קוואנטום פיזיקס

[פשוט-קאמפליצירט]

קוואנטום פיזיקס גיט זיך אפ מיט די געזעצן פון די סוב-אטאמישע חלקים. דער פעלד איז מסתמא דער סאמע שווערער אין סייענס. ס'איז מוראדיג שווער צו פארשטיין, בעיקר, ווייל די מסקנות זענען נגד השכל און "שטימען נישט" מיט דעם אופן ווי מיר זעען די וועלט.

איך בין נישט קיין סייענטיסט; איך קען אויך נישט קיין פארגעשריטענער מאטעמאטיק. איך האב אבער אביסל געלייענט וועגן דער נושא, און דעם ביסל וויל איך טיילן מיט'ן קאווע-עולם. ווער עס ווייסט און פארשטייט מער, ווערט געבעטן צו ביישטייערן.

ווי יעדער ווייסט באשטייט יעדע זאך אין דער בריאה פון גאר פיצעלע זאכן וואס הייסן "אטאמס". אן אטאם איז אומבאגרייפליך קליין. אלס אן אילוסטראציע: דאס פינטל ביים סוף פון דעם זאץ איז אזוי גרויס ווי 7.5 טריליאן אטאמס. אויסצוציילן ביז איין טריליאן אויב ציילט מען יעדע סעקונדע אן אויפהער וואלט געדויערט ארום 31,700 יאר. יעצט שטעלט זיך אוועק קוקן אויף דעם פינטעלע ... יא, דער דאזיגער סכום, אין דעם דאזיגן שטח.

אן אטאם איז אויך נישט קיין אומצעטיילבארער שטיק, נאר איז אליין צוזאמגעשטעלט פון נאך זאכן (פראוטאנס, עלעקטראנס, און נוטראנס). קוואנטום פיזיקס גיט זיך אפ מיט אט די טיילן, פון וואס אן אטאם איז צוזאמגעשטעלט.

דער חידוש דערמיט איז וואס די דאזיגע סוב-אטאמישע טיילן האבן זיך זייערע אייגענע חוקי הטבע, וואס זענען קעגן דעם שכל. למשל, א זאך קען זיין אויף מער ווי איין פלאץ אויפאמאל, אין דער זעלבער צייט. נישטא דארט קיין מקום און זמן. די סובאטאמישע טיילן האבן נישט קיין פראבלעם מיט ווענט און אנדערע שטערונגען -- זיי פליען וואוהין און וויאזוי ס'שמעקט זיי נאר. נאך מער, די חברה האבן אן אייגנשאפט פון "נעלם ווערן" פונעם מציאות, און דאן ווידער "אויפשווימען". דאס מיינט נישט אז זיי "באהאלטן זיך", אז מיר קענען זיי נישט זען. נאר פשוטו כמשמעו: זיי ווערן בטל, און צוריק באשאפן.

די עיקר שוועריגקייטן מיט קוואנטום פיזיקס איז נישט נאר די מאטעמאטישע חשבונות דערפון, נאר דער חלק ההבנה דערפון. דער מוח קען זיך נישט מצייר זיין די זעלבע זאל אויף צוויי פלעצער אין דער זעלבער צייט. מיר קענען זיך אויס'משל'ן צוויי די זעלבע זאכן אויף צוויי פלעצער; פרואווט זיך אבער מצייר זיין די זעלבע זאך, אט דעם קאמפיוטער סקרין, סיי דא און סיי דארט, אין דער זעלבער רגע. (דאס פלעשל "אדוויל" געפינט זיך ביים מנהל אין לעדל.)

א נאך גרעסערע פליאה איז וויאזוי עס קען מעגליך זיין אז די זעלבע זאך זאל זיך אויפפירן אין דער זעלבער צייט לויט צווייערליי כללים וואס זענען זיך סותר איינער דעם צווייטן. אלעס וואס עקזיסטירט איז דאך צונויפגעשטעלט פון די סובאטאמישע טיילן, וועלכע פירן זיך דיקטירט פון חוקי הטבע וואס הייבן נישט אן שטימען מיט דעם אופן ווי זיי פירן זיך אויף אויף א "מעקראָ" מדריגה. איך בין דאך דא יעצט. וויאזוי איז דאס מעגליך, אז דער זעלבער איך איז נישט דא, נישט דארט; סיי דא, סיי דארט; איבעראל און אין ערגעץ נישט? האיך יתקיימו שניהם? וואו איז די גרעניץ?

[יידל]

פשוט-קאמפליצירט, ס'זעט מיר אויס אז קוואנטום פיזיקס איז פשוט קאמפליצירט...

ערנסט גערעדט, אז מ'רעדט שוין פון די נושא, לכאורה דארף מען אויך ארומרעדן אביסעל וועגן energy waves, וואס עס איז באקאנט אז ענערגיע לויפט אין waves ארויף אין אראפ, אין ענערגיע וואס לויפט אין א געוויסן ספעקטרום איז זעעבאר - visible אין די וואס לויפן אין גרעסערע אדער קלענערע וועיווס ווי די וויזיבל ספעקטרום קענען אונז נישט זען, און דאס רעכנט אריין עקס רעי, אולטרא ווייאולעט וועיווס, ראדיא וועיווס, און אויף דעם ענערגיע וועיווס סיסטעם ארבייט אונזער גאנצער טעכנעלאגיע, אנגעהויבן פון טעלעוויזיע, ראדיא, סעלפאונס, אינטערנעט, וכדו' וואס די ענערגיע וועלכע לויפט טראגט מיט זיך באופן כלשהו די אינפארמאציע.
איז מען עפעס לעצטנס געוואר געווארן אז יעדער סוב-אטאמיק פארטיקל לויפט סיי אין waves און סיי און particles, וואס דאס איז די סיבה פארוואס מ'קען גארנישט פאראויסזאגן ווייל בעת א wave האט א באשטימטע pattern, לויפט אבער א particle אן קיין שום סיסטעם און ס'איז אוממעגליך פאראויסצוזאגן ווי ס'גייט אנקומען.

[פשוט-קאמפליצירט]

די ענערגיע כוואליעס איז א נושא פאר זיך, אבער פעלט נישט אויס לעצם הנושא (וואס איז גענוג שווער צו פארשטיין אן דעם).

דאס אז יעדער פארטיקל האט אייגנשאפן פון ביידן, פארטיקל און כוואליעס, איז איינער פון די יסודות אין קוואנטום פיזיקס. פאלגנד איז א קורצער קליפ וואס איז עס מסביר אין א ווארט, און גיט א באגריף איבער דער מאדנער סובאטאמישער וועלט - http://www.youtube.com/watch?v=DfPeprQ7oGc

[רואיק]

פשוט-קאמפליצירט, ס'זעט מיר אויס אז קוואנטום פיזיקס איז פשוט קאמפליצירט...

