דאס אידישע לעבן אין די שטאט מאנטעווידעא, אורוגוויי

[berlbalaguleh]

איך וויל דא א ביסל פארציילן איבער דעם אידישן לעבן אין די שטאט מאנטעווידעא, אין א לאנד וואס הייסט אורוגוויי, וועלכעס געפונט זיך אין דרום אמעריקע.
נאר קודם א שטיקל הקדמה:
דאס לאנד איז א קליין לענדל, לפי ערך פון די אנדערע סאוט אמעריקאנער לענדער וועלכע געפונען זיך בשכינות מיט איהר, אזוי ווי ארגענטינע, בראזיל און טשילע. סיי אין שטח, און סיי אין די באפעלקערונג, ווערט עס ווי איינגעשלינגען. די גאנצע באפעלקערונג באטרעפט נישט מער ווי 3.5 מיליאן מענטשן. די מערסטע אידן וואוינען אין די הויפטשטאט, מאנטעווידעא.
די ספרד'ישע אידן האבן זיך שוין באזעצט דארט מיט בערך א 150 יאר צוריק. זיי זענען געקומען פון די שכינות'דיגע לענדער. אבער די אשכנזי'שע אידן האבן ערשט אנגעהויבן אריינצוקומען נאך די ערשטע וועלט מלחמה. און דער חסידי'שער עולם איז געקומען וואוינען דארט נאך די צווייטע וועלט מלחמה.
אין די אלטע אידישע געגנט, וועלכע הייסט..."בלאנדענגעס"...,נאך א הויפט גאס. ס'איז איראניש אז די אלטע איינגעזעסענע אידישע איינוואוינערס רופן אן די געגנט..."גוי'עס". דארט איז דא א גרויסע, צענטראלע מקוה מיט אלע איינריכטונגען, און א (פארמאכטע) ת"ת אויך. אבער די געגנט איז געווארן אויסגעשפיעלט. און די מערסטע אידן האבן זיך אוועקגעצויגן צו אנ'אנדער געגנט,וואו ס'וואוינען דער חסידי'שער עולם. די נייערע געגנט הייסט ..."מאלדאנאדא"...אויך נאך א הויפט גאס...
די תקופה וואס מיר ווילן דא בעיקר באשרייבן בעז"ה איז פון די אנהייב תש"כ יארן, ווען הרב אברהם לייטנער ז"ל איז דארט געווען דער רב...
המשך יבוא אי"ה...

[chusid]

די מאסרי'ס וואוינען שוין דארט 150 יאר?

[[NAMELESS]]

ייש"כ רבי בערל פארן אנהייבן אזא'ן אינטרעסאנטן אשכול.

מיר איז דאס ספעציעל צום הארצן, וויבאלד כ'האב געוויסע קרובים וואס האבן דארטן געוואוינט, און טאקע אין די יארן נאכן צווייטן וועלטס קריג.

אגב, למיטב ידיעתי איז דארטן אויך געווען רב, דער שפעטערדיגער דזשיבויער רב פון מאנטריאל זצ"ל. נישט אזוי?

[berlbalaguleh]

אדנירם: ייש"כ. מיר וועלן בעז"ה צו קומען צו יענע תקופה. ס'איז דאך נאר געווען אן הקדמה...

[berlbalaguleh]

די מאסרי'ס וואוינען שוין דארט 150 יאר?

חסיד: לפי ידיעתי קומען די מאסרי'ס פון בוענאס איירעס, ארגענטינע. דאס איז אן אנד'ערע, שכינות'דיגע מדינה...!

[קאווע טרינקער]

ייש"כ רבי בערל פארן אנהייבן אזא'ן אינטרעסאנטן אשכול.

מיר איז דאס ספעציעל צום הארצן, וויבאלד כ'האב געוויסע קרובים וואס האבן דארטן געוואוינט, און טאקע אין די יארן נאכן צווייטן וועלטס קריג.

אגב, למיטב ידיעתי איז דארטן אויך געווען רב, דער שפעטערדיגער דזשיבויער רב פון מאנטריאל זצ"ל. נישט אזוי?

