קוואנטום פיזיקס

[געפילטע פיש]

עס איז ווי גלייך די צוויי זענען באמת איין לאנגער עלעקטראן"שטיק", נאר מיר קענען זען בלויז די צוויי עקן.

קומט אויס לויט דיר, אויב איך האב א שטעקן וואס איז א ליכט-יאר לאנג און מיין חבר שטייט אויף א שטערן וואס איז א ליכט-יאר ