי קבלה ברענגען פרישע שילדערונגען און גייען אריין טיפער על פי סוד איבערן תפקיד וסוד של הלויתן.
לאמיר אנהייבן מיט די פסוקים וואס רעדן פונעם לויתן, און באקומען א נאנטערע בליק צום גרויסן פיש - לויתן, ע"פ הכתובים:
צו ערשט לאמיר ברענגען די צוויי פסוקי תהילים מיט וואס מיר אלע זענען באקאנט:
א) אַתָּה רִצַּצְתָּ רָאשֵׁי לִוְיָתָן, תִּתְּנֶנּוּ מַאֲכָל לְעָם לְצִיִּים (תהלים עד, יד).
ב) מָה-רַבּוּ מַעֲשֶׂיךָ, ה', כֻּלָּם בְּחָכְמָה עָשִׂיתָ, מָלְאָה הָאָרֶץ קִנְיָנֶךָ וגו', זֶה הַיָּם גָּדוֹל וּרְחַב יָדָיִם וגו', שָׁם אֳנִיּוֹת יְהַלֵּכוּן, לִוְיָתָן זֶה יָצַרְתָּ לְשַׂחֶק בּוֹ (תהלים קד, כד-כו).
אצינד לאמיר ממשיך זיין מיט פסוקי התנ"ך איבערן לוויתן מיט וואס נישט יעדער איז ווארשיינליך באקאנט:
ג) בַּיּוֹם הַהוּא יִפְקֹד ה' בְּחַרְבּוֹ הַקָּשָׁה וְהַגְּדוֹלָה וְהַחֲזָקָה, עַל לִוְיָתָן נָחָשׁ בָּרִחַ, וְעַל לִוְיָתָן נָחָשׁ עֲקַלָּתוֹן, וְהָרַג אֶת-הַתַּנִּין אֲשֶׁר בַּיָּם (ישעי' כז, א).
דאס דערמאנט שוין אביסל די שילדערונג פונעם בעל האקדמות, כאטש מיט היבשע שינויים (שפעטער וועלן מיר אריין גיין אין די סיבות פון די שנויים פונעם בעל הקדמות).
ווייטער געפונען מיר דעם באשעפעניש בתחילת דברי איוב:
ד) הִנֵּה הַלַּיְלָה הַהוּא יְהִי גַלְמוּד, אַל-תָּבוֹא רְנָנָה בוֹ: יִקְּבֻהוּ אֹרְרֵי-יוֹם, הָעֲתִידִים עֹרֵר לִוְיָתָן (איוב ג, ז-ח).
און צום לעצט לאמיר ברענגען די מערסט אינטרעסאנטע פסוקים איבערן לויתן, וואס געפונט אין די שפעטעריגע טיילן פון איוב וואו דער באשעפעניש ווערט דער איינציגסטער מאל אין תנ"ך געשילדערט מיט איינצעלהייטן:
ה) תִּמְשֹׁךְ לִוְיָתָן בְּחַכָּה וּבְחֶבֶל תַּשְׁקִיעַ לְשֹׁנוֹ וגו', דַּלְתֵי פָנָיו מִי פִתֵּחַ, סְבִיבוֹת שִׁנָּיו אֵימָה וגו', עֲטִישֹׁתָיו תָּהֶל אוֹר, וְעֵינָיו כְּעַפְעַפֵּי-שָׁחַר. מִפִּיו לַפִּידִים יַהֲלֹכוּ, כִּידוֹדֵי אֵשׁ יִתְמַלָּטוּ. מִנְּחִירָיו יֵצֵא עָשָׁן, כְּדוּד נָפוּחַ וְאַגְמֹן. נַפְשׁוֹ גֶּחָלִים תְּלַהֵט, וְלַהַב מִפִּיו יֵצֵא. בְּצַוָּארוֹ יָלִין עֹז, וּלְפָנָיו תָּדוּץ דְּאָבָה. מַפְּלֵי בְשָׂרוֹ דָבֵקוּ, יָצוּק עָלָיו בַּל-יִמּוֹט. לִבּוֹ יָצוּק כְּמוֹ-אָבֶן, וְיָצוּק כְּפֶלַח תַּחְתִּית. מִשֵּׂתוֹ יָגוּרוּ אֵלִים, מִשְּׁבָרִים יִתְחַטָּאוּ. מַשִּׂיגֵהוּ חֶרֶב בְּלִי תָקוּם, חֲנִית מַסָּע וְשִׁרְיָה. יַחְשֹׁב לְתֶבֶן בַּרְזֶל, לְעֵץ רִקָּבוֹן נְחוּשָׁה. לֹא-יַבְרִיחֶנּוּ בֶן-קָשֶׁת, לְקַשׁ נֶהְפְּכוּ-לוֹ אַבְנֵי-קָלַע. כְּקַשׁ נֶחְשְׁבוּ תוֹתָח, וְיִשְׂחַק לְרַעַשׁ כִּידוֹן. תַּחְתָּיו חַדּוּדֵי חָרֶשׂ, יִרְפַּד חָרוּץ עֲלֵי-טִיט. יַרְתִּיחַ כַּסִּיר מְצוּלָה, יָם יָשִׂים כַּמֶּרְקָחָה. אַחֲרָיו יָאִיר נָתִיב, יַחְשֹׁב תְּהוֹם לְשֵׂיבָה. אֵין-עַל-עָפָר מָשְׁלוֹ, הֶעָשׂוּ לִבְלִי-חָת. אֵת-כָּל-גָּבֹהַּ יִרְאֶה, הוּא מֶלֶךְ עַל-כָּל-בְּנֵי-שָׁחַץ (איוב מ, כה – מא, כו).
טאמער באטראכטן מיר די פשטות פון די אלע פסוקים, איז דער לויתן לאו דוקא אזא לעגענדארער באשעפעניש ווי מיר קענען אים פון די לעגענדעס (געוויסע חכמי הראשונים האבן טאקע אנגענומען אז דאס איז נישט קיין איבערנאטורליכער פיש בכלל, והכל יתבאר אי"ה במקומו הראוי). אבער לויט אגדת חז"ל איז דאס גענוי דער אויסטערלישער באשעפעניש וואס מיר קענען פון די מעשה'לעך, און מיט א שמיץ אריבער.
איז לאמיר זען וואס עס איז דער לוויתן לויט דער בליק פון די חז"ל. זיין באשאפונג, זיין מהות, זיין לעבן און ווירקונג, און זיין עתיד.[/justify]
[center]דער באשאפונג פונעם לויתן.[/center]
[justify]אין די פרשה פון בריאת העולם, שטייט אין פסוק (בראשית א, כא): וַיִּבְרָא אֱלֹקִים אֶת-הַתַּנִּינִם הַגְּדֹלִים, וְאֵת כָּל-נֶפֶשׁ הַחַיָּה הָרֹמֶשֶׂת אֲשֶׁר שָׁרְצוּ הַמַּיִם לְמִינֵהֶם, וְאֵת כָּל-עוֹף כָּנָף לְמִינֵהוּ, וַיַּרְא אֱלֹקִים כִּי-טוֹב.
ווער זענען די 'תנינים הגדולים'? איז רש"י מסביר ווער זענען די 'תנינים הגדולים', וז"ל: ובדברי אגדה, הוא לויתן ובן זוגו שבראם זכר ונקבה, והרג את הנקבה ומלחה לצדיקים לעתיד לבוא, שאם יפרו וירבו לא יתקיים העולם בפניהם, התנינם כתיב, עכ"ל. דאס מיינט, אז די תנינים הגדולים מיינט דער לויתן וואס נאר דער זכר איז געבליבן לעבן, אבער די נקבה איז גלייך גע'הרג'עט געווארן כדי זיי זאלן זיך נישט פארמערן, און די צדיקים גייען עסן די נקבה פיש לעתיד לבוא. (און דאס איז פשט פארוואס אין פסוק ווערט עס געשריבן "תנינם" אן דעם צווייטן יו"ד, ווייל ס"איז נישט פארבליבן נאר איינער פון די תנינים [ספר דבק טוב]).