אדנירם: ייש"כ. מיר וועלן בעז"ה צו קומען צו יענע תקופה. ס'איז דאך נאר געווען אן הקדמה...

שש.... Take it easy... מ'וועט אנקומען צום דזשיבויער שנעלער ווי דו וועסט אנקומען צום אמשינאווער....

[געוואלדיג]

יישר כח, ר' בערל, איך קקו שוין לאנג ארויס אויף דיין אורוגוויי'ער אשכול, א דאנק.

[[NAMELESS]]

אויב איך וועל קענען, וועל איך שרייבן אביסל איבער די מאלטי מיליון דאלער ביזנעס פון פראסטעטוטקעס. וואס היימישע [חסידישע] אידן פון פוילן האבן אנגעפירט מיטן פירן יודישע מיידלעך אין די מאסן קיין ארגענטינע צו ארבייטן אין די עסקארט ביזנעס.

[berlbalaguleh]

דארפסט נישט לויפן ביז ארגענטינע און פוילן. איך קען איינעם א בר נש וואס (האט גע)- וואוינט אין די עיר הקדושה וטהרה, וויליאמ-פעסט, יצ"ו, און ער איז אויכעט עוסק אין די זעלבע ליין...

[[NAMELESS]]

נו, אלו ואלו דברי מעשי נבלה...
באשרייבטס ביידע איבער די קאפיטלען אויך [איבער ארגענטינע האב איך שוין געהערט, איבער א וומסב"ג אידל האב איך נאכנישט געהערט].

[יעקב מענטש]

בערל, זייער א אינטערסאנטע טאפיק פאר מיר,

שרייב נאר שרייב, הייב אן מיט די אנע שיעור גויאישע געהילפן וואס די דארטיגע חסידישע איינוואוינער האבן געהאט, און געענדיגט מיט די 'מצות באקן' וואס איז געווען א יחיד במינו קעגן אלע אנדערע חסידישע ישובים בימים ההם ובזמן הזה, ס'איז געווען א ריכטיגע שטעטלישע קאמיוניטי, מענטשען רעדן מיט נאסטאלגיע איבער יענע צייטן!

[berlbalaguleh]

א שטיקל תיקון טעות:
איך האב געשריבן אין די הקדמה אז איך וועל נאר שרייבן איבער די תקופה ווען ר' אברהם לייטנער איז געווען דארט רב. כ'האב געמיינט צו זאגן אז די תקופה קען איך די בעסטע, און כ'האב ערשט-האנטיגע אינפארמעישן. אבער ס'איז אוממעגליך צו באשרייבן דאס אידישע לעבן דארט אן דערמאנען די השתלשלות הדברים פון די גרינדונג פון די חסיד'ישע קהילה און א טייל פון די רבנים וועלכע האבן דארט געדינט. ווייל גאר א סאך פון די אויפטוען לטובת דאס אידישע לעבן איז צו זייער קרעדיט.

