די בלע"ז'ן פון רש"י. וואס זענען זיי?

[berlbalaguleh]

דער גאלדענער אדלער: אדרבה. לאמיר מאכן א יששכר-זבולון געשעפט. דו וועסט ארויסזוכן די בלע"ז ווערטער אין חומש-רש"י און אין גמ'. און איך וועל עס בעז"ה אדורכארבעטן. און ממילא וועלל איך שוין לערנען די פסוקים חומש-רש"י און די בלעטער גמרא...!

פון דא זעהמיר אז די בלע"ז ווערטער פון רש"י הק' זענען הייליג. איך דאנק דעם באשעפער אויף דעם עבר, וואס איך האב געהאט סייעתא דשמיא מפענח צו זיין די אלע ווערטער. ביז היינט. און איך בין מתפלל אויפ'ן עתיד.

די שמחה וואס איך האב ווען איך קען צו טרעפן די בלע"ז ווערטער פון רש"י, און עס צו פאסן צו די היינטיגע גערעדטע שפראך איז אין לשער. וויל דורכדעם קענמען פארשטיין פשט אין פסוק. און אויך די כונה פון רש"י הק' מיט א סאך מער עמקות...! יישר כח...!

[דער גאלדענער אדלער]

דער גאלדענער אדלער: אדרבה. לאמיר מאכן א יששכר-זבולון געשעפט. דו וועסט ארויסזוכן די בלע"ז ווערטער אין חומש-רש"י און אין גמ'. און איך וועל עס בעז"ה אדורכארבעטן. און ממילא וועלל איך שוין לערנען די פסוקים חומש-רש"י און די בלעטער גמרא...!

פון דא זעהמיר אז די בלע"ז ווערטער פון רש"י הק' זענען הייליג. איך דאנק דעם באשעפער אויף דעם עבר, וואס איך האב געהאט סייעתא דשמיא מפענח צו זיין די אלע ווערטער. ביז היינט. און איך בין מתפלל אויפ'ן עתיד.

די שמחה וואס איך האב ווען איך קען צו טרעפן די בלע"ז ווערטער פון רש"י, און עס צו פאסן צו די היינטיגע גערעדטע שפראך איז אין לשער. וויל דורכדעם קענמען פארשטיין פשט אין פסוק. און אויך די כונה פון רש"י הק' מיט א סאך מער עמקות...! יישר כח...!

ר' בערל, מ'האמער א געשעפט! כ'האב אויך אפיר גענומען מיין דעת מקרא חומש ס'זאל זיין ביי די האנט.

[דער גאלדענער אדלער]

א גוטע וואך ר' בערל: כ'הייב שוין אן די וואך מיט אביסעל ארבייט פאר אייך, כ'פארזיכער אייך אפאר בלאט גמ', סנהדרין דף ל"ג ע"א רש"י ד"ה האם שלה, ובלע"ז מטריצ"ה.?

[דער גאלדענער אדלער]

ר' בערל: כ'האב אזוי ג'בלעטערט דעם דעת מקרא האב איך געפונען דארט אלע בלע"ז'לך פון גאנץ ספר דברים, אבער זיי מאכן עס ביי יעדע סדר, די קאפיטל און פסוק די בלע"ז, די פראנצויזישע שפראך, און וואס ס'מיינט אין לש"הק, כ'וועל פרובירן כאפן א בילד דערפון און עס ארויף לייגן דא.

[berlbalaguleh]

דער גאלדענער אדלער:ייש"כ. פאר ביידע ידיעות. עקסטער פאר די מראי מקומות אין די גמ' מס' סנהדרין. און אויך, א ספעציעלע ייש"כ פאר די פירושי בלע"ז פון חומש דעת מקרא. איך ווארט שוין מיט גרויס האפענונג ווען איהר וועט עס ארויפלייגן. ווייל איך האב נישט דעם דעת מקרא חומש...!