די ווערטער פון רש"י, זענען געבויט אויף איינער פון די אינטרעסאנטע מאמרי חז"ל אין מסכת ב"ב דף ע"ד ע"ב, וואס די גמ' זאגט דארט: אמר רב יהודה אמר רב, כל מה שברא הקב"ה בעולמו זכר ונקבה בראם. אף לויתן נחש בריח ולויתן נחש עקלתון זכר ונקבה בראם, ואלמלי נזקקין זה לזה מחריבין כל העולם כולו. מה עשה הקב"ה? סירס את הזכר והרג הנקבה ומלחה לצדיקים לעתיד לבוא, שנאמר (ישעי' כז, א): והרג את התנין אשר בים, ע"כ.
פון די גמ' זעט מען אז אויסער דעם וואס דער באשעפער האט גע'הרג'עט דעם נקבה כדי דער לוויתן פאר זאלן זיך נישט מערן, האט דער באשעפער און צוגאב דערצו, אויך מסרס געווען דעם זכר. און רש"י אויף די גמרא געבט דערויף צוויי טעמים: א' - כדי דער זכר זאל נישט משמש זיין מיט קיין אנדערן מין פיש, צוליב דעם וואס זיין נקבה פעלט אים. ב' – כדי דער זכר זאל נישט האבן קיין צער תאוה, נישט קענענדיג משמש זיין מיטן נקבה.
אזוי אויך זעען מיר אז ס'איז דא א באזונדערע טיטל פארן זכר און פארן נקבה, דער זכר הייסט 'לויתן נחש בריח' און דער נקיבה הייסט 'לויתן נחש עקלתון', דאס איז באזירט אויפן פסוק וואס די גמ' האט צוגעברענגט - 'והרג את התנין אשר בים', וואס גלייך פאר דעם שטייט אין פסוק: 'יפקד ה' בחרבו וגו' על לויתן נחש בריח ועל לויתן נחש עקלתון'. 'בריח' איז צוליב דעם וואס ער שטייט פעסט אזויווי א בריח-ריגל, און 'עקלתון' איז צוליב דעם וואס זי נעמט ארום דעם גאנצן וועלט.
[במאמר המוסגר איז ווערט אנצומערקן, אז מיר געפונען דעם לשון 'תנין' סיי ביים לויתן, און סיי ביי שלענג. דער פסוק פון בריאת העולם וואו עס שטייט 'התנינם הגדלים', רעדט פונעם לויתן (ע"פ האגדה הנ"ל), און מיר געפונען דעם לשון (שמות ז, ט): וְאָמַרְתָּ אֶל אַהֲרֹן קַח אֶת מַטְּךָ וְהַשְׁלֵךְ לִפְנֵי פַרְעֹה, יְהִי לְתַנִּין, וואס דארט רעדט זיך עס פון א שלאנג, לשיטת רש"י. וואונדערליך איז אז דער פסוק וואס זאגט 'והרג את התנין', רופט דעם לויתן - 'לויתן נחש'. איבער דעם שייכות צווישן דעם לויתן און דער נחש, און די שייכות צווישן זיי ביידן מיטן לשון תנין, ליינט שפעטער].
איז עס א כשר'ע פיש? דער ענטפער שטייט אין מסכת חולין דף ס"ז ע"ב: תניא רבי יוסי בן דורמסקית אומר, לויתן דג כשר הוא, ע"כ. ער לערנט דאס ארויס פון פסוקים אין איוב [פרק מ'] וואס רעדן פונעם לויתן. [אזוי אויך אין מדרש רבה ויקרא פכ"ב ס"ז שטייט אז ס'איז א כשר'ע פיש]. ר' יוסי נוצט די פריערדערמאנטע פסוקים אין איוב [פרק מ'] וועלכע רעדן פונעם לויתן, אלס א ראי' אז דער לויתן איז כשר.[/justify]
[center]די תכונות, כוחות, א.א.וו., פונעם מעכטיגן לויתן.[/center]
[justify]די גמרא אין ב"ב דף ע"ה ע"א דעציילט אונז איבער זיין גרויסקייט און שטארקייט, באזירט אויף די פסוקים: אז ווען ער איז הונגעריג לאזט ער ארויס פארע פון מויל, און פון די פארע ווערן אלע וואסערן אנגעווארעמט אין די טיפענישן. דער פארע און היץ פונעם לויתן געבט אים א געפערליכע ריח, אז ווען נישט דעם וואס ער שטעקט אריין זיין קאפ אין גן עדן וואס שמעקט ווי בשמים [ריח תפוחים וכו'], וואלטן מיר נישט געקענט אויסהאלטן דעם ריח זיינעם.
ווייטער ווען ער איז דארשטיג און נעמט זיך טרינקען וואסער פונעם ים, זעט זיך אן אין ים אזויווי טיפע גריבער וואס מענטשן גראבן אויף ביים אויפאקערן א פעלד, און פון די גרויסע מאס וואסער וואס ער טרינקט אויפאמאל, דויערט פארן תהום זיבעציג יאר זיך צוריק אנצופילן אזויווי בעפאר.
פון די ספעציעלע וואסערן וואס קומען אן צום לויתן, זענען די ירדן וואסערן. פריער אין דף ע"ד ע"ב ווערט געברענגט, אז דער ירדן גייט ארויס פון 'מערת פמייס' און גייט אדורך פארשידענע טייכן ביז עס קומט אן אין ים הגדול, און דארטן קומט דאס אן דירעקט צום לויתן'ס מויל. תוספות אויפן פלאץ צייכנט צו צו א מדרש רבה, אז די וואסער מישט זיך נישט אויס מיט די אנדערע וואסערן וואו עס פליסט אדורך, נאר קומט אן דירעקט צום לויתן אליינס.
איבער זיין מאכט אין אימה שטייט אין מדרש כונן, אז אין תקופת טבת הייבט ער אויף זיין קאפ, און ווארפט א פחד אויף אלע פיש אין ים. און מדרש תנחומא פרשת שמיני ס"ז שטייט, אז אפילו די מלאכים וועלן ציטערן פון אים, און זיי וועלן ווארפן אייזערנע שפיזן אויף אים, און דער לויתן וועט דאס צוקוועטשן ווי שטרוי, עיי"ש וואו מ'לערנט עס ארויס פון פסוקי איוב וואס רעדן פונעם לויתן. ענליך צו דעם האבן מיר שוין געברענגט אויבן פון גמרא מסכת ב"ב דף ע"ה ע"א, אז אפילו מלאך גבריאל וועט אים נישט קענען דער'הרג'ענען.
אבער טראץ זיין איבערנאטורליכער שרעק אנווארפענדער שטארקייט, איז אבער פארהאן איין באשעפעניש פון וואס ער - דער מעכטיגסטער באשעפעניש - האט מורא. ווי עס שטייט אין גמרא מסכת שבת דף ע"ז ע"ב, אז פינף שוואכע ווארפן א פחד אויף פינף שטארקע, און צווישן זיי איז 'אימת כילבית על לויתן'. רש"י איז מפרש אז דער כילבית איז א קליין שרץ'ל וואס גייט אריין אינעם לויתן דורכן אויער, און פון דעם ציטערט דער לויתן.
איר וואונדערט זיך וואס אזא מאנסטער עסט. דערציילט אונז רב ספרא אין מסכת ב"ב דף ע"ד ע"א, אז איינמאל איז ער געפארן אויף א שיף, און אינמיטן האט ער געזען א ריזן פיש שטעקט ארויס זיין קאפ פון וואסער, און דער פיש האט געהאט הערנער וואס אויף זיי איז געשטאנען אויפגעשריבן 'איך בין פון די קליינע בריות אין ים, און איך בין גרויס דריי הונדערט פרסה, און איך בין יעצט אויפן וועג צום לויתן' (אז ער זאל מיר היינט אויפעסן - רש"י). רב אשי האט צוגעלייגט, אז דער פיש איז דער ציג פון ים וואס האט הערנער. אזויווי חז"ל זאגן אין מסכת חולין דף קכ"ז ע"א 'כל מה שיש ביבשה יש בים'.