ערנסט גערעדט, אז מ'רעדט שוין פון די נושא, לכאורה דארף מען אויך ארומרעדן אביסעל וועגן energy waves, וואס עס איז באקאנט אז ענערגיע לויפט אין waves ארויף אין אראפ, אין ענערגיע וואס לויפט אין א געוויסן ספעקטרום איז זעעבאר - visible אין די וואס לויפן אין גרעסערע אדער קלענערע וועיווס ווי די וויזיבל ספעקטרום קענען אונז נישט זען, און דאס רעכנט אריין עקס רעי, אולטרא ווייאולעט וועיווס, ראדיא וועיווס, און אויף דעם ענערגיע וועיווס סיסטעם ארבייט אונזער גאנצער טעכנעלאגיע, אנגעהויבן פון טעלעוויזיע, ראדיא, סעלפאונס, אינטערנעט, וכדו' וואס די ענערגיע וועלכע לויפט טראגט מיט זיך באופן כלשהו די אינפארמאציע.
איז מען עפעס לעצטנס געוואר געווארן אז יעדער סוב-אטאמיק פארטיקל לויפט סיי אין waves און סיי און particles, וואס דאס איז די סיבה פארוואס מ'קען גארנישט פאראויסזאגן ווייל בעת א wave האט א באשטימטע pattern, לויפט אבער א particle אן קיין שום סיסטעם און ס'איז אוממעגליך פאראויסצוזאגן ווי ס'גייט אנקומען.

נישט ממש. דו מיינסט מן הסתם די אנסערטענטי פרינסיפל. געב א קוק דא, ער עקספלעינט עס זייער שיין http://www.youtube.com/watch?v=UMqtiFX_ ... ata_player

[יידל]

סטוט זיך א געלינקאכטס צו יו-טוב... חברה, אפשר זאגט איר בקיצור וואס מ'הערט דארט?

[פשוט-קאמפליצירט]

יודל,

עס וואלט מסתמא געווען גרינגער צו באהאנדלען ספעציפישע קשיות, אדער אלגעמיינע קשיות אויף ספעציפישע זאצן.

[קול דודי]

איך בין נישט קיין סייענטיסט;

באמערקבאר.

למשל, א זאך קען זיין אויף מער ווי איין פלאץ אויפאמאל, אין דער זעלבער צייט. נישטא דארט קיין מקום און זמן.

דאס אליינס איז נישט א גרויסער חידוש. דאס זעלבע איז אמת אויף א יעדן כוואליע. די חידוש איז אז עס איז סיי א כוואליע און סיי א ממשות (וואס א ממשות מוז שוין יא זיין אויף איין פלאץ), ביינעזאם.

די סובאטאמישע טיילן האבן נישט קיין פראבלעם מיט ווענט און אנדערע שטערונגען -- זיי פליען וואוהין און וויאזוי ס'שמעקט זיי נאר.

נישט ריכטיג. וואס איז יא אמת איז אז זיי האבן א קלענערע פראבלעם. אלעס איז מעגליך; נישט אלעס איז מעגליך צוגלייך.

דער מוח קען זיך נישט מצייר זיין די זעלבע זאל אויף צוויי פלעצער אין דער זעלבער צייט.

ווי אויבן געשריבן, איז דאס גרינג צו מצייר זיין. א כוואליע איז פונקט אזוי. וואס איז שווער זיך פארצושטעלן איז אז עפעס איז סיי נישט אויף איין פלאץ און סיי יא, געוואנדן ווי אזוי מען קוקט דערויף!

קוקט אויפן זעקסטן שיעור דא. איר מוזט אבער פארשטיין א מינימום פון wave mechanics ריכטיג צו אפרישיעטן וואס דארט גייט פאר. אויב פארשטייט איר נישט קיין wave mechanics בכלל ברויכט איר צוריק גיין און ישיבה. איך קען אייך נישט העלפן.

[פשוט-קאמפליצירט]

יישר כוח, קול דודי. זיי ממשיך, ביטע...

כ'בין נישט זיכער אז כ'האב פארשטאנען. א כוואליע האט בכלל נישט קיין באשטימטע גרעניצן וואו זי געפינט זיך. דאס הייסט, די כוואליע איז נישט אויף 2 פלעצער אין דער זעלבער רגע, נאר איז "אויסגעשפרייט" אויף א נישט-קלאר-דעפינירט פלאץ. אין קוואנטום פיזיקס (אויב כ'האב ריכטיג אפגעלערנט), איז דער זעלבער פארטיקל סיי דארט, סיי דארט. דער פארטיקל פירט זיך אויף ווי א כוואליע מיט דעם וואס ער איז נישט אין פינקטליך-באשטימטע גרעניצן אין מקום-זמן. אבער אנדערש ווי א כוואליע איז דא פאראן א באשטימטער שטיק מאטעריאל, וואס געפינט זיך אויף מערערע פלעצער אין דער זעלבער צייט. דוגמתו ביי א כוואליע וואלט געווען אז די זעלבע כוואליע (מיט אירע "בלורי" גרעניצן) זאל זיין אויף מער ווי איין פלאץ אין דער זעלבער צייט.

[קול דודי]

א כוואליע האט בכלל נישט קיין באשטימטע גרעניצן וואו זי געפינט זיך. דאס הייסט, די כוואליע איז נישט אויף 2 פלעצער אין דער זעלבער רגע, נאר איז "אויסגעשפרייט" אויף א נישט-קלאר-דעפינירט פלאץ.

ריכטיג.

אין קוואנטום פיזיקס (אויב כ'האב ריכטיג אפגעלערנט), איז דער זעלבער פארטיקל סיי דארט, סיי דארט.

די כוואליע איז סיי דא און סיי דארט. (wave function) ווי אלע כוואליעס.

דער פארטיקל פירט זיך אויף ווי א כוואליע מיט דעם וואס ער איז נישט אין פינקטליך-באשטימטע גרעניצן אין מקום-זמן. אבער אנדערש ווי א כוואליע איז דא פאראן א באשטימטער שטיק מאטעריאל, וואס געפינט זיך אויף מערערע פלעצער אין דער זעלבער צייט.

די חלק הכוואליע פונ'ם קוואנטום פירט זיך אויף ווי א כוואליע און די חלק הפארטיקל פירט זיך אויף ווי א פארטיקל, וואס איז טאקע נאר אויף איין פלאץ אויף אמאל! אבער ווי אזוי קען עס זיין סיי א כוואליע און סיי א פארטיקל? איז דער תירוץ: ווער האט אייך געזאגט אז נישט? ס'איז א wavicle. און דאס טאקע איז שווער זיך מצייר צו זיין.