והנה: די חרדי'שע אידן וועלכע זענען תיכף נאך די צווייטע וועלט מלחמה אנגעקומען קיין מאנטעווידעא, אורוגוויי זענען געווען קוים א מנין. זיי האבן זיך שטארק געפלאגט. נישט קענענדיג די שפראך פון לאנד (ספאניש), און אן האבן א מקור פאר פרנסה. און ווער רעדט נאך פון כשר'ע פראדוקטן. כאטש ס'זענען שוין געווען א גרעסערע צאל אידן מיט אן ארגאניזירטע קהילה, זענען זיי אבער מערסטנס געווען נישט ארטאדאקסיש, נישט קיין שומרי שבת. איין קלענערע קהילה איז יא געווען דארט וועלכע זענען געווען ערליכע אידן, אבער אויף חלב ישראל און פת ישראל האבן זיי נישט מקפיד געווען. דאס לאנד איז אבער געווען א געבענטשט לאנד מיט איינס פון די בעסטע אגריקולטורן אין די וועלט, ס'האט ארויסגעגעבן זעלטן גוטע און געשמאקע פרוכט און ווייץ בשפע. אויך איז די עקאנאמיע נישט געווען ארויפגעארבעט. למשל. ס'איז געווען איינגעפיהרט דארט אזוי ווי אונז האבן געליינט אין די מעשה-ביכלעך, אין יוראפ מיט הונדערטער יארן צוריק, אז א יעדן טאג פון די וואך איז געווען א מארקעט אויף אנ'אנדערע גאס, וואו מ'האט פארקויפט בעיקר פרוכט און ווועדזשטעבלס. אויך אנדערע זאכן. אבער מסודר'דיגע סטארס איז געווען זייער ווייניג. עכ"פ די נייע אימיגראנטן האבן זיך גענומען פלייסיגערהייט צו צושטעלן אלע זאכן וואס די אלטע איינוואוינערס האבן געדארפט און זיי האבן אנגעהויבן שיין צו פארדינען. ביז זיי האבן זיך אויפגעמאכט פעקטאריס, וואו זיי האבן פראדוצירט טייערע סחורות. אויך די רעגירונג'ס און שטייער-איינמאנונג סיסטעם איז געווען זייער פרימיטיוו און נישט ארויפגעארבעט. זענען זיי ב"ה געווארן עשירים.

קיין סאך פרטים איבער די רבנים וועלכע האבן דארט געדינט פון אנהייב איז מיר נישט באקאנט. אבער איבער דריי רבנים -- צוויי פון וועלכע איך האב געקענט פערזענליך -- וועל איך אביסל מרחיב את הדיבור זיין. ה"ה הרב בעק... הרב ר' אשר שמואל כ"ץ ז"ל און הרב אברהם לייטנער ז"ל.
אין די תקופה פון הרב בעק, האט מען אנגעהויבן בויען דאס נייע פראכטפולע ביהמ"ד אויף די מאלדאנאדא גאס. אבער ער איז אינצווישן אוועקגעפארן. איז געקומען זיין דער מרא דאתרא, הרב ר' אשר שמואל כ"ץ ז"ל. דער איד איז געווען, אויסער א גרויסער ת"ח, א נעים הליכות און אן איידעלער מענטש וועלכער האט געפיהרט די קהילה מיט גרויס פיקחות און פארשטאנד. (איך האב איהם שפעטער דערקענט פערזענליך אין די שטאט מאנטריאל, קענעדע. אבער איך וויל נישט אריינקריכן אין אנדערע מעשיות). ער האט אויך אנגעפיהרט מיט די תלמוד תורה און ישיבה קטנה, וואו ס'זענען געקומען לערנען בחורים פון די שכינות'דיגע מדינות.

נאר אביסל, איבער דעם שיינעם נייעם בית המדרש און תלמוד תורה וואו ס'זענען געווען עטליכע כיתות. אין די קהילה זענען שוין געווען עטליכע אידן גבירים, ב"ה. און זיי אלע האבן מנדב געווען גרויסע סכומים צום אויפבוי פון די נייע שוהל. ספעציעל זענען געווען די צוויי ברודער, ר' פייוול און ר' שלמה בערקאוויטש, וועלכע האבן זיך געלאזט קאסטן גאר גרויסע סכומים. ספעציעל דעם הערליכן, ריזיגן ארון הקודש וועלכער איז געבויעט געווארן אינגאנצן פון מארמארשטיין (מארבל, בלע"ז).

המשך יבוא, אי"ה

(פרייוועט נאוט צו אדנירם: דעם נאמען וואס כ'האב דערמאנט אין ארטיקל, איז נישט דער זעלבער מענטש וואס כ'האב דערמאנט אין ..."פרייוועט מעסעדזש"...)