איבער זיין שיינקייט, ווערט געברענגט אין גמרא ב"ב דף ע"ה ע"א וואס רעדט פון לעתיד לבוא, אז די איבעריגע הויט וואס וועט פארבלייבן לעתיד לבוא, וועט דער באשעפער אויסשפרייטן אויף די חומות פון ירושלים, און די שיינקייט וועט גיין מסוף העולם ועד סופו. אזוי אויך דערציילט די גמרא ב"ב דף ע"ג ע"ב, אז רבי אליעזר און רבי יהושע זענען אמאל געפארן צוזאמען אויף א שיף, און רבי אליעזר האט געדרימלט. פלוצלינג האט רבי יהושע עפעס געזען און זיך גענומען טרייסלן, אזש רבי אליעזר האט זיך דערפון דערוועקט. האט ער אים געפרעגט 'יהושע, וואס האסטו געזען אז דו האסט דיך גענומען טרייסלן', האט ער אים געענטפערט אז ער האט געזען א גרויסע שיין ארויסקומען פון ים, האט רבי אליעזר אים געזאגט: שמא עיניו של לויתן ראית, דכתיב (איוב מא, י): עיניו כעפעפי שחר. דהיינו אז זיינע אויגן געבן ארויס א מורא'דיגע שיין.[/justify]
[center]דער סוף פונעם לויתן.[/center]
[justify]מיטן נקבה ווייסן מיר שוין וואס עס גייט פאר, זי איז שוין באזאלצן פאר די צדיקים זינט א קורצע וויילע נאך איר באשאף בששת ימי בראשית. אבער וואס איז דער סוף פונעם זכר?
זאגט די גמ' אין בבא בתרא בשם ר' יונתן: עתיד גבריאל לעשות קניגיא [לויט רש"י מיינט עס פאנגען, און לויט רבינו גרשום מיינט עס מלחמה האלטן] עם לויתן, שנאמר (איוב מ, כה): התמשוך לויתן בחכה ובחבל תשקיע לשונו, ואלמלא הקב"ה עוזרו אין יכול לו, שנאמר (שם מ, יט): העושו יגש חרבו, ע"כ. זעען מיר אז ער וועט דער'הרג'עט ווערן לעתיד לבוא דורך מלאך גבריאל.
און אזוי ווי זיין אשת חבר וועט אויך זיין פלייש געגעסן ווערן דורך צדיקים. אזוי ווי דער גמ' זאגט ווייטער (דף ע"ה ע"א): אמר רבה א"ר יוחנן, עתיד הקב"ה לעשות סעודה לצדיקים מבשרו של לויתן וכו', און די פסוקים פון וואו רבי יוחנן לערנט דאס ארויס, איז פון די זעלבע פסוקים אין איוב וואס די גמרא באציט צום זכר לויתן און זיין מלחמה מיט גבריאל. עיי"ש.
וועט יעדער פרעגן א קשיא: אויב מלאך גבריאל וועט פירן א מלחמה מיטן לויתן, וויאזוי שטימט דאס מיט די מלחמה פונעם שור הבר מיטן לויתן פון וואס מיר אלע ווייסן?
איז לאמיר זען פאוואליע דער מקור פון דער אגדת מלחמת שור הבר ולויתן.
[center]ווער גייט הרג'ען דעם לויתן, דער מלאך אדער דער שור הבור?[/center]
ווי מיר אלע ווייסן שוין פון יונגווייז אן, וועט פארקומען א מעין-צירקוס שפיל, וואו כלל ישראל וועט קענען צוקוקן צום העכסטס אינטרעסאנטן מלחמה וואס וועט זיך אפשפילן צווישן די שטערקסטע און גרעסטע ברואים אויפן וועלט: דער שור הבור מיטן לויתן. (דער שור הבר ווערט אויך דערמאנט אין איוב אלס מאנסטער באשעפעניש מיטן נאמען "בהמות").
דער געשעעניש ווערט געשילדערט במקור אין מדרש רבה ויקרא (פי"ג ס") בשם רבי יודן בן רבי שמעון: "בהמות" ו"לויתן" הן קניגין של צדיקים לעתיד לבוא, וכל מי שלא ראה קניגין של אומות העולם בעולם הזה זוכה לראותה לעולם הבא. כיצד הם נשחטים? בהמות נותץ ללויתן בקרניו וקורעו, ולויתן נותץ לבהמות בסנפיריו ונוחרו, ע"כ.
אין אידשער איבערזעצונג:
"דער שור הבור וואס ווערט אנגערופן "בהמות", מיטן לויתן, וועלן פירן א צירקוס מלחמה לעוה"ב פאר די וואס זענען נישט געגאנגען מיטהאלטן די גוי'אישע צירקוס מלחמה שפילן אויף די וועלט". [במאמר המוסגר: אין בתקופת חז"ל, אונטער די רומיים, איז די סארט שפילן פון געשלעגן מיט בעלי חיים געווען עקסטער פארשפרייט. אבער עס גייט אויך אן היינטיגע צייטן]. "וויאזוי וועלן זיי דער'הרג'עט ווערן? דער שור הבור וועט אריינהאקן מיט זיינע הערנער אינעם לויתן און וועט אים צורייסן, און דער לויתן וועט אריינהאקן מיט זיינע פלוס פעדערן אינעם שור הבור און אים דער"הרג"ענען". ע"כ.
כדי ביידע מאמרי חז"ל (מלחמת לויתן עם גבריאל ומלחמתו עם השור הבר) זאלן שטימען, האב איך געקלערט אז ס'איז מעגליך אז די צוויי בעלי חיים וועלן נאר פירן דעם שלאכט, אבער דער לויתן וועט נישט ענטגילטיג שטארבן ביז דער מלאך וועט אים דער'הרג'ענען. שפעטער האב איך געטראפן א ראי' מפורשת לדברי, פונעם לשון אין אקדמות [ווי דערמאנט אינעם נעקסטן קטע], וואס נאכן רעדן איבער דעם שלאכט צווישן דעם שור הבור און דעם לויתן, זאגט ער אז דער באשעפער וועט אים הרג'ענען (עס איז מסתבר אז דער בעל האקדמות האט אויך געזוכט א וועג צו מאכן ביידע אגדות חז"ל שטימען).
דער מלחמה צווישן דעם שור הבור און דעם לויתן, [און אזוי אויך די סעודה וואס מיר וועלן האבן פון זייער פלייש, און די "סוכה" פון דעם לויתן'ס הויט], איז אונז באזונדער באקאנט פונעם ברייט בארימטער פיוט "אקדמות" וואס מיר זאגן דעם ערשטן טאג שבועות. דארטן שילדערט עס דער פייטן רבי מאיר ש"ץ [וואס איז, דרך אגב, בפשטות קיינמאל נישט אנגעקומען צום אנדערן זייט סמבטיון] מיט גרויס פרייד און עקסטאז:
טְלוּלָא דְלִוְיָתָן, וְתורֹ טוּר רָמוּתָא:
וְחַד בְּחַד כִּי סָבִיךְ, וְעָבִיד קְרָבוּתָא:
בְּקַרְנוֹהִי מְנַגַּח בְּהֵמותֹ, בְּרַבְרְבוּתָא:
יְקַרְטַע נוּן לְקִבְלֵהּ, בְּצִיצויֹ בִּגְבוּרְתָּא:
מְקָרֵב לֵיה בָּרְיֵהּ, בְּחַרְבֵּהּ בְּרַבְרְבוּתָא:
אֲרִיסְטוןֹ לְצדיקי יְתַקֵן, וְשֵׁרוּתָא:
און אין אידישער איבערזעצונג:
"דער טלולא פונעם לויתן, און דער אקס פון די גרויסע בערג [שור הבור]:
און איינער אינעם אנדערן וועלן זיך פארקניפן, און פירן א שלאכט:
מיט זיינע הערנער וועט שטויסן דער [שור הבור וואס הייסט] "בהמות", מיט א שטארקייט:
וועט שפרינגען דער פיש [לויתן] אנטקעגן אים, מיט זיינע פלוס פעדערן מיט א גבורה:
וועט דער באשעפער זיך דערנענטערן צו אים, מיט זיין שווערד מיט א שטארקייט:
א סעודה פאר צדיקים וועט ער אנרעכטן, און א מאלצייט:
[center]קענען טאקע די ביידע אגדות הקניגיון שטימען צוזאמען?[/center]
עס איז אינטרעסאנט אנצומערקן, אז אזויווי דער לויתן - דער שטערקסטער פיש - האט נסתרס געווארן ביים בריאה, ווי אויבנדערמאנט, אזוי אויך איז דער שור הבור נסתרס געווארן גלייך ביים בריאה, פאר די זעלבע סיבה: ווייל זיי וואלטן חרוב געמאכט די בריאה. נאר אנדערש ווי דער נקבה לויתן וואס איז דער באשעפער האט גע'הרג'עט און אנגעגרייט פאר צדיקים לעתיד לבוא, איז דער נקבה פונעם שור הבור [פרת הבור...] נישט דער'הרג'עט געווארן נאר קאלט געמאכט די תאוה אירע.
ווי די גמרא שמועסט אויס אין ב"ב דף ע"ד ע"ב, איז דא דריי טעמים פארוואס די לויתן'טע איז דער'הרג'עט געווארן און דער שור'טע נישט, א' - ווייל די פיש זענען מער פרוץ און דער נקבה וואלט משמש געווען מיט א צווייטן, ב' - געזאלצענע פיש איז גוט, און דערפאר האט מען גע'הרג'עט דעם נקבה לויתן און געזאלצן אויף לעתיד לבוא, משא"כ פלייש פון א בהמה איז נישט גוט געזאלצן, ג' - וויבאלד ס'וועט דאך זיין א שפיל לעתיד לבוא מיטן פיש, איז דאך נישט דרך ארץ אז ס'זאל זיין אנוועזנד א נקבה אויך ביים שפיל.
פון דעם דריטן תירוץ זעט אויס, אז די גמרא האט נישט געהאלטן אז ס'גייט זיין א שפיל צווישן דעם שור הבור און דעם לויתן, נאר דעם לויתן אליין מיטן באשעפער. ווייל אויב איז דא א שפיל צווישן דעם שור הבור און דעם לויתן, דאן איז ווייטער נישט דרך ארץ אז די נקבה פונעם שור הבור זאל זיין חלק פונעם שפיל, און אויב אזוי פארוואס האט מען איר נאר מצנן געווען און נישט גע'הרג'עט. אזוי איז טאקע משמע פונעם גמרא שפעטער, וואס מיר האבן שוין געברענגט אויבן, אז מלאך גבריאל גייט מאכן די מלחמה מיטן לויתן, און מאידך גיסא ווערט בכלל נישט דערמאנט א מלחמה מיטן שור הבור. לויט דעם וועלן מיר פארענטפערן דעם פריערדערמאנטן קשיא, אז פון מדרש זעט אויס ווי דער שור הבור וועט הרג'ענען דעם לויתן מיט זיינע הערנער, און פון גמרא זעט אויס ווי מלאך גבריאל מיטן הילף פון באשעפער וועט הרג'ענען דעם לויתן. אבער לפי דברינו דא קומט אויס אז זיי זענען ממילא מדרשות חלוקות, והבן.
למעשה איז אבער נישט מוכרח אזוי אריינצולערנען פשט אין גמרא. ווייל מ'קען זאגן אז די שפיל מיינט נישט לעתיד לבוא, נאר יעדן טאג. ווייל עס שטייט אין גמרא מסכת ע"ז דף ג' ע"ב, אז ס'דא צוועלף שעה א יעדן טאג, און די ערשטע דריי שעה לערנט דער באשעפער, די צווייטע דריי שעה איז ער דן די וועלט, די נעקסטע דריי שעה געבט ער זיך אפ מיטן שפייזן די וועלט, און די לעצטע דריי שעה שפילט ער זיך מיטן לויתן, ווי עס שטייט אין פסוק (תהילים קד, כו): לִוְיָתָן זֶה יָצַרְתָּ לְשַׂחֶק בּוֹ.
פון דעם זעען מיר אז ס'איז דא א באזונדערע שפיל יעדן טאג צווישן דעם באשעפער און דעם לויתן (מן הסתם העכערע זאכן ע"פ קבלה), און אפשר אויף דעם זאגט דער גמרא אז צוליב דעם האט מען גע'הרג'עט דעם נקבה לויתן ווייל ס'איז נישט דרך ארץ צו שפילן מיט איר. און טאקע רש"י אויפן פלאץ אין ב"ב איז מפרש אז דאס איז פשט אין גמ', כאטש ער וואלט געקענט מפרש זיין אז ס'גייט ארויף אויף די גמרא שפעטער אז מלאך מיכאל גייט מאכן א שפיל מיטן לויתן לעתיד לבוא, ודו"ק היטב.[/justify]
[center]דער סעודת לויתן.[/center]
[justify]דער אויבן דערמאנטע גמרא אין ב"ב דף ע"ה ע"א ברענגט בשם ר' יוחנן: עתיד הקב"ה לעשות סעודה לצדיקים מבשרו של לויתן וכו', והשאר מחלקין אותו ועושין בו סחורה בשוקי ירושלים וכו', ע"כ [ענליך צו דעם שטייט אין מדרש רבה ויקרא פי"ג ס"ג].
[center]ווען דער לויתן איז ווען נישט כשר וואלט מען עס אויך געמעגט עסן?[/center]
אזא סברא קען מען זאגן!
פון דעם פריערדערמאנטן ר' יוסי בר דורמסקית וואס זאגט אז דער לויתן איז כשר, איז משמע אז עס וואלט נישט געווען קיין פראבלעם צו זאגן אז דער לויתן איז נישט קיין כשר פיש, כאטש מיר ווייסן אז די צדיקים זענען עתיד צו עסן דערפון, און איך האב געזען אז דער מהרש"א מוטשעט זיך טאקע דערמיט, ועיב"ד. מיר איז אבער איינגעפאלן (ושו"ר שכ"כ במהר"ץ חיות), אז פונקט ווי דער מדרש רבה ויקרא פי"ג ס"ג זאגט, איבער דעם שור הבור וועלכער איז נישט כשר גע'שחט'ן (זייענדיג געשעדיגט פונעם לויתן), אז אויף דעם שטייט "תורה חדשה מאתי תצא", דאס זעלבע קען מען זאגן ביים לויתן, אז מען וואלט עס געגעסן אפילו ס'נישט כשר, אלס "תורה חדשה מאתי תצא", כאטש למעשה איז עס יא כשר.
[center]קענען גוים אויך קריגן א שטיקל לויתן?[/center]
מיר מיינען אודאי, אז די סעודה'ניו איז אויסדריקליך נאר פאר אונז יודעלעך. האב איך א סורפרייז פאר ענק: אויך גוים וואס זענען געווען ערליך ובגדר "חסידי אומות העולם", וועלן קענען באקומען א שטיקל בשר פונעם לויתן.
ווי באקאנט האט געהערשט גאר א שטארקע פריינטשאפט צווישן "אנטונינוס מרקוס קיסר" און "רבי יהודה הנשיא" - באוואוסט מיטן טיטל "רבי" אדער "רבינו הקדוש". שטייט אין ירושלמי מסכת מגילה פ"א הי"א, אז אנטונינוס האט אים געפרעגט אויב ער וועט זוכה זיין צו באקומען א שטיקל לויתן, אויף וואס רבי האט אים געענטפערט אז יא, האט אים אנטונינוס געפרעגט אז אויב אזוי פארוואס האט אים רבי נישט געגעבן קיין שטיקל קרבן פסח, האט ער אים געענטפערט אז אויף דעם שטייט קלאר אין פסוק כל ערל לא יאכל בו, אבער פונעם לויתן וועט ער יא קענען עסן.