[פשוט-קאמפליצירט]

די כוואליע איז סיי דא און סיי דארט. (wave function) ווי אלע כוואליעס.

איך מיין אז דאס איז אביסל נישט פינקטליך. א כוואליע איז נישט "דא" און "דארט", נאר ליבערשט א זאך וואס האט נישט קיין באשטימטן "דא" און "דארט" בכלל. א קוואנטום פארטיקל איז (צווישן אנדערן) סיי דא, סיי דארט. א כוואליע איז נישט קיין wave function, נאר א wave. wave function איז עקסלוסיוו פאר קוואנטום פיזיקס, און באצייכנט דעם כוואליע-חלק אין דעם פארטיקל.

די חלק הכוואליע פונ'ם קוואנטום פירט זיך אויף ווי א כוואליע און די חלק הפארטיקל פירט זיך אויף ווי א פארטיקל, וואס איז טאקע נאר אויף איין פלאץ אויף אמאל!

לאו דווקא, דאכט זיך, כנ"ל. דער עלעקטראן פירט זיך אויף ווי א כוואליע בו בזמן וואס ער איז א פארטיקל. אין עקספערימענטן קען מען פיזיש זען מיט די אויגן ווי דער פארטיקל, אלס א פארטיקל, געפינט זיך אויף מער ווי איין פלאץ אין דער זעלבער צייט.

[קול דודי]

איך מיין אז דאס איז אביסל נישט פינקטליך. א כוואליע איז נישט "דא" און "דארט", נאר ליבערשט א זאך וואס האט נישט קיין באשטימטן "דא" און "דארט" בכלל.

א כוואליע איז נישט "לאקאלייזד". וואס מיינט דאס אז עס "איז נישט" דא און דארט? פארקערט; ס'איז איבעראל.

דער עלעקטראן פירט זיך אויף ווי א כוואליע בו בזמן וואס ער איז א פארטיקל. אין עקספערימענטן קען מען פיזיש זען מיט די אויגן ווי דער פארטיקל, אלס א פארטיקל, געפינט זיך אויף מער ווי איין פלאץ אין דער זעלבער צייט.

אוודאי נישט. א פארטיקל, איינמאל ס'איז דא איז עס נישט דארט. אן עלעקטראן, ווי אלע אנדערע זאכן, איז אויך א כוואליע. אבער ווען מען טרעפט עס דא איז עס זיכער נישט דארט (collapse of the wave function), אנדערש וואלט מען קיין קשיות נישט געהאט!

[קול דודי]

אבער אבער וואס פשוט-קאמפליצירט (פ"ק) שרייבט איז פאר מיר מער פשוט ווי קאמפליצירט

פיין. ס'איז אבער אויך נישט אמת. וואס זאל איך טון אז די וועלט איז מער קאמפליצירט ווי אנדערע ווילן דאס אראפלייגן? נישט איך האב דאס אזוי באשאפן.

אבער למעשה האט ער גענומען אויף זיינע פלייצעס צו מסביר'ן פאר'ן עולם די שווערע סוגיא

גיב א קוק אויף דעם לינק צו פיינמאן וואס כ'האב געלייגט אויבן. ס'איז די קלארסטע פירוש וואס כ'האב סיי ווען געזען. אויב הערסטו א מער קלארן פירוש, געזאגט אין ווייניגער ווערטער, איז א גוטע טשאנס אז איר הערט נישט דעם אמת.

[לאדיך אפ]

איך פארשטיי נישט קיין איין ווארט וואס מ'רעדט דא... אבער, געטס נישט אוי, רעדסט ווייטער, אז כ'וועל הערן וועל איך זיכער(?) עפעס אויפכאפן.

[געפילטע פיש]

איך פארשטיי נישט קיין איין ווארט וואס מ'רעדט דא... אבער, געטס נישט אוי, רעדסט ווייטער, אז כ'וועל הערן וועל איך זיכער(?) עפעס אויפכאפן.

כדי צו פארשטיין פיזיקס ברויך מען אנהייבן פון בראשית, מקען נישט אריין טאנצן אין קוואטאם פיזיקס פונקט ווי מ'קען נישט לערנען א גוי ברטנורא, ממוז האבן אן הקדמה אנגעהויבן פון קופערניקעס (נישט אונזער חבר השטיבל, אפשר זיין זיידע) צו קעפלער וכו, וכו, צו גאלילעא, צו ניוטאן, הערץ, פלאנק, איינשטיין, שראודינגער אא"וו, פאר איר קענט נישט איינשטיינס רעלאטיוויטי פראבירט נישט צו פארשטיין קוואנטום, צו סאב-אטאמישע פיזיקס.

[פשוט-קאמפליצירט]

איך פארשטיי נישט קיין איין ווארט וואס מ'רעדט דא... אבער, געטס נישט אוי, רעדסט ווייטער, אז כ'וועל הערן וועל איך זיכער(?) עפעס אויפכאפן.

לאמיר זיך אפשטעלן קודם אויף דעם חלק ההבנה. כ'האב עס פריער דערמאנט, אז די שווערסטע זאך (פאר א נישט סייענטיסט, עכ"פ) אין דעם פעלד פון קוואנטום פיזיקס איז משלים זיין מיט א מציאות וואס לייגט זיך נישט אויפ'ן שכל. די גמרא אין ברכות זאגט אז א מענטש וועט קיינמאל נישט חלומ'ען ווי אן עלעפאנט שפאצירט דורך א נאדל-לאך, ווייל א מענטש קען זיך אזא זאך נישט מצייר זיין. אן עלעפאנט איז אט אזוי גרויס; דאס נאדל לעכל איז פיצל. דאס גייט דא נישט אריין, לכל הדיעות. היות א מענטש חלומ'ט נאר דאס, וואס דער מוח טראכט דורכ'ן טאג, וועט ער קיינמאל נישט חלומ'ען פון עפעס, וואס ער קען זיך נישט אויס'משל'ן. (א מענטש קען טאקע זיך חלומ'ען ווי ער פליט אין דער לופטן, וואס איז אויך אוממעגליך. זיך זען פליען אין דער לופטן איז אבער עפעס וואס מען קען אין פאנטאזיע זיך אויסמאלן. אן עלעפאנט דורך יענעם לעכל קען מען אבער נישט.)

לאמיר יעצט גיין א שטאפל ווייטער. איר האט שוין געזען אמאל א מענטש עסן קאלירן? איר האט שוין אמאל געכאפט א שמועס מיט כעס? איר האט שוין אמאל געמאכט א דאקטאר'ס אפאינטמענט אויף פאריגע וואך?