[דער גאלדענער אדלער]

ר' בערל; אזוי ווי כ'האב געזאגט פאריגע וואך, ברענג איך אייך דא קאפיעס פון חומש דעת מקרא מוסד הרב קוק, אויף אלע בלע"ז'לך פון סדר דברים, אויך פון די אנדערע סדרים ווען מ'וועט בעזר השם האלטן דארט וועל איך עס אריין ברענגן דא.

[berlbalaguleh]

דער גאלדענער אדלער:ייש"כ פאר די טירחא. איך האב דעם ספר/בוך. ס'הייסט ..."לעזי רש"י"... פון פראפעסאר משה קטן /קליין, ע"ה.

איך האב עטליכע הערות:...1) די דעמארקאציע פון די פ' השבוע איז פון די מעתיקים פון מוסד הרב קוק. ווייל דער מחבר אין דעם אריגינאל האט נישט געפונען פאר וויכטיג דאס מיטצוטיילן. און דער ליינער/באנוצער דארף אליינס אויפזוכן פון וועלכע פ' מ'רעדט...!

2). דער מחבר לאזט אויס א סאך ווערטער פון די בלע"ז'ן פון רש"י. למשל, אין מס' סנהדרין דף ל' ע"ב. ער ברענגט בכלל נישט דעם ווארט...אויך אין פ' פקודי. אויפ'ן פסוק..."ואת נרותיה"... זאגט רש"י..."לוצי"ש, בלע"ז...דאס איז געהעריג א ווארט נישט אין פראנצויזיש. נאר אין ספאניש..."Luzes"...=lights...because in French there is a different word that is used to describe lights...Lumiere/s...!

3)...דער אריגינאלער מחבר האט איבערגעלאזט א סאך אומ-פונקטליכקייטן. ווי למשל אין פ' ראה. אויפ'ן פסוק ..."והעטלף"... זאגט ער קלב"א שורי"ץ...ווען אין אמת גייט דער בלע"ז ארויף אויף דעם ווארט ..."והתנשמת"...ווייל אין אידיש איז דער ווארט א נאמען פון א פייגל..."העטלף".. דער שוואלב. און ..."והתנשמת"... איז טייטש א פלעדערמויז...דאס איז א מין שרץ העוף!

4). דער מחבר. פראפ. קטן טוט נאר 50% פון די ארבעט. ער ברענגט דעם טייטש פון דעם ווארט אין אלט פראנצויזיש. א שפראך וואס מ'רעדט שוין היינט נישט אין פראנקרייך. ממילא האט עס נישט קיין סאך פראקטישע נוצן. משא"כ אני הקטן פרוביר צו זוכן אן ענליך ווארט אין די היינטיגע גערעדטע שפראך...!

5) טאקע אויף דעם ווארט ..."והתנשמת"...איז דא א חילוק וויאזוי מ'זאגט היינט ארויס דעם ווארט...ער זאגט אז מ'זאגט עס קלבא סאריז. בשעת ס'ווערט ארויסגעזאגט אנדערש..."Chauve Souris"...= a flying mouse...And it is pronounced like the name..."suri"/Sarah...!

[berlbalaguleh]

נו, דער אשכול האטציך גערוקט מער אראפ און אראפ אויף די אקטיווע אשכולות פון קאווע שטיבל, און ער האט איינגעדרימלט. כ'האב נאר מורא אז ער זאלל נישט פארזונקען ווערן און ווערן נשתכח מן הלב. אבער ווי קען מען דען דערווארטן אז דער עולם (וואס איז נאך פארבליבן דא) זאלל זיך אינטרעסירן וואס רש"י זאגט. און וואס דער בלע"ז ווארט איז. און וואס ס'מיינט. ווען ס'טוען זיך אפ אזעלכע גררויסע זאכן וואס דער עולם איז שטארק פארנומען דערמיט ווי דער בראקקאלי עוף. (ס'א מין כלאים פון אן עוף און א וועדזשעטעיבל.). אדער וואספארא נארישקייט דער פרעזידענט טראמפ יר"ה האט היינט גע'טווי'ט. נאר אעפ"כ. וועל איך פראבירן...והנה... די גמ' אין מס' כתובות דף ס"א ע"ב זאגט..."דמיטללא בגורייתא קיטנייתא"...זאגט רש"י.."שמשחקת בכלבים דקים ושחוק שנקרא ..."אישקקי"ש"...בלע"ז מיין רבי וואלט עס געליינט אויף אונגאריש...איש- קא-י. איז אבער דער ריכטיגער וועג דאס צו ליינען..."Echeques"...= chess game...(Ay-Shek)...!