אגב זעען מיר פון דא, אז דער ידיעה איבערן עסן פונעם לויתן לעתיד לבוא איז שוין דעמאלס געווען פארשפרייט אפילו ביי די גוים.[/justify]
[center]סוכת עורו של לויתן.[/center]
[justify]צום סוף פון די גמרא אין בבא בתרא איבערן לויתן ,קומט דער שטיקל גמרא וואס איז נוגע פאר אונזער תפילה אום סוכות, דאס איז וואו די גמרא רעדט איבער די הויט פונעם לויתן:
"ואמר רבה א"ר יוחנן, עתיד הקב"ה לעשות סוכה לצדיקים מעורו של לויתן שנאמר (איוב מ, לא): התמלא בסוכות עורו. זכה עושין לו סוכה, לא זכה עושין לו צלצל וכו', לא זכה עושין לו ענק וכו', לא זכה עושין לו קמיע וכו'. והשאר פורסו הקב"ה על חומות ירושלים, וזיוו מבהיק מסוף העולם ועד סופו וכו', ע"כ. [ענליך צו דעם שטייט אין מדרש רבה ויקרא פי"ג, און אין פסיקתא סי' קפ"ח ס"ב].
אין אידישער איבערזעצונג:
"דער באשעפער וועט מאכן א סוכה פאר צדיקים פון די הויט פונעם לויתן, אויב איז ער נישט ראוי דערצו וועט מען אים מאכן אזויווי א חופה העכער זיין קאפ פונעם הויט פונעם לויתן [דאס איז דער "צלצל"], אויב איז ער נישט ראוי צום חופה וועט מען אים מאכן א האלז באנד פונעם הויט פונעם לויתן [דאס איז דער "ענק"], און אויב איז ער נישט ראוי צום ענק, וועט מען אים געבן א קליין שטיקל וואס זאל אראפהענגען ווי א קמיע פון זיין האלז, און די איבעריגע שטיקלעך הויט וועט דער באשעפער אויסשפרייטן אויף די מויערן פון ירושלים, און איר שיין וועט שיינען און גלאנצן מסוף העולם ועד סופו. אגב, פארשטייען מיר פון דעם אז די עורו של לויתן גייט זיין עפעס וואונדערבאר שיין.
[center]איין סוכה פאר אלע אדער א באזונדערער סוכה פאר יעדן?[/center]
פונעם לשון הפסיקתא, אנהייב מאמר, "מושיבו בסוכתו של לויתן" איז אביסל משמע אז אלע וועלן זיצן אינאיינעם אין איין סוכה פונעם עורו של לויתן, כאטש עס קען מיינען יעדער אין זיין אייגן סוכה.
אבער פון די אויבנדערמאנטע גמרא זעען מיר, אז אנדערש ווי עס איז אנגענומען ביי רוב מענטשן אז דער באשעפער וועט מאכן איין ריזיגע סוכה וואו יעדער וועט זיצן תחת עורו של לויתן, איז פשוט פשט נישט אזוי. נאר דער אייבערשטער וועט מאכן א סוכה פאר יעדן צדיק באזונדער, פונעם עורו של לויתן. והא ראי', אז אויב איז ער נישט ראוי דערצו וועט ער באקומען נאר א מין חופה'לע [א צל על ראשו], אדער נאר א האלז באנד, וכו', זעט מען קלאר אז דאס איז א מתנה פאר יעדן צדיק באזונדער.
[אזוי אויך איז משמע פונעם המשך הגמ' וואס האט א באזונדערער שמועס איבער "חופות" וואס צדיקים וועלן קריגן לעתיד לבוא יעדער לפי דרגתו. אזוי אויך זעט אויס פונעם אויבנדערמאנטן גמ' מיט אנטונינוס ורבי, אז ס'איז א מתנה פאר יעדן באזונדער, כאטש בדוחק קען מען מחלק זיין אז דארטן רעדט מען פון "עסן" דעם לויתן, און דא פון זיצן אין סוכת "עור" הלויתן].
יעצט פארשטייען מיר שוין גוט פשט פונעם תפילה, וואס מיר זאגן ביים זיך געזעגענען פונעם סוכה, אז מיר זאלן זוכה זיין צו זיצן בסוכות עורו של לויתן. דהיינו, אז מיר זאלן נישט זיין פון די אויסגעשפילטע וואס גייען נאר קריגן א קליין שטיקל, א קמיע'לע וכדומה, נאר מיר זענען מתפלל אז מיר זאלן זוכה זיין צו באקומען א גאנצע סוכה פונעם וואונדערבארן לויתן הויט מאטריאל, וואס שיינט מסוף העולם ועד סופו.[/justify]
[center]ווען וועט דאס אלס פארקומען, בעפאר תחיית המתים אדער נאכדעם?[/center]
[justify]פונעם סעודה'ניו ניגון ווייסן מיר אז דער סעודת לויתן וועט זיין אין די אנוועזנהייט פון די אבות און נביאים משה אהרן דוד ושלמה וכו', און אזוי ווערט טאקע געברענגט אין מסכת פסחים (דף קי"ט ע"ב). אבער, עס איז נישט אזוי גלאטיג דערמיט.
דער ליובאוויטשער רבי רמ"מ זצ"ל האט גע'טענה'ט אין זיין באקאנטן קונטרס "תורה חדשה מאתי תצא' [שיחות תשנ"א, הערה 108], אז לויט דעם אויבנדערמאנטן מדרש וואס מוטשעט זיך צו פארענטפערן וויאזוי מיר וועלן עסן פלייש פונעם שור הבור וואס איז נישט גע'שחט'ן געווארן כדין, מוז מען זאגן אז דאס אלס וועט פארקומען בימות המשיח בעפאר תחיית המתים (כידוע וועט משיח קומען בעפאר תחיית המתים). ווייל לויט די גמרא אין מסכת נדה (דף ס"א ע"ב) אז "מצוות בטילות לעתיד לבוא', וואס דאס גייט זיכער ארויף אויף לאחר תחיית המתים (ועיעו' בזה בשדי חמד כללים אות מ' ס"ק רי"ח), איז דאך נישט שייך די גאנצע נידון וויבאלד ס'וועט ממילא זיין מותר אפילו טריפה'נע פלייש.
איי, וואס איז מיט די גמרא מסכת פסחים (דף קי"ט ע"ב) וואס זאגט אז ביים סעודה וועלן אנוועזנד זיין די אבות, משה ואהרן ויהושע ודוד, וואס זיי אלע וועלן ערשט אויפשטיין נאך תחיית המתים? בדוחק י"ל, אז דער גמרא פסחים רעדט נישט פונעם סעודת השור הבור והלויתן, נאר פון עפעס אן אנדערער אומבאקאנטע סעודה. ס"איז מאדנע אזוי צו זאגן, אבער ס'איז גוט גענוג צו פארענטפערן דעם ליובאוויטשער רבי'נס ווערטער [עס איז נאר א רחמנות, לויט דעם, אויפן מחבר השיר "וואס וועט זיין ווען משיח וועט קומען", וואס האט געמאכט אזא שיינע שיר צוזאמענשטעל צווישן די אבות וכו' מיטן שור הבור און לויתן אויף איין סעודה'ניו...].
[איבערהויפט אז לויט דעם וועט פארענטפערט ווערן אן אנדערע קשיא, אויף זיין ערשטער פארגייער - דער בעל התניא, וואס שרייבט אין לקוטי תורה ריש פרשת צו, אז נייע נשמות וועלן עסן דעם סעודת השור הבור והלויתן, עיישב"ד ע"פ קבלה. און לכאורה לויט די גמרא אין פסחים אז די אבות וכו' וועלן עסן פון דעם סעודה איז שווער אז זיי זענען נישט קיין נייע נשמות נאר אלטע. אבער אויב די גמרא רעדט נישט פונעם סעודת הלויתן שטימט דאס. אבער באמת איז ממילא שווער דערויף, ווייל די גמרא אין ב"ב שרייבט קלאר אז ס"וועט זיין א שכר פאר די צדיקים, און כעי"ז שטייט אין מדרש רבה ומדרש תנחומא אז ס'וועט זיין א שכר פארן נישט עסן נבילה, נו אויב אזוי וועלן מיר אלע קענען עסן דערפון און נישט נאר די העכערע נייע נשמות, וצ"ע].