איך ווייס, מיינע פראגעס האבן נישט קיין הענט און פיס. נישט זיי האבן נישט קיין פשט, נאר קענען ניטאמאל געפרעגט ווערן. א נארישער, פשט'לאזער סטעיטמענט וואלט געווען עפעס ווי: די לבנה איז אראפגעקומען אויף דער וועלט. ס'איז נאריש, ווייל דאס געשעט נישט -- געשעט נישט, און גייט נישט געשען. א פראגע צי איר וואלט געוואלט האבן די קאלירס געל און בלוי פאר פרישטאג, איז אבער פשט'לאז פון גאר א צווייטן סוג. די פאסיגע רעאקציע אויף דעם איז א שאקל פון סימפאטיע אויף דעם יונגערמאן, נעבעך. (אזוי יונגערהייט. כ'האב טאקע געהערט אז ער איז לעצטנס געווען אונטער א סך פרעשור. אה, יוסף קאמפליצירט וואס האט אנגעזעצט דיין שכן איז זיין ברודער? אה ... שוין, וואס דארף מען רעדן.)

כעין זה, אז איך וועל אייך דערציילן, אז מארגן, 26 אזייגער, האב איך באזוכט מיסטער פרייד אין זיין הויז אויף א פלאץ וואס עקזיסטירט נישט, וועט איר נישט האבן דאס מינדסטע אנונג וואס איך וויל דא.

דאס איז קוואנטום פיזיקס. און דאס איז די סיבה פארוואס די סוגיא איז אזוי שווער צו פארשטיין. (יעצט לייענט איבער די ערשטע פאוסט -- בתוספות קריטיק און הערות פון "קול דודי".)

[פשוט-קאמפליצירט]

איך וויל גיין יעצט א שטאפל ווייטער. מיר וועלן אויסבארגן פון מנחם מנדל איינע פון זיינע וואונדערליכע-ערצעהלונגען פאטשיילעס, א וויש געבן איבער דעם שטערן, און זום -- מיר פליען אפ צו א מאדנעם, ווילד-פרעמדן פלאץ מלא פאנטאסטישע חידושים. אט וואס מיר דערזעען דארט: מארגן קומט פריער פון נעכטן, און א מענטש קען זיך געפינען אויף צוויי פלעצער אויפאמאל. איר האלט אינמיטן שמועסן מיט עמיצן, און יענער ווערט פלוצים נעלם, אויגנבליקליך. ס'איז א פרייער, אפענער פעלד 100 אויף 100 מייל די גרויס. די ערד איז אינגאנצן באדעקט מיט א 50 פוסיגן דיקן שיכט צעמענט. איר ביידע שטייט פונקט אינמיטן. אייער מיטשמועסער האט נישט געקענט אוועקלויפן אין ערגעץ אן דעם וואס איר זאלט עס זען. איר שטייט און שמועסט און פון איין רגע אויף דער אנדערער איז יענער נישטא! א סעקונדע דערויף איז ער צוריק, דא, אויפ'ן זעלבן פלאץ וואו ער איז פריער געווען. וואס וואלט געווען אייער רעאקציע צו אזא סצענע?

איך וואלט פארגעשלאגן, אז איר זאלט נישט פרואווען פארשטיין וואס דא קומט פאר, אין דער דאזיגער וואונדערליכער שטאט. אנשטאט, זייט משלים דערמיט. דאס איז עס. איך פארשטיי נישט וואס דא גייט פאר -- וויאזוי איז עס מעגליך; אבער איך זע דאך פארט. איז, דאס איז עס.

[שרגא]

קורצע הקדמה אביסל ארויסצוהעלפן ווי ווייט כ'פארשטיי.
קוואנטום מעכאניק איז די שטודיע פון חומר און ראדיאציע אויף אן אטאמישן לעוול. ווען מען האט זיך דערזען מיט לעכער און פראלעמען מיט די פריערדיגע נאטורן געזעצן טעאריעס, עקספערימענטן האבן פשוט נישט געשטימט מיט'ן דעמאלט-אנגענומענעם "מציאות", האט איינשטיינ'ס רעלאטיוויטי קודם ארויסגעהאלפן צו באצייכענען די פיזיקס פון גאר שנעלע, מאסיווע אביעקטן אז עס זאל שטימען. ווידער קוואנטום מעכאניק פארנעמט זיך מיט'ן מסביר זיין דעם סדר העולם וואס קומט פאר אין די פיצינקע אומזעעוודיגע סאב-אטאמישע וועלט. (אין קאנטראסט דערצו איז קלאסישע פיזיק וואס באדייט די געזעצן פון יעדן טאגיקן לעבן, מאטעריאלן און זאכן וואס מיר קענען זען.)
אז קוואנטום מעכאניק האנדלט מיט די קליינע אומזעעוודיגע חברה, דארף ער זיך ספראווען מיט דעם מאדנעם כוואליע-פארטיקל באשטאנד, וואס מ'האט שוין דערמאנט דא אז ליכטיגקייט האט פאקטיש סיי די כוואליע און סיי די פארטיקל נאטור, ווי אויך מיט די "אומזיכערקייט פרינציפל" וואס מען האט שוין אויך דערמאנט, וואס איך וואלט אזוי מסביר געווען אין די פשוטסטע ווערטער אזוי: אין די פיצעלע אטאמישע וועלט זענען זאכן אזוי קליין אז אפילו אויב ליכטיגקייט כוואליעס קלאפן זיך אן אין אן אטאם ברענגט עס דעם אטאם צו טוישן ריכטונג אדער דעם ספיד , און צומאל אפילו שטויסט עס אפילו גענצליך אוועק די עלעקטראנען אינעם אטאם. פשוט, א גרויסער מענטש דארף כאפן א הילכיגן פאטש צו אוועקפאלן, אבער פאר א נישטיגער אטאם איז גענוג סיי וועלכע פיצעלע זאך וואס קלאפט אים אן, צי ליכט, צי סיי וועלכע אנדערע פארטיקלס. צוליב דעם דאזיגן פאקט איז קיינמאל נישט מעגליך צו מעסטן גענוי די פאזיציע און ספיד פון אן אטאם אין די זעלבע צייט. דאס קוקן אליין (וואס אויב דו ווילסט עס זען אדער מעסטן מוז דאך ארייננעמען דעם פאקט אז עפעס [ווי ליכט] גייט זיך אנקלאפן אין די אטאמעלעך), האט אן אפעקט דערויף ממילא איז עס שוין יעצט ווען דו מעסט עטוואס אנדערש.
די "קוואנטום" באציעט זיך צו די קלענסטע מאס ענערגיע וואס נאר שייך, גערופן "קוואנטא". דאס הייסט אנשטאט באטראכטן ענערגיע ווי א נאכאנאנדע זאך, באטראכט מען עס ענדערש אין קליינע "קוואנטא" יוניטס.

[פשוט-קאמפליצירט]

שרגא, זייער גוט אויסגעברענגט. איך וויל נאר גיין אביסל ווייטער מיט'ן מהלך פון פאר'פּשוט'ן די "פרעמדקייט" אין קוואנטום פיזיקס. איינמאל די זאך וועט נאענטער געברענגט ווערן צום שכל, וועט זיין גרינגער אריינצוקריכן אין די פרטים - די מבהיל-הרעיונ'דיגע קאנסעקווענצן וואס די טעאריע ברענגט.

לאמיר בלייבן אין דער פריערדערמאנטער מנחם-מנדל מעשה פאר נאך אביסל צייט. נאר אנשטאט א פאטשיילע וויש מיט א טריפ צו פאנטאסטיק-לאנד, וועלן מיר צוריקקומען דא, אין אונזער היימליכער עולם העשי'. מיר וועלן נאר אריינקריכן אין א פלאץ וואס עקזיסטירט יא אויף אונזער וועלט, הגם מיר האבן נישט קיין צוטריט אהין. כדי אנצוקומען אהין, וואלטן מיר זיך געדארפט קענען איינשרינקען צו א סייז וואס איז אומבאגרייפליך קליין. נישט נאר אז מיר קענען זיך נישט איינשרינקען צו אזא פיצעלן סייז, נאר די קליינקייט איז אזוי ווייט, אז ס'איז ממש אוממעגליך מצייר צו זיין.

איינע פון די קלענסטע זאכן וואס דאס אויג קען זען, איז א ברעקל שטויב. מיר ווייסן דאך אבער אז די ווועלט ענדיגט זיך נישט ביי א שטויבל. אונטער א מיקראסקאפ קען דער מענטש זען זאכן וואס זענען סך קלענער ווי א ברעקל. מיט דעם פארגעשריטנסטן מיקראסקאפ היינט קען מען זען זאכן אזוי קליין ווי א 200סטל פון דער דיקקייט פון א האָר.

מיר פארשטייען אבער אז עס זענען פאראן זאכן וואס זענען קלענער ווי דעם. (פאראן מיקראסקאפן וואס ארבעטן מיט פארגעשריטענער טעכנאלאגיע דורך וועלכער מען קען זען, הגם אומדירעקט, זאכן וואס זענען סך קלענער פון דעם אויך.) מיר זענען נאר יעצט באגרעניצט צו דער פארגעשריטנקייט פון טעכנאלאגיע. מער פארשריט וועט מיינען נאך מער סאפיסטיקירטע מיקראסקאפן, אונטער וועמענס אויג מיר וועלן קענען זען נאך קלענערע זאכן.

אויב מיר וואלטן געקענט זיך איינשרינקען צום סייז פון א זאמד-שטויבל, וואלטן מיר געזען די וועלט פונקט אזוי ווי יעצט, אלס ריזיג-גרויסע מענטשן. יא, מיר וואלטן נישט געקענט באשטיין דאס מינדסטע ווינטל; מיר וואלטן געווען אויסגעשטעלט צו מער סכנות, זייענדיג אזוי קליין און שוואך. אבער די אלע שינויים וואלטן געקומען אדאנק דעם וואס מיר זענען קלענער געווארן. גארנישט אין חוקי הטבע וואלט זיך פאר אונז געביטן; מיר וואלטן פשוט געווען אויסגעשטעלט צו אנדערע אומשטענדן -- וואס זענען יעצט פונקט אזוי אמת, הגם זיי זענען אונז נישט נוגע.

דאס זעלבע וואלט געווען אמת אויב מיר וואלטן געקענט זיך ווייטערשרינקען ביז דער גרויס פון א טויזנסטל פון א זאמד-ברעקל. גארנישט אין דער טבע וואלט זיך געביטן. מיר, צעשראנקענע מענטשן, וואלטן זיך נאר געדארפט ספראווען מיט אנדערע אומשטענדן, וואס זענען יעצט פשוט נישט רעלעוואנט.

איז אבער פאראן א געוויסע גרויס, וואו די טבע ווערט פשוט נשתנה. אויב מיר וואלטן זיך געקענט פארקלענערן ביז א געוויסן סייז (מען רעדט פון אומבאגרייפליך קליין), וואלט דאס מציאות געווען דראסטיש אנדערש פון דעם וועלכן מיר קענען יעצט, דא, וואו און וויאזוי מיר זענען. אין דעם דאזיגן עולם המיניאטורן, קענען מיר זיין אויף מער ווי איין פלאץ אין דער זעלבער צייט. מיר קענען דארט אויך צוריקגיין צו נעכטן: היינט, נעכטן און מארגן געשעען אלע יעצט, אויפאמאל. ועוד -- משונה'דיגע זאכן וואס מיר, דא, אין דער "גרויסער וועלט" קענען נישט באגרייפן.

אט די פיצעלע משונה'דיגע וועלט עקזיסטירט, יעצט, דא, אויף דער וועלט אין וועלכער מיר לעבן. דער מקום וואו דאס אלעס שפילט זיך אפ, איז אבער אזוי נורא'דיג קליין, אז מיר, מיט אונזערע חושים אפילו ווען באוואפנט מיט דער סאמע סאפיסטיקירטע טעכנאלאגיע, האבן קיין צוטריט אהין. עס זענען אבער פאראן "זאכן", ממשות'דיגע זאכן, וואס זענען גענוג קליין אריינצופיטן אין דעם פלאץ, אין וועלכן די וועלט פירט זיך אויף אזוי מאדנע, און יענע זאכן לעבן אין אזא איפכא-מסתברא וועלט, וואו די אלע איפכא-מסתברא געשעענישן שפילן זיך אויס.

און ווידעראמאל: זאלן מיר נאר קענען זיך פארקלענערן צום סייז פון א סובאטאמישן שטיקל, וועמענס סייז איז דערמאנט געווארן פריער אינעם ערשטן פאסט פון דעם אשכול, וואלטן מיר געלעבט און פונקציאנירט אין אט דער וועלט, מיט אט די געזעצן.

[פשוט-קאמפליצירט]

רוב פון די חידושים אין קוואנטום פיזיקס זענען אויפגעקומען דורך מאטעמאטישע חשבונות. איך קען נישט קיין מאטעמאטיק, במילא פארשטיי איך כמעט נישט די שקלא וטריא וואס האט געפירט צו די מסקנות. איך קען אבער איבערזאגן די טרוקענע פאקטן וויאזוי איך האב זיי פארשטאנען. אויף וויפיל איך פארשטיי, זענען כמעט אלע די חידושים שוין באשטעטיגט געווארן אין עקספערימענטן. אבער דער שווערסטער חלק אין דער הבנת הענין ליגט נישט אין די מאטעמאטישע חשבונות, וואס איז בעצם א חסרון ידיעה און עפעס וואס מען קען זיך דערלערנען, נאר אינעם משלים זיין מיט עפעס וואס מען קען נישט באגרייפן. מען דארף פשוט פועל'ן ביים מוח, אז הגם עס איז בהחלט אוממעגליך, איז עס במציאות פארט אזוי.