[דער גאלדענער אדלער]

ר' בערל, כ'האב געמיינט אז איר זענט געפארן אויף וואקאציע, אויב זענט איר יא דא דאן האב איך פאר אייך א גאנצע ליסט מיט בלע"לך. איר גייט דארפן אויף בלייבן א האלבע נאכט נאר אפצו לערנען אלע בלעטער גמרא

[berlbalaguleh]

דער גאלדענער אדלער:ייש"כ. נו, אדרבה. איך ווארט שוין דערויף בכליון עיניים. אזוי לערן איך כאטש עפעס א אידיש ווארט. מ'האמיר שוין געשמועסט. איהר וועט אי"ה באקומען א פאר פראצענט פון מיין תורה לערנען. (איך ווייס נישט אויב א גאנצע יששכר-זבולון געשעפט לוינט זיך פאר מיר. ס'איז א ביסל צו א הויעכע פראצענט)...!

[גוטע פינטעלך]

ר' בערל: מסכת סנהדרין דף ל' ע"ב סוף עמוד אין רש"י ד"ה בארירן יושרמ"א בלע"ז.
דעפענישן ביטע

דער גאלדענער אדלער:איך האב שטארק נאכגעזוכט אין פארשידענע "סאורסעס אוו רעפערענס" און איך האב נישט געטרפן אן ענליך ווארט. כ'האב אויך געטרייט אלע שמות הנרדפים פאר אלערליי וועפאנס. ס'איז דא א סאך נעמען. קיין איינס מעטשט נישט די בלע"ז ווארט פון רש"י...!

ס'איז אויך מעגליך אז דאס איז בכלל נישט קיין ווארט אויף פראנצויזיש. ס'זעהט אויס ענדערש צו זיין ספאניש. לויט'ן אויסלייג פונ'ם ווארט...!

נאר איך געב נישט אויף. און דו זאלסט אויכעט נישט אויפגעבן. מ'וועט נאך זוכן ווייטער. און מ'האפט בעז"ה צו טרעפן אן ענטפער. דערווייל א יישר כח. דו האסט מיך געמאכט לערנען 2 בלעטער גמרא מיט רש"י. דף ל, ע"ב. און דף מ"א ע"א. אויך נאכקוקן אין ערוך...! און להבדיל אין גוגל טרענסלעיט. וואס ווען ס'קומט צו שווערע ווערטער איז ער ווערד א זעץ אין ד'רערד...! ס'איז מסתמא דא א העכערע לעוול טרענסלעיטינג עפפ. אדער וועבסייט. וואס איז אויף א קאלידזש לעוול. דאס זוך איך...!

מספר "מרפא לשון" לר' משה לנדא נכד הנוב"י בתוך ש"ס הוצאת פראג שהוציא לאור, בדף ל' ציין לדף מ"א, ושם ביאר:

[דער גאלדענער אדלער]

ר' בערל; מס' סנהדרין דף ל"ז ע"א רש"י ד"ה מהבהבת, ובלע"ז פלמי"ד, ס'סאונד ווי פלאם, אבער כ'וויל סייווי וויסן די אפטייטש דערפון

[דער גאלדענער אדלער]

ר' בערל; מס' סנהדרין דף ל"ט ע"א רש"י ד"ה אותביה תותיה בחשא, קליני בלע"ז

רש"י ד"ה חבושי, קדוני"ץ

רש"י ד"ה ארבילא, קרובי"ל בלע"ז

[berlbalaguleh]

ר' בערל; מס' סנהדרין דף ל"ז ע"א רש"י ד"ה מהבהבת, ובלע"ז פלמי"ד, ס'סאונד ווי פלאם, אבער כ'וויל סייווי וויסן די אפטייטש דערפון

אויף די היינטיגע פראנצויזיש איז דא א ווארט וואס הייסט...Flamboyant...= flaming/fiery. But is pronounced differently than the same English word...(Flawm-Boua-yawn't)...!. While in English it describes a personality, in French it literally means a flaming situation/condition...!

[berlbalaguleh]

ר' בערל: מסכת סנהדרין דף ל' ע"ב סוף עמוד אין רש"י ד"ה בארירן יושרמ"א בלע"ז.
דעפענישן ביטע

דער גאלדענער אדלער:איך האב שטארק נאכגעזוכט אין פארשידענע "סאורסעס אוו רעפערענס" און איך האב נישט געטרפן אן ענליך ווארט. כ'האב אויך געטרייט אלע שמות הנרדפים פאר אלערליי וועפאנס. ס'איז דא א סאך נעמען. קיין איינס מעטשט נישט די בלע"ז ווארט פון רש"י...!

ס'איז אויך מעגליך אז דאס איז בכלל נישט קיין ווארט אויף פראנצויזיש. ס'זעהט אויס ענדערש צו זיין ספאניש. לויט'ן אויסלייג פונ'ם ווארט...!

נאר איך געב נישט אויף. און דו זאלסט אויכעט נישט אויפגעבן. מ'וועט נאך זוכן ווייטער. און מ'האפט בעז"ה צו טרעפן אן ענטפער. דערווייל א יישר כח. דו האסט מיך געמאכט לערנען 2 בלעטער גמרא מיט רש"י. דף ל, ע"ב. און דף מ"א ע"א. אויך נאכקוקן אין ערוך...! און להבדיל אין גוגל טרענסלעיט. וואס ווען ס'קומט צו שווערע ווערטער איז ער ווערד א זעץ אין ד'רערד...! ס'איז מסתמא דא א העכערע לעוול טרענסלעיטינג עפפ. אדער וועבסייט. וואס איז אויף א קאלידזש לעוול. דאס זוך איך...!

מספר "מרפא לשון" לר' משה לנדא נכד הנוב"י בתוך ש"ס הוצאת פראג שהוציא לאור, בדף ל' ציין לדף מ"א, ושם ביאר:

גוטע פינטלעך: ייש"כ. נאר דער ווארט ...arme/s...מיינט געווער. בכלליות. אבער דעם ספעציפישן וועפאן האבן מיר נישט ארויס. איך האב נאכגעזוכט אין די היינטיגע פראנצויזישע שפראך. און ס'איז נישט דא א נאמען פון א מין געווער מיט אזא אדער אן ענליכן נאמען...!

[berlbalaguleh]

ר' בערל; מס' סנהדרין דף ל"ט ע"א רש"י ד"ה אותביה תותיה בחשא, קליני בלע"ז

רש"י ד"ה חבושי, קדוני"ץ

רש"י ד"ה ארבילא, קרובי"ל בלע"ז

אויף דעם ווארט..."ב/חשא"..וואס מיינט בלאטע איז נישט דא אזא ווארט ווי
קלינ"י"...אין די היינטיגע שפראך. ס'הייסט אדער..."Boue"...or "Marais"...
אויב ס'מיינט ..."אש"...דאס הייסט אויף פראנצויזיש..."Cendres"...Possibly similar to the English word..."cinder/s"...

אויף דעם ווארט..."חבושי"... זאגט רש"י ..."קדוני"ץ" בלע"ז...דאס איז א מין פרי וואס הייסט אויף אידיש קיטטן. ס'איז א מין הארטע עפל/באר...אויף ענגליש הייסט עס ..."Quinnapple"...In French..."Quinquille"...

אויף דעם ווארט ארבילא...וואס מיינט א זיפ (צו זיפן מעהל)...קרובי"ל בלע"ז...אין די היינטיגע פראנצויזישע שפראך איז נישטא אזא ווארט נאר מ'נוצט אנ'אנדער ווארט..."Tamiseur"...= Sifter/strainer/sieve...!

[berlbalaguleh]

הערה ל'גוטע פינטלעך: ס'קען אויך מיינען א ..."דארט" אדער "הארפון"...אבער דאס האט אינגאנצן אנ'אנדער'ן נאמען. דאס הייסט..."Harpon"...!

[אישתישבי]

פון דא זעהמיר אז די בלע"ז ווערטער פון רש"י הק' זענען הייליג. איך דאנק דעם באשעפער אויף דעם עבר, וואס איך האב געהאט סייעתא דשמיא מפענח צו זיין די אלע ווערטער. ביז היינט. און איך בין מתפלל אויפ'ן עתיד.

די שמחה ...! יישר כח...!

כ'האב אמאהל געהערט אז צדיקים האבן געזאגט אז די יניקה וואס די דייטשן האבן איז פין דעם וואס רש"י זאגט אויף דער ווארט שניר שני"י בלעז, דאס געבט זיי א חיות.

[berlbalaguleh]

אקישתשבי: ייש"כ. סתם להערה בעלמא. רש"י הק' וואלט דאך געקענט אריינלייגן די לאטיינישע אותיות אין זיין פירוש על התורה. און אויף די גמרא. און ס'וואלט א סאך גרינגער געווען. ווען דער עולם וואלט פארשטאנען ברהיטא וואס רש"י'ס כוונה איז. נאר ער האט מקפיד געווען נישט אריינצולייגן גוי'אישע אותיות אין זיין פירוש. דאס מאכט עס הייליג. קודש לה'...!

אבער די חוקרים גייען נאך א טריט ווייטער. מה נפשך. אויב רש"י הק' האט איבערגעטייטשט געוויסע ווערטער פון די תורה אויף די שפראך וואס מ'האט דאמאלס גערעדט. פארוואס האט ער נאר גענומען געוויסע ווערטער. פארוואס נישט אלע ווערטער...?!

נאר דער תירוץ איז (לפי החוקרים בדברי רש"י הק') אז רש"י הק' האט נאר איבערגעטייטשט געוויסע ווערטער וואו מ'קען זיך טועה זיין אין פשט. למשל אין פ' ויגש. וואו רש"י הק' וויל ארויסברענגען דעם פשט אז דאס ווארט ..."בית"...דא מיינט נישט בית ממש. א הויז פון ציגל און שטיינער. נאר די הויזגעזינט. די מענטשן וועלכע האבן א שייכות צו דעם הויז...! און אזוי ביי א יעדע בלע"ז ווארט וואס רש"י ברענגט...!

[אישתישבי]

ביי מיר איז נישט אזוי פשוט דיין פשט'ל, קען זיין אז אז רש"י שרייבט נישט די גוי'שע בוכשטאבן, פשוט ווייל ער שרייבט נישט פראנצויזיש!! ער שרייבט די אידיש וואס מען האט דעמאלטס גערעדט.

דער רמב"ם האט אויך געשריבן חיבורים אויף דער אידישער שפראך וואס מען האט דעמאלטס גערעדט, און דארט רעדט מען נישט פין ווערטער, נאר פין גאנצע חיבורים, איז בעל כרחך נישט שייך דיין תירוץ.

און דאס פארענטפערט אויך וואס די טרעפסט בלע"ז ווערטער וואס זענען פין אנדערע שפראכן, נישט דווקא פראנצויזיש, ווייל די אידיש דעמאלטס איז געוועהן געמישט פין מערערע שפראכן, אזוי ווי אונזער אידיש היינט.

[berlbalaguleh]

אישתישבי: איך געב מער קרעדיט פאר רש"י...! ער איז געווען א וויין סוחר. און דאס איז געווען זיין עיקר פרנסה. זיין פירוש על התורה וש"ס האט ער געשריבן אלס זיין מיסיע אין לעבן. לויט ווי ס'איז באריכטעט האט ער געהאט שיין פרנסה פון זיין וויין געשעפט. וואו גרויסע פריצים און קעניגן זענען געקומען קויפן ביי איהם...! ס'דא געוויסע חוקרים און אקאדעמיקערס וועלכע קענען צוריק ..."טרעיסן".. אלע בלע"ז ווערטער וועלכע זענען אין די פראנצויזישע שפראך וואס מ'האט גערעדט אין יענע צייט. מכח די ווערטער פון די אנדערע שפראכן איז מעגליך אז מענטשן וועלכע האבן געוואוינט אין די פארשידענע מדינות ווי ענגלאנד, שפאניע און איטאליע האבן אנגעפרעגט ביי איהם איבער געוויסע ווערטער וואס זייער פשט איז און רש"י הק' האט עס געשריבן אין זייער שפראך....!
ניין. ער איז נישט געווען עפעס א בטלנ'יש איד'ל וועלכער איז ארומגעגאנגען מיט א פארשמאלצטן ישיבה כאלאט און דער געלער טלית קטן האט איהם ארויסגעהאנגען וואו מ'האט געקענט אפליינען די גאנצע מעניו פון סאפפער פאר די לעצטע 6 חדשים...!
אדער מיט אן אפענעם זיפפער און די העמעד מיט די הויזן זענען געווען צוקריעגט. אזוי ווי ביי...נ.ר...!

[דער גאלדענער אדלער]

ביי מיר איז נישט אזוי פשוט דיין פשט'ל, קען זיין אז אז רש"י שרייבט נישט די גוי'שע בוכשטאבן, פשוט ווייל ער שרייבט נישט פראנצויזיש!! ער שרייבט די אידיש וואס מען האט דעמאלטס גערעדט.

דער רמב"ם האט אויך געשריבן חיבורים אויף דער אידישער שפראך וואס מען האט דעמאלטס גערעדט, און דארט רעדט מען נישט פין ווערטער, נאר פין גאנצע חיבורים, איז בעל כרחך נישט שייך דיין תירוץ.

און דאס פארענטפערט אויך וואס די טרעפסט בלע"ז ווערטער וואס זענען פין אנדערע שפראכן, נישט דווקא פראנצויזיש, ווייל די אידיש דעמאלטס איז געוועהן געמישט פין מערערע שפראכן, אזוי ווי אונזער אידיש היינט.

ביינינז האט מען געוויסט אז ס'נאר דא איין אידישע שפראך, "אונגאריש" עני אנדערע שפראך איז נישט געווען אויסגעהאלטן, ספעציעל "ענגליש".
ס'האט געקענו זיין א פיינע שמועס אין אונגאריש אבער ווי נאר מ'האט געהערט דע אומערצויגענע יוגענט רעדן ענגליש, איז געגאנגן נו'ס מיט נא'ס, מ'קען נישט רעדן אידיש דא!! וואס איז מיט דע שלא שינו את לשונם!!

אבער ס'איז אמת אמאל זענען אסאך ספרים לכתחילה געדריקט געווארן אויף אראביש חובות הלבבות, כוזרי, מיט נאך, פארוואס דאמאלטס האט מען עס יא אריינגעלאזט אין אלע שולן און היינט קען מען נישט געפונען קיין רויטע ארטסקרול, און די אידיש רעדענדיגע שולן לא זכיתי להבין, היינט רעדן רוב אידן, ענגליש אדער עברית, סאך א קלענערע פארצענט רעדט אידיש

[berlbalaguleh]

דער גאלדענער אדלער: דו ביסט 100% גערעכט. נאר אונגאריש פארבלייבט נאכאלץ די העליגע שפראך...ווייל די וואס רעדן עס זענען דאך די מערסטע טומלערס און ארומ-רודערערס.

פארוואס, למשל ..."טשיללאר"...קאקא-אוש (ניין. נישט קאקאש) קעיק און ראפאגאש בארכעס. און קאפטא-פא איז או.קעי. אבער א ווארט אין ענגליש אדער, רחמנא ליצלן מהאי דעתא אין די שפה הטמאה הידועה איז להשמיד ולהרוג. יהרוג ואל יעבור. כ'מיין טאקע יהרוג. נישט יהרג...! ווייל אט די חברה זענען גרייט צו הרג'ענען מענטשן...!