[הירשל ציג]

איך בין געווען אין שנת תשנ"ז אין מאנטעווידעא אלץ תלמיד אין א ליובאוויטשער ישיבה אויף אווענידא בראזיל אין פאסיטאס געגענט. די ישיבה איז באשטאנען פון 10 בחורים פון אמעריקא וועלכע זענען געקומען אהין מחזק זיין אידישקייט אין מאנטעווידעא.
מיר פלעגן נוצען די מקווה אין מאלדאנאדא יעדן טאג. די מנין דארט איז באשטאנען פון שוחטים פון אר"י מיט נאך אפאר אידן. פון די "אמאליגע" אידן איז דאן געווען נאר שטערן מיט ניישלאס.
שבת פלעג איך גיין צופיס אהין אויף מנחה און של"ס. היו ימים!

[berlbalaguleh]

ר' הירשל ציג: ייש"כ.
ס'זעהט אויס אז דו האסט געהאט ב"ה געזונטע פיס אלס בחור. ווייל פון ... "פאסיטאס" (א רייכע געגנט) ביז... "מאלדאנאדא" איז א היפשער מהלך.
אונזער קינדער-דאקטארין, א אידישע פרוי האט געוואוינט אין פאסיטאס. און מיר זענען געפארן מיט א טעקסי צו איהר הויז...!

זיי זענען, אגב, שוואגערס, אדער קאזינס... (די דריטע דור...)!

[שמעקעדיג]

ר' בערל, א דאנק פאר דעם אשכול. איר זענט גאר א פיינער שרייבער, און דער אשכול איז כמים קרים על נפש עייפה, עס איז א געשמאק צו ליינען, און באררייכערט אונזערע ידיעות.

קיעפ איט קאמינג, כה לחי!

[יעקב מענטש]

רבי בערל.

לויט ווי איך ווייס זענען געווען אפאר שיינע עשירים וואס זענען געווען אין די קניטטינג ליין עקספארטירענדיג סחורות קיין אמעריקע, און ווילאנג די פאר רייכע אידן האבן דארט געהאט געלט, האט מען אהינגעברענגט היימישע (סאטמערע) מלמדים פון אמעריקע, איך 'מיין' אז רבי בנציון אינדיג ע"ה האט דארט געדינט אלץ מלמד, (קארעקט מי איף איים ראנג)

אויך לויט ווי איך פארשטיי איז דארט געווען גאר גוטע בשר בהמה, און דאס פאלק בכלל פלעגן זיין גרויסע קאנסומערס פון רויט פלייש.

נאך א אינטערסאנטע זאך, אזוי ווי די קהילה איז געווען קליין, און ס'איז נישט געווען אזוי סאך קינדער אין כיתה א' (?) פלעגן די אינגלעך אין מיידלעך לערנען צוזאמען ביי א טיטשער רבי שרה... ( open orthodoxy...)

[הירשל ציג]

ר' הירשל ציג: ייש"כ.
ס'זעהט אויס אז דו האסט געהאט ב"ה געזונטע פיס אלס בחור. ווייל פון ... "פאסיטאס" (א רייכע געגנט) ביז... "מאלדאנאדא" איז א היפשער מהלך.
אונזער קינדער-דאקטארין, א אידישע פרוי האט געוואוינט אין פאסיטאס. און מיר זענען געפארן מיט א טעקסי צו איהר הויז...!

זיי זענען, אגב, שוואגערס, אדער קאזינס... (די דריטע דור...)!

א דריי פערטל שעה צו גיין, מעיקס סענס?

[הירשל ציג]

אנסע אטשענטא מאלדאנאדא... אוח אוח

[ירא שמים]

וויפיל היימישע אידן האבן דארט געוואוינט אין אנפאנג און שפעטער? און אויב דו קענסט ברענגען דאטומען צ.ב. פון וועלכע בוז וועלכע יארן איז הרב בעק געווען רב וכדו׳ אלל עפרישיעיט
נ.ב. בערל כהאב נישט געוואוסט אז דו קענסט שרייבען אהן סמייליס![emoji1][emoji48][emoji5][emoji2][emoji23][emoji48]

[berlbalaguleh]

אנסע אטשענטא מאלדאנאדא... אוח אוח

הירשל ציג: אויב דער זיכרון דינט מיר גוט, איז די נומבער פון ביהמ"ד געווען...1188 מאלדאנאדא. דאס זאגט מען ארויס ווי..."אנסע, אטשענטא אי אטשאו" . וואס דו האסט געשריבן איז ...1180...! וה' הטוב יכפר...