קודם כל, אז ביים קוואנטום שטאפל עקזיסטירן נישט קיין מקום און זמן. נישטא אזא זאך ווי פלאץ. און ווען מען רעדט פון "פלאץ", מיינט מען פשוט די עקזיסטענץ פון "חלל הפנוי", ליידיג פלאץ. דאס זעלבע מיט זמן, מיינט מען נישט דעם זייגער, נאר דעם עצם געלויף פון זמן. ביים קוואנטום שטאפל איז נישטא קיין יעצט/פריער/שפעטער. נישטא קיין "כלי", קיין הינטערגרונד, פאר תנועת הזמן.

ביים קוואנטום שטאפל ווערן די גרעניצן פון עקזיסטענץ און נישט-עקזיסטענץ זייער פארוואסערט. עלעקטראנס (און אלע אנדערע ברואים וואס פונקציאנירן אויף דעם לעוועל) ווערן נעלם מעל פני מציאות, און קומען באלד צוריק אויף. ווי סייענס פארשטייט דאס דערווייל, מיינט דאס נישט אז די עלעקטראנס "באהאלטן" זיך ערגעץ און דאן קומען צוריק, נאר זיי ווערן בטל במלוא מובן המילה. זיי גייען ארויס פון עקזיסטענץ און ווערן באלד צוריק באשאפן אויפסניי. (דער נאענסטער אופן דאס איבערצוגעבן איז אז די וועלט ווערט יעדע רגע ממש באשאפן יש מאין.)

די ווערטער פון "וואס", "ווען", "ווער", "וויאזוי", "וואוהין" פארלירן אינעם עולם הקוואנטום זייער משמעות. אויף דעם קוואנטום שטאפל רעדט איר דארט טערקיש.

נאך א משונה'דיגע דערשיינונג אין קוואנטום פיזיקס איז ווי פאלגנד. ווען צוויי עלעקטראנס ווערן באשאפן אויפאמאל, און ווערן דערנאך צעטיילט, בלייבן זיי "פארבינדן" אויף א מיסטעריעזן אופן. אויב וועט מען עפעס טאן צו איינעם פון די עלעקטראנס, לאמיר זאגן אים געבן א דריי, וועט דער צווייטער עלעקטראן ספאנטאן טאן די זעלבע זאך - ער וועט זיך נעמען דרייען אינאיינעם מיט'ן ערשטן. די עלעקטראנס וועלן זיך אזוי אויפפירן אפגעזען פון דעם מרחק צווישן זיי. דאס הייסט, אפילו זיי וועלן אזוי ווייט אפגעטיילט ווערן, אז ס'וועט צווישן זיי צוויי זיין א מרחק פון מיליאנען ליכט-יארן, וועלן זיי זיך "נאכטאן" איינעם דעם צווייטן. אז איר וועט געבן א פליק איינעם פון זיי, וועט דער צווייטער רעאגירן אין דער זעלבער אותו-רגע ווי גלייך איר האט אים געפליקט.

דער פלא מיט דעם איז וואס אין סייענס איז פאראן א כלל אז גארנישט קען גיין שנעלער ווי די שנעלקייט פון ליכט. "גארנישט" מיינט אפילו אינפארמאציע, און גרמא'ס - גארנישט. (זע דעם אשכול - viewtopic.php?f=19&t=99). דא געפינען מיר אבער אז איין עלעקטראן איז משפיע אויפ'ן אנדערן ממש באותו רגע, אן קיין טראפ צייט צווישן. דאס הייסט, אז די השפעה פונעם געפליקטן עלעקטראן אויף זיין צווילינג געשעט שנעלער ווי דער שנעלקייט פון ליכט. אבער דאס איז דאך אוממעגליך! עס איז ווי גלייך די צוויי זענען באמת איין לאנגער עלעקטראן"שטיק", נאר מיר קענען זען בלויז די צוויי עקן.

[פשוט-קאמפליצירט]

קודם כל, אז ביים קוואנטום שטאפל עקזיסטירן נישט קיין מקום און זמן. נישטא אזא זאך ווי פלאץ. און ווען מען רעדט פון "פלאץ", מיינט מען פשוט די עקזיסטענץ פון "חלל הפנוי", ליידיג פלאץ. דאס זעלבע מיט זמן, מיינט מען נישט דעם זייגער, נאר דעם עצם געלויף פון זמן. ביים קוואנטום שטאפל איז נישטא קיין יעצט/פריער/שפעטער. נישטא קיין "כלי", קיין הינטערגרונד, פאר תנועת הזמן.

ביים קוואנטום שטאפל ווערן די גרעניצן פון עקזיסטענץ און נישט-עקזיסטענץ זייער פארוואסערט. עלעקטראנס (און אלע אנדערע ברואים וואס פונקציאנירן אויף דעם לעוועל) ווערן נעלם מעל פני מציאות, און קומען באלד צוריק אויף. ווי סייענס פארשטייט דאס דערווייל, מיינט דאס נישט אז די עלעקטראנס "באהאלטן" זיך ערגעץ און דאן קומען צוריק, נאר זיי ווערן בטל במלוא מובן המילה. זיי גייען ארויס פון עקזיסטענץ און ווערן באלד צוריק באשאפן אויפסניי. (דער נאענסטער אופן דאס איבערצוגעבן איז אז די וועלט ווערט יעדע רגע ממש באשאפן יש מאין.)

די אלע מאדנע, נגד-השכל'דיגע זאכן געשעען נאר אזוי לאנג ווי עמיצער קוקט נישט אויף די עלעקטראנס. איינמאל א מענטש קוקט אויף דעם שטח, וואו דאס אלעס שפילט זיך אויס, טוישט זיך אלעס און די עלעקטראנס הייבן זיך אן אויפפירן נארמאל. ("קוקן" מיינט נישט דווקא מיט די פליישיגע אויגן, נאר סיי וואספארא אופן, מיט סיי וואספארא כלי/ממוצע/טעכנאלאגיע. די נקודה איז אז אזוי לאנג ווי מען פרואווט נישט "כאפן" דעם עלעקטראן, פירט ער זיך לויט די מאדנע כללים.)

אזוי לאנג ווי מען קוקט אים נישט אן, איז אן עלעקטראן איבעראל און אין ערגעץ נישט. איינמאל עמיצער קוקט, ווערט דער עלעקטראן א נארמאלער פּאַרטיקל, א קליין שטיק ממשות, וואס קען געמאסטן ווערן, געזען ווערן, און ער פארמאגט באשטימטע גרעניצן וואו ער איז און וואס ער טוט.


ווי שוין דערמאנט, פארשטייט סייענס נישט דעם פשט אינעם קוואנטום פיזיקס סדר. וויסנשאפטלער מאכן חשבונות און פירן דורך עקספערימענטן. דאן קענען זיי אונז, פשוט'ע מענטשן, מיטטיילן די רעזולטאטן. סייענס פארשטייט נישט קוואנטום פיזיקס קיין סך בעסער ווי מיר אלע. במילא איז נישט שייך זיך אפצושטעלן פרעגן "פארוואס" און "וויאזוי".

פארט זענען פאראן זאכן אין קוואנטום פיזיקס וואס זענען אזוי מבהיל הרעיון, אז אפילו אן פארשטיין איז אויך אינטערעסאנט צו שפעקולירן וועגן זיי. איינע אזא מערקווירדיגער חידוש איז דאס וועגן וואס מיר רעדן יעצט, ווי מיט'ן בלויז קוקן אויף א זאך, איז מען איר ממש משנה; אין א וועג, "באשאפן" מיר א נייע מציאות בלויז מיט קוקן. דער עלעקטראן איז ערגעץ וואו אין אנדער וועלט ווען מיר קוקן נישט. איינמאל מיר קוקן דערויף, טוישט ער זיך, ווערט א ממשות, און שפרינגט אריין אין אונזער וועלט, אין אונזערע חוקי הטבע.

עס דארף אונטערגעשטראכן ווערן, אז דער טויש איז נישט קיין אילוזיע, עפעס וואס דאכט זיך. ס'איז נישט אז מיר קענען פשוט נישט זען וואס דער עלעקטראן טוט ביז מיר קוקן. נאר עס בוכשטעבליך אמת במלוא מובן המילה: דער עלעקטראן עקזיסטירט נישט ווי א געהעריגע בריאה אין אונזער וועלט, ביז עמיצער קוקט אויף אים. שטעלט זיך פאר אז אייער הויז, קאר, חבר מיט וועמען איר שמועסט, קאמפיוטער אויף וועלכן איר לייענט יעצט די דאזיגע שורות -- זיי אלע זענען נישטא, באמת נישטא, ביז איר קוקט. איינמאל איר כאפט א בליק דארט וואו איר דערווארט זיי זאלן זיך געפינען, טויכן זיי פלוצלונג אויף. מיט מענטשן, הייזער, קאמפיוטערס געשעט עס טאקע נישט; אויף דעם קוואנטום שטאפל אבער יא.

נאך מער: עקספערימענטן האבן געוויזן אז דער עלעקטראן ווייסט פאר פאראויס צי עמיצער וועט קוקן אויף אים, צי נישט. דער דאזיגער עקספערימענט איז אן אריכות פאר זיך (איך האב אויבן געשטעלט א לינק צו א קליפ וואס איז אים מסביר בקיצור). אין ממש א ווארט ארבעט עס אז עלעקטראנס ווערן ארויסגעשאסן פון אזא מאשין צו א באשטימטן ציל, און מען קוקט דאן וואו זיי גייען און וואס זיי טוען אויפ'ן וועג. געוואנדן צי מען קוקט אויף זיי צי נישט, וועלן די עלעקטראנס זיך אויפפירן אינגאנצן אנדערש. אויב קוקט מען אויף זיי, וועלן זיי טאן איין זאך; אויב נישט, וועלן זיי זיך אויפפירן אנדערש. די רעזולטאטן פון דעם עקספערימענט ווייזן קלאר אז נישט נאר "ווייסט" דער עלעקטראן צי מען קוקט אויף אים, נאר ער ווייסט עס פון פאראויס, נאך איידער דער עקספרימענטירער זעלבסט האט באשלאסן וואס ער וויל טאן, קוקן צי נישט, וואס יענער וועט למעשה טאן.

פון וואו "ווייסט" דער עלעקטראן אז מען קוקט אויף אים? וואספארא באשעפעניש איז ער, אז ער קען די אלע זאכן טאן? וואס האט מיין קוקן מיט'ן עלעקטראנ'ס עקזיסטענץ?

[חד גדיא]

איך קען נישט זאגן אז איך פארשטיי אלעס. אבער איך האב געליינט די ערשטע פאר פון פשוט קאמפליציט׳ס תגובות, און איך פאנגט אן צוצוקימען צו די מדריגה פון תכלית הידיעה שלא נדע. צו וויסן אז מ׳קען נישט פארשטיין. אז ס׳איז סתירה׳דיג. איך גלייב אז נאך אפאר שיעור כללי׳ס פון פשוט קאמפליצירט׳ס דאון טא ערט ערקלערונגען וועל איך מער און מער פארשטיין.

[פשוט-קאמפליצירט]

נאך א משונה'דיגע דערשיינונג אין קוואנטום פיזיקס איז ווי פאלגנד. ווען צוויי עלעקטראנס ווערן באשאפן אויפאמאל, און ווערן דערנאך צעטיילט, בלייבן זיי "פארבינדן" אויף א מיסטעריעזן אופן. אויב וועט מען עפעס טאן צו איינעם פון די עלעקטראנס, לאמיר זאגן אים געבן א דריי, וועט דער צווייטער עלעקטראן ספאנטאן טאן די זעלבע זאך - ער וועט זיך נעמען דרייען אינאיינעם מיט'ן ערשטן. די עלעקטראנס וועלן זיך אזוי אויפפירן אפגעזען פון דעם מרחק צווישן זיי. דאס הייסט, אפילו זיי וועלן אזוי ווייט אפגעטיילט ווערן, אז ס'וועט צווישן זיי צוויי זיין א מרחק פון מיליאנען ליכט-יארן, וועלן זיי זיך "נאכטאן" איינעם דעם צווייטן. אז איר וועט געבן א פליק איינעם פון זיי, וועט דער צווייטער רעאגירן אין דער זעלבער אותו-רגע ווי גלייך איר האט אים געפליקט.

דער פלא מיט דעם איז וואס אין סייענס איז פאראן א כלל אז גארנישט קען גיין שנעלער ווי די שנעלקייט פון ליכט. "גארנישט" מיינט אפילו אינפארמאציע, און גרמא'ס - גארנישט. (זע דעם אשכול - viewtopic.php?f=19&t=99). דא געפינען מיר אבער אז איין עלעקטראן איז משפיע אויפ'ן אנדערן ממש באותו רגע, אן קיין טראפ צייט צווישן. דאס הייסט, אז די השפעה פונעם געפליקטן עלעקטראן אויף זיין צווילינג געשעט שנעלער ווי דער שנעלקייט פון ליכט. אבער דאס איז דאך אוממעגליך! עס איז ווי גלייך די צוויי זענען באמת איין לאנגער עלעקטראן"שטיק", נאר מיר קענען זען בלויז די צוויי עקן.