פארט איז דער ליובאוויטשער רבי אליינס נישט געווען זיכער מיט זיין געדאנק אז דער סעודה'ניו וועט פארקומען פאר תחיית המתים, אזויווי ער שרייבט אין אן איגרת איבער תחיית המתים [עי' שערי גאולה - ימות המשיח, עמוד רפ"ט ואילך], אז דער סעודה וועט פארקומען אדער בביאת משיח אדער בתחילת תחיית המתים, און ער צייכנט צו צום לקוטי תורה מהאדמ"ר הזקן וואס שרייבט קלאר אז ס'וועט פארקומען נאך תחיית המתים.
[און איבער דעם קשיא אז נאך תחיית המתים וועלן ממילא בטל ווערן די מצוות, און אויב אזוי למאי נפ"מ אויב דער שור הבור גייט זיין גע'שחט'ן כדין, קען מען ענטפערן בפשיטות אז דאס וואס חז"ל זאגן "מצוות בטלות לעתיד לבוא", מיינט נישט כפשוטו אז ס'גייען מער נישט זיין קיין מצוות, נאר ס'מיינט אז מיר וועלן זיין אויף א העכערע בחינה אז ס'גייט זיין פאררעכנט אלס דבר פשוט, וכהנה יש פשטים רבים אז ס"מיינט עפעס א געוויסע נקודה און נישט כפשוטו, וכ"כ הרבי מליובאוויטש בעצמו בספר השיחות תשנ"ב עמוד 31. לויט דעם איז פשוט אז ווען נישט דער "הוראת שעה", וואלט געווען אסור צו עסן די נישט כשר גע'שחט'ענע פלייש פונעם שור הבור, אפילו לעתיד לבוא נאך תחיית המתים].[/justify]
[center]דער לויתן לויט חז"ל: פשוט כפשוטו? מוגזם'דיג? אדער א משל-סוד?[/center]
[justify]די פאנטאסטישע שילדערונגען פונעם לויתן דורך די חז"ל, גיט א מקום צו קלערן, גלייך ווי ביי אלע אנדערע אויסטערלישע שילדערונגען אין חז"ל, אז דא רעדט מען נישט כפשוטו. אבער דער מהרש"א ביים אנהייב פון די פאנטאסטישע אגדות אין בבא בתרא, דערקלערט מיט א קלארקייט, אז די אלע אגדות, ווי מאדנע און איבערנאטורליך זיי זאלן זיך נישט הערן, זענען זיי אלע אמת כפשוטו ממש.
אזוי איז אויך געווען אנגענומען ביי פילע גדולי הראשונים. דער כד הקמח (שולחן ארבע שער ד") שרייבט אז ח"ו צו זאגן אז ס'איז נאר על דרך משל און נישט כפשוטו בכלל, ווייל די גמרא זאגט דאך קלאר אז מ'גייט עסן פון זיין פלייש, און מ'גייט זיצן אין זיין הויט, און דאס איז זיכער כפשוטו. דאס זעלביגע ברענגט דער שיטה מקובצת (ב"ב דף ע"ה ע"א) בשם רבי דוד בעל "לבנת הספיר", אז ח"ו צו זאגן אז ס'מיינט נאר א רמז ומשל.
אבער אפילו ווען מ'לערנט אפ כפשוטו אז לויתן מיינט א פיזישער פיש, און אונז וועלן ממש עסן דערפון לעתיד לבוא, ערקלערן אבער טייל ראשונים ובראשם דער רבינו בחיי בשם רבו הרשב"א [עה"פ את התנינם הגדלים, הנזכר בתחילת המאמר], אז וויבאלד דער תכלית הנרצה ביי אן "עולם הבא'דיגער" סעודה קען נישט זיין בלויז צו עסן און טרינקן להנאת הגוף והגרון, דערפאר איז א פשיטא אז דער אכילת לויתן איז בלויז א מיטל אויפצופרישן די רוחניות'דיגע כוחות הנפש. אזויווי מיר זעען פון די גמרא (מסכת פסחים דף ק"ט ע"א) אז פלייש איז משפיע שמחה ("אין שמחה אלא בבשר"), און ווי באקאנט קען מען דורך שמחה משיג זיין אלוקות (כדגרסינן במסכת שבת ל' ע"ב: "אין שכינה שורה אלא מתוך שמחה").
פונקט ווי היינט צוטאגס זענען פארהאנען געוויסע געווירצן וואס העלפן בעסער אויסצוקלארן דעם שכל וכו', אזוי איז כל שכן, די ספעציעלע באשעפענישן פון ששת ימי בראשית, זענען זיכער מער מזוכך און מסוגל אויסצוקלארן דעם שכל.
דער מהות פון די לויתן פלייש לויט די דערמאנטע ראשונים, ווערט צוגעגליכן צו דער מהות פון אן אנדערער האלב-רוחניות'דיגער מאכל, און דאס איז די "מן" שאכלו אבותינו במדבר, אויף וואס חז"ל זאגן אין מסכת יומא (דף ע"ה ע"א), אז עס איז געווען "כולו נבלע באיברים" ד.ה. א גאר לויטערער מאכל געאייגנט פאר די דור דעה. און דער מן גייען די צדיקים אויך האבן לעתיד לבוא (כדאיתא בחגיגה דף י"ב ע"א: "הקב"ה טוחן מן ברקיע לצדיקים).
אט דער סעודת לויתן - זאגט דער רבינו בחיי - וועט זיין דער בריק צווישן גשמיות און רוחניות, און נאך דער סעודה וועט גשמיות ביי צדיקים גענצליך נתבטל ווערן און פון דעמאלס און ווייטער וועלן די צדיקים געניסן פון בלויז לויטער רוחניות; "צדיקים יושבין ועטרותיהם בראשיהם ונהנים מזיו השכינה". און דאס איז דער סיבה פארוואס עס הייסט לויתן, וואס איז מלשון לויה וחיבור ווי עס שטייט אין פסוק (בראשית כט, לד): הפעם ילוה אישי אלי, ווייל דאס גייט מחבר זיין צווישן גשמיות און רוחניות.
עד כאן איז דער האלב קבלה'ישער ערקלערונג איבערן מהות הלויתן פון די דערמאנטע ראשונים.
אבער טראץ דעם רבינו בחיי'ס פאלקיסטישער צוגאנג צום נושא הלויתן, האלט ער זיך נישט אפ פון צו געבן אויך א טאטאל אלעגירישער-פילאזאפישער ערקלערונג אויפן לויתן:
"על דרך השכל" - זאגט ער בשם זיין רבי דער רשב"א - זענען די צוויי לויתנים מרמז אויף: נפש (הנקיבה) ושכל (הזכר), וואס איז ווי דער חומר (גשמי) וצורה (רוחני). דער נאמען "לויתן" איז (ווי פריער דערמאנט) מלשון חיבור. טאמער איז דא א ריכטיגער חיבור צווישן דעם נפש-חומר (הנקיבה) און דער שכל-צורה (הזכר), דאן קען קען פאסירן: אדער אז דער חומר הנקיבה והגשמי זאל נתבטל ווערן צום צורה הזכר והרוחני, אזויווי אליהו הנביא וואס איז ארויף לעבעדיגערהייט אין הימל, אדער פארקערט גאר, אז דער צורה הרוחני זאל נגרר ווערן נאכן חומר הגשמי.
דערפאר האט דער אייבישטער מסרס געווען די כח החיבור צווישן די צוויי כוחות, כדי דער גשמיות זאל נישט מבטל זיין די רוחניות "ונמצא העולם חרב". אבער פאר צדיקים איז דער חיבור שמור לעוה"ב וואס דעמאלס מתוך חיבור וועט זייער צורה (הזכר) מבטל זיין זייער חומר (הנקיבה). ענליך צום רבינו בחיי שרייבט אויך דער בעל העקדה שער ס', עיי"ש. כעי"ז איז ידוע דעת הרמב"ם אז ער האט געהאלטן אז דאס איז נאר ע"ד משל, און נישט כפשוטו.