[berlbalaguleh]

וויפיל היימישע אידן האבן דארט געוואוינט אין אנפאנג און שפעטער? און אויב דו קענסט ברענגען דאטומען צ.ב. פון וועלכע בוז וועלכע יארן איז הרב בעק געווען רב וכדו׳ אלל עפרישיעיט
נ.ב. בערל כהאב נישט געוואוסט אז דו קענסט שרייבען אהן סמייליס![emoji1][emoji48][emoji5][emoji2][emoji23][emoji48]

ירא שמים: איכ'ל דיר ענטפערן על ראשון אחרון. ועל אחרון מפטיר... (קרעדיט. איך אליינס...)
ווען ס'איז דא א תוכן אין געשרייבעכץ, דארף מען נישט אנקומען צו קיין סמייליס. איך ווייס וואס עטליכע חכמים, וועללן זיך אויפדרינגען פון דעם..."מכלל הן אתה שומע לאו"...!
אויף דיין ערשטע שאלה ובקשה, דארף איך נאך מאכן אביסל מער ריסוירטש. (ס'שאקלט זיך נישט ארויס פון די וועסטל טאש...

[berlbalaguleh]

רבי בערל.

לויט ווי איך ווייס זענען געווען אפאר שיינע עשירים וואס זענען געווען אין די קניטטינג ליין עקספארטירענדיג סחורות קיין אמעריקע, און ווילאנג די פאר רייכע אידן האבן דארט געהאט געלט, האט מען אהינגעברענגט היימישע (סאטמערע) מלמדים פון אמעריקע, איך 'מיין' אז רבי בנציון אינדיג ע"ה האט דארט געדינט אלץ מלמד, (קארעקט מי איף איים ראנג)

אויך לויט ווי איך פארשטיי איז דארט געווען גאר גוטע בשר בהמה, און דאס פאלק בכלל פלעגן זיין גרויסע קאנסומערס פון רויט פלייש.

נאך א אינטערסאנטע זאך, אזוי ווי די קהילה איז געווען קליין, און ס'איז נישט געווען אזוי סאך קינדער אין כיתה א' (?) פלעגן די אינגלעך אין מיידלעך לערנען צוזאמען ביי א טיטשער רבי שרה... ( open orthodoxy...)

יעקב מענטש: די מערסטע פארמעגליכע בעלי בתים פון ביהמ"ד זענען טאקע געווען אין די ניטטינג ביזנעס. עטליכע זענען געווען אין די דזשולערי ליין. און איינער האט געהאט א געלט אויסטויש ביזנעס.. לגבי ר' בנציון אינדיג, און אין וועלכע כיתה ער איז געווען מלמד, געדענק איך נישט. ווייל ער האט שוין נישט געוואוינט דארטן אין מיינע צייטן. אין די אנפאנג תש"כ יארן (1960'ס למספ.')
אמת. ס'איז געווען א קלאס פון יונגלעך און מיידלעך צוזאמען. נאר איך בין דארט נישט געגאנגען, ווייל איך בין שוין געווען גרעסער. מיין יונגערער ברודער איז טאקע געגאנגען אין אזא (מיקס'ד) קלאס. און די רבי...איז געווען די גרויסע טאכטער פון הרב מרדכי הירש. א מלמד אין די ת"ת. ער פלעגט סוף וואך אהיימקומען פון חדר, זינגענדיג די ווערטער פון די פרשה. ווייל קיין עברי האט ער נאכנישט געקענט.
דאס פלייש, וועלכעס ווערט דארט פראדוצירט, און אויך אין ארגענטינע איז איינס אין די וועלט. ס'דא דערפון בשפע און ביליג. מהאי טעמא שיקט די בד"ץ העדה החרדית אהין שוחטים, פאר די לעצטע פופציג יאר.

[ירא שמים]

נו וועלכע חדר האסטו געלערנט? האסט נאך געוואוינט אין אונגארן אין דיין קינדהייט?