איך וויל אביסל בעסער מסביר זיין quantum entanglement, ווי דער פענאמען איז באקאנט. די שנעלקייט פון ליכט איז, ווי שרגא האט מסביר געווען אין יענעם אשכול, דער קאסמישער ספיד לימיט. גארנישט אין דער בריאה קען גיין שנעלער ווי דעם ספיד פון (בערך) 186,000 מייל-פער-סעקונדע. די דאזיגע באריערע איז אבער נישט בלויז פאר זאכן וואס פליען, ריקן זיך, אז זיי קענען נישט גיין שנעלער פון דעם ספיד, נאר פאר משפיע/נשפע, סיבה/מסובב, cause/effect, אא"וו. ווען איך זאל טאן עפעס, וואס איז אייך גורם זיך צו פרייען, וועט אט די צייט פון ווען איך טו מיין אקט, ביז דאס געפיל פון פרייד רופט זיך ביי אייך אפ נישט קענען זיין שנעלער ווי דעם "ספיד אוו לייט". א קאמפיוטער, אפגעזען ווי ווייט די טעכנאלאגיע זאל נאר פראגרעסירן, וועט קיינמאל נישט קענען לויפן שנעלער ווי דעם ספיד. די נקודה איז, אז יעדע צוויי זאכן מיט וואס וואספארא שייכות און קאנעקשאן עס זאל נאר נישט זיין, אויף סיי וואספארא אופן, דורך סיי וואספארא ממוצע -- קען נישט געשען שנעלער ווי דעם ספיד פון 186,000 מייל פער סעקונדע.

צוויי אויפאמאל-באשאפענע עלעקטראנס איז דער איינציגער אויסנאם. די עלעקטראנס פייפן זיך אן אויף דער דאזיגער געזעץ אין פיזיקס. דער מחדש פון דעם איז טאקע איינשטיין, וועלכער איז אויפגעקומען מיט דעם, אז די שנעלקייט פון ליכט איז דער אולטימאטיווער ספיד לימיט. איינשטיין, וועלכער איז נישט געווען קיין גרויסער חסיד פון קוואנטום פיזיקס, איז אויפגעקומען מיט דעם אלס א פרואוו צו ווייזן אז קוואנטום פיזיקס שטימט נישט. איז ער אויפגעקומען מיט דעם עקספערימענט, וואס ווייזט אז אויב קוואנטום פיזיקס ארבעט טאקע אויף דעם אופן, וועט אויסקומען אז די אינפארמאציע-אויסטויש צווישן די צוויי עלעקטראנס -- די השפעה וואס איינער פון זיי האט אויפ'ן אנדערן -- לויפט שנעלער ווי דער ליכט שנעלקייט.

איינשטיינ'ס מסקנא איז געווען: אלא מאי שטימט עפעס נישט מיט קוואנטום פיזיקס. די מסקנא פון סייענטיפישע עקספערימענטן איז אבער געוווען: קוואנטום פיזיקס שטימט יא, און די אינפארמאציע צווישן די צוויי עלעקטראנס לויפט טאקע שנעלער ווי דער שנעלקייט פון ליכט.

למעשה ווייסט סייענס מכוח אנדערע חשבונות און עקספערימענטן אז די שנעלקייט פון ליכט איז פארט די שנעלסטע וואס נאר מעגליך, און גארנישט קען גיין שנעלער פון דעם.

געוויסע סייענטיסטן ווילן שפעקולירן אז די צוויי עלעקטראנס זענען באמת נישט אפגעטיילט איינער פון אנדערן -- הגם צו אונז זעט עס אזוי אויס. ערגעץ-וואו, ביי א געוויסער מדריגה, וואוהין אונזערע ידיעות זענען נאכנישט אנגעקומען, זענען זיי מקושר. א פאסיגער משל איז א ברייטפארצווייגטער בוים. די ווארצלען פון א געזונטן בוים צעצווייגן זיך אפטמאל אונטער דער ערד אויף א היפשן שטח ארום דעם בוים. זיי קענען אפט ארויסשטארן פון דער ערד א שיינע פאר פיס אוועק פונעם בוים. אויבנאויף זעט דער ווארצל אויס ווי אן עלנדער צווייג; אז מען באטראכט עס אבער פון דער נאענט, קען מען זען אז ער איז טייל פון א נעץ ווארצלען, וואס זענען אלע טייל פון יענעם דיקן בוים אט דארט.

איז די שפעקולאציע אז "מציאות", עקזיסטענץ, reality, גייט טיפער ווי מיר מיינען, און ערגעץ וואו אראפ זענען די עלעקטראנט לעולם איינס. פאר אונז, אויף דעם שטאפל פון אונזער עקזיסטענץ, פון אונזערע השגות, זעען זיי אויס פונאנדערגעטיילט.

אויב דאס זאל זיין אמת, מוז מען צוקומען צו א פאנטאסטישע מסקנא. דער אנגענומענער מהלך אין סייענס איבער דאס באשאף פון דער וועלט איז די "ביג בענג" טעאריע. די טעאריע זאגט אז די בריאה האט זיך אנגעהויבן מיט א פיצעלע נקודה, וואס האט פארמאגט אין זיך בכוח אלעס וואס איז נאר ווען-אמאל באשאפן געווארן. דאס דאזיגע פינטל האט עקספלאדירט און אנגעהויבן עקספאנסירן, זיך צעשפרייטן. (דאס איז א מסכת פאר זיך. ס'איז מערקווירדיג אז די ווערטער וואס סייענס ניצט צו שילדערן דעם ביג בענג ענדלען היפש אין דעם אופן ווי דער רמב"ן איז מסביר דעם "היולי".)

די דאזיגע "נקודה", singularity, איז געווען אזוי קליין, ווי דעם שטאפל ביי וועלכן די געזעצן קוואנטום פיזיקס הערשן. לויט דעם חשבון פון פריער, מיט די צוויי עלעקטראנס, אז איינמאל צוויי קוואנטום-פיזיקס טיילן ווערן אויפאמאל באשאפן בלייבן זיי באהאפטן לעולם ועד, קומט אויס אז די גאנצע בריאה איז ביים יסוד, יענעם מיסטעריעזן שטאפל ווואוהין מיר דארפן נאך אנקומען, מקושר. די גאנצע בריאה איז איין גרויסע "זאך", וואס מאניפעסטירט זיך אויף דעם לעוועל וואו מיר זענען אין פארשידענע פארמען און אופנים.

[לאדיך אפ]

קיפ איט קאמינג, פ"ק. צוביסלעך צוביסלעך איי עם געטינג די הענג אף איט.