דער מהר"ל מפראג אין באר הגולה (באר רביעית) וואס ערקלערט אויך דעם לויתן אלעגיריש, באציט כאטש דעם לויתן צו אן עכטער פיש, דער מובחר שבדגים, וואס זיין מהות דינט אלס סימבאלישער מוסטער. ער שרייבט אז דער יסוד פונעם לויתן איז מורה אויף רצון, און דאס איז מרומז אינעם מאמר חז"ל אז זיי האבן זיך געוואלט מזווג זיין און דערפאר האט דער באשעפער גע'הרג'עט דעם נקבה. און דער באשעפער'ס רצון איז כביכול זיך מקשר צו זיין מיט די ברואי העולם, און דאס מיינען חז"ל אין מסכת ע"ז אז 'הקב"ה משחק עם הלויתן', דהיינו ער איז זיך מקשר מיטן רצון, שחוק לשון חיבור, און דורכדעם איז ער זיך כביכול מקשר מיט די ברואים. ואקצר בזה, וד"ל.
עס זענען אבער פארהאן אזעלעכע וואס הילן איין דעם גאנצן אגדת הלויתן אין א טאטאלער שלייער פון תורת הסוד. און דאס זענען די חכמי הקבלה.
[center]אגדת הלויתן ע"פ סוד.[/center]
בליקנדיג אין די פסוקי איוב דירעקט, נאך פארן קוקן אין די גוזמאות חז"ל, וועט זיך לאזן זאגן פאר א מבין אין מיסטיקע אז דער פשטות הכתוב רעדט פון געוויסע כוחות הטמאה. אבער דערויף קען מען זיך דינגען, און ע' פנים לתורה. אבער די חכמי הקבלה האבן די שילדערונגען פון תנ"ך און פון די גמרא זיכער אנגענומען אלס עפעס מעטאפיזיש. פאלגנד וועלן מיר אדורכגיין עטליכע סודות'פולע ערקלערונגען פון פארשידענע חכמי קבלה לדורותיהם:
אינעם באקאנטן קבלה ספר עמק המלך (עמוד ק"ל) זאגט ער, אז די זכר ונקבה פונעם לויתן זענען מרמז אויף נישט מער און נישט ווייניגער ווי סמא"ל און זיין ווייב לילי"ת. לויט דעם איז פארשטענדליך זייער צונאמען "נחש" און כינוי "תנין", וועלעכע זענען ביידע באקאנטע סימבאלן פון טמאה.
דער קבלה'ישער ביאור קען שטימען מיט אן אנדערער, נישט מיסטישער, ביאור, וואס זאגט אז דער זכר וואס הייסט "לויתן נחש בריח" איז מרמז אויף אדום וואס זיצט אויף איין פלאץ באפעסטיגט אזויווי א בריח, און די נקיבה וואס הייסט 'לויתן נחש עקלתון' איז מרמז אויף ישמעאל וואס פארט פון איין פלאץ צום צווייטן ווי א נחש, און איז ידו בכל ויד כל בו אזויווי דער עקלתון.
און לויטן זוה"ק וואס זאגט אז סמא"ל איז מרמז אויף עשו און לילי"ת איז מרמז אויף ישמעאל, פארן די צוויי אלעגירישע ערקלערונגען זיך צאם זייער גוט צוזאמען.[/justify]
[center]דער שייכות צווישן חג הסוכות מיטן סוכת עורו של לויתן:[/center]
[justify]נאכן זוכה זיין צו פארשטיין פונקטליך אלעס ארום דעם לויתן, בלייבט אונז נאר איבער צו פארשטיין וואס פונקטליך איז דער שייכות צווישן אונזער זיצן אין סוכה, מיטן זוכה זיין צו זיצן אין סוכת עורו של לויתן. וואס כפשוטו איז נישטא קיין שום שייכות צווישן זיי צוויי חוץ פון דעם וואס ביידע האבן זוכה געווען צום זעלבן ווארט "סוכה".
דא עקא, אז ביאורים אויף דעם זענען דא די והותר, אבער אלעס איז על דרך הדרוש ופנימיות העבודה, און מיין מאמר איז נישט געבויט אויף דעם. כ'וועל נאר אנגעבן צוויי מראה מקומות דאס נאכצוקוקן: דאס ערשטע - במשנת הגאון הפילוסוף האלקי רבי שמשון רפאל הירש זצ"ל, אין קובץ המעין כרך ו' גליון א'. דאס צווייטע – במשנת הגאון הגדול רבי דוד כהן שליט"א ר"י חברון, בספרו זמן שמחתינו מאמר ל"ב. דרוש משם ותמצא נחת.[/justify]
[center]נספח: די תוה"ק לעומת תורות עובדי אלילים, איבערן לויתן.[/center]
[justify]ווען מ'רעדט איבערן לויתן, איז שווער זיך נישט וויסנדיג צו מאכן פונעם פאקט, אז אין אגדות פון עובדי ע"ז ווערן געברענגט גאר ענליכע סארט מעשה'לעך, איבער א מאנסטערישע פיש אין ים [און אפילו א געוויסע 'שור הבור', 'בהמות', אויפן יבשה]. למשל, אין די אלטע גריכישע מיטאלאגיע רעדט מען פון אזא בריה. אבער מער פון דעם, אין די גאר אלטע כנענ'ישע שריפטן 'כתבי אוגרית', געשאצט צו זיין אומגעפער 3,200-3,500 יאר אלט, ווערט געברענגט א גאר ענליכע ווערסיע צו אונזער סיפור מיטן לויתן, נאר ביי זיי מיינען די אלע זאכן אפגעטער וואס שלאגן זיך איינער מיטן אנדערן, און די נאמען מאנסטער פון ים וואס איז א שלאנג מיט אפאר קעפ, און האט אן איבערנאטורליכער כח, איז 'לתן בת'ן ברח' און 'בת'ן עקלתן'. דאס דערמאנט אונז ממש פונעם פסוק [להבדיל] וואס מיר האבן אראפגעברענגט ביים ערשטן קאפיטל (ישעי' כז, א): בַּיּוֹם הַהוּא יִפְקֹד ה' בְּחַרְבוֹ הַקָּשָׁה וְהַגְּדוֹלָה וְהַחֲזָקָה עַל לִוְיָתָן נָחָשׁ בָּרִחַ וְעַל לִוְיָתָן נָחָשׁ עֲקַלָּתוֹן".
אויך איז אינטרעסאנט אנצומערקן, אז 'בת'ן' אין זייער שפראך מיינט א שלאנג, און דאס איז גאר ענליך צום ווארט 'פתן' וואס מיינט אין לשון הקודש - א גיפטיגער שלאנג. אזוי ווערט א דירעקטער קשר צווישן די לשון 'נחש' בריח, און 'נחש' קלתון, מיטן 'בת'ן ברח' און 'בת'ן עקלתן'. און עס ווערט קלאר אז די לשון הפסוק אין ישעי' רעדט פונעם זעלבן בריה ווי להבדיל די כנענ'ישע הבלים.
דאס איז גראדע אויך גאר שטארק מסביר פשט פון פסוק 'התנינם הגדלים', וואס מיינט אויך דער לויתן, און ווי מיר האבן שוין אויסגעשמועסט אויבן איז דער לשון 'תנין' א שם הכולל פארן לויתן, ווי פאר שלענג, ועיישב"ד. אבער יעצט זעען מיר אז ס'איז טאקע היינו הך, די לויתן איז א געוויסע שלאנג, וכלשון הכתוב 'נחש' בריח ועקלתון.
גרינג איז צו זאגן, אז די כנענים האבן דאס גענומען פון כלל ישראל און נישט פארקערט. בפרט לאור פון [tag]בר כוכבא[/tag]'ס שיינער מאמר איבער חוקי חמורבי, קען מען קיינמאל נישט וויסן ווער ס'האט גענומען פון וועמען. אבער לדעתי איז דאס א דוחק גדול צו זאגן, ווייל חוץ מזה אז די כתבי הכנעניים איז מעגליך עלטער פון די תקופה ווען כלל ישראל איז אנגעקומען קיין ארץ ישראל [אבער ס'איז נישט מוכרח], איז אויך מאדנע אזוי צו זאגן וויבאלד אין תורה ווערט די אגדה נישט אראפגעברענגט, נאר אין נ"ך, וואס דאס דארף דאך לכו"ע זיין א שפעטערדיגע תקופה ווי תקופת הכנענים ואגדותיהם.
כאטש ס'איז נישט אויסגעשלאסן, אז דאס איז גאר אן אלטער אגדה, וואס איז פארשטענדליך אז פארשידענע פעלקער און קולטורן זאלן אדאפטירן אזא אגדה איבער די שטערקסטע באשעפעניש אויפן יבשה [שור הבור, בהמות], און אין ים [לויתן, נחש בריח ועקלתון, תנין]. און ס'איז נישט מוכרח אז די אידן האבן דאס פשוט נאכקאפירט פון די כנענים. אבער אויב אזוי איז מאדנע פארוואס ביידע נוצן די זעלבע לשון פארן בריה אינעם ים. ובדוחק יש ליישב, אז די נאמען איז גאר אן אלטער נאמען, ומר כדאית ליה ומר כדאית ליה, וצ"ע.
אנדערע האבן מציע געווען, אז ס'איז קלאר יא אריין אין תורה דורך די פרעמדע פעלקער'ס אגדות. פרייע חוקרים זאגן, אז מ'האט פשוט גע'גנב'עט פון זיי. אבער כמובן איז דאס אויסגעשלאסן, כאטש מיר זעען ענליך צו אזא צוגאנג אפילו ביי רבינו אברהם בן הרמב"ם, וואס שרייבט אויף געוויסע דיני ומצוות התורה [און דאס איז א צווייפאכיגער גרעסערער חידוש, א' - ווייל ער רעדט כלפי מצוות ממש, נישט נאר כלפי סיפורים. ב' - ווייל ער רעדט פון תורה עצמה, נישט נאר פון נ"ך] אז זיי קומען פון אלטע קולטורן, און ע"פ דבר ה' האט מען דאס אריינגעריקט אין תורה. און ווי ער שרייבט מיט אומצוויידייטיגע ווערטער (בראשית לא, לט): 'ואתה ידעת כי היבום אע"פ שהיא ממצות התורה היה מנהג בימי קדם, והשאירה אותו התורה. וכזה בקצת המצות בלי ספק'. און ער זאגט דעם יסוד אויך אין אנדערע מקומות (בראשית לה, ב. און שמות י, יא).
אזוי טענה'ט אויך זיין טאטע, דער רמב"ם, אין אפאר פלעצער אין מורה נבוכים. ולדוגמא ווי ער רעדט איבערן חג האסיף, אז דאס איז אן אלטער מנהג עמי המזרח, עי' במו"נ ח"ג פמ"ג. ער גייט אפילו א שטאפל ווייטער, זאגנדיג אז די קרבנות זענען נישט נאר א מנהג שהגיע בעקבות עמי העולם, נאר בעצם וואלט דער באשעפער נישט אריינגעלייגט אזא מצוה אין די תורה, אבער היות אין יענע צייטן איז דאס געווען גאר שטארק נפוץ און ס'וואלט געווען גאר שווער צו דינען דעם באשעפער אן קיין קרבנות [ער ברענגט א משל למה"ד דומה, אז היינט זאל א נביא קומען בשם ה' זאגן אז דער באשעפער וויל מיר זאלן אים דינען אן קיין תפילות, און אן קיין תעניתים בעת צרה, און ענקער עבודה זאל נאר זיין במחשבה און נישט במעשה. דאס וואלט געווען כמעט אוממעגליך פאר אונז אויסצופירן. אזוי איז געווען בימים ההם דער עיקר עבודת האל דורך קרבנות], דערפאר האט דער באשעפער דאס אריינגעלייגט אין די תורה, און אזוי זענען מיר מקיים א מצוה דינענדיג דעם באשעפער אויף דעם אופן. שווער צו גלייבן, אבער אזוי שרייבט דער נשר הגדול אין מו"נ ח"ג פל"ב. [אגב, ייש"כ מיימון פאר געוויסע מ"מ].
[געוויסע האבן געוואלט זאגן, אז דערפאר זעט מען כסדר די נביאים ארויסברענגען די נקודה אז 'למה לי רב זבחיכם' וגו', דהיינו אז דער באשעפער זוכט די עבודה פנימית, וויבאלד אין יענע צייטן איז מען געווען מער רייף פאר אזא מהלך המחשבה. דאס איז טאקע א פאקט, אז זייט די אנשי כנסת הגדולה האבן די חכמים אוועקגעדרייט די 'ספאט-לייט' פונעם ביהמ"ק, צום תושבע"פ און בכלל עבודת האדם (אבער איך גיי דא אריין אין זייטיגע זאכן, און מער פון דעם - אין זייטיגע שטראזן. איך בין נישט אין העמק דבר, און כ'וויל נישט מאריך זיין אדער נעמען א צד אין דעם ענין. ס'איז נאר וויכטיג צו זען ווי די פארשידענע מהלכים וויאזוי אפצוטייטשן אזא ענין)].
מצד שני זענען דא געוויסע חוקרים [ווי קאסוטו], און אפילו בעלי השקפה, וואס טענה'ן גאר פארקערט. אז היות די אגדות זענען געווען נפוץ בקרב העם, האבן די נביאים דאס דוקא גענוצט אלס ביישפיל ארויסצוברענגען אז די אלע זאכן זענען נכנע אונטערן באשעפער. דהיינו, אז אנדערש ווי די גריכישע און כנענ'ישע לעגענדעס, וואס האבן דערציילט איבער געטליכקייט אינעם ים אין אויפן יבשה און אין הימל וואס שלאגן זיך ארום, האבן די כותבי תנ"ך לדורותיהם געזוכט צו איבער'חזר'ן דעם יסוד היסודות פונעם אידישן רעליגיע, אז ה' אחד ושמו אחד, און ס'זענען נישט פארהאן קיין כוחות און געטער וואס שלאגן זיך מיט אים. ענליך צו דעם איז דא א ביאור, אז היות דאס איז געווען נפוץ אלס פחד'דיגע בריה און אפילו אלס 'סמל הרוע', האט מען געוואלט ארויסברענגען במשך הדורות כאילו א 'מוסר השכל' אז צום סוף וועלן די שלעכטע באקומען זייער שטראף.
לויט די לעצטע פאר מהלכים, איז לכאורה די גאנצע לויתן נאר ע"ד המשל, און דאס וואלט נאר געשטימט מיטן דרך המושכלות וואס דער רבינו בחיי ברענגט בשם זיין רבי דער רשב"א, אבער דאס שטימט קלאר נישט מיט אלע אגדות חז"ל וואס דערציילן מיט גרויס שמחה איבער'ן עתיד פונעם שור הבור און לויתן. און בעצם איז דאס טאקע די קשיא וואס דער שטמ"ק ברענגט, און אזוי אויך שטייט אין כד הקמח, אז מ'קען נישט זאגן אז פשט איז נאר ע"ד השכל ווען ס'זענען דא מדרשים מפורשים איבערן סעודת הלויתן כפשוטו. [אגב, כ'האב פארגעסן צוצוצייכענען אויבן, אז דער רבינו בחיי איז אליינס דער מחבר פונעם כד הקמח, און לויט דעם מוז מען זאגן אז דאס וואס ער שרייבט על דרך השכל, מיינט נישט אויסצושליסן פשוט פשט ווייל דאן איז ער זיך סותר מיט וואס ער שרייבט זעלבסט אינעם כד הקמח אז מ'קען נישט אויסשליסן פשוט פשט אינעם לויתן. און טאקע אין זיין פירוש עה"ת ברענגט ער קודם אפאר ביאורים ע"ד הפשט, איידער ער נעמט זיך צום הסבר ע"ד השכל]. לויט דעם וואלט מען טאקע געמוזט זאגן ווי געזאגט פריער באופנים דחוקים, ודו"ק.[/justify]
[center]לאמיר אויספירן מעין הפתיחה:
יהי רצון שנזכה לישב בסוכת עורו של לויתן, במהרה בימינו אמן.[/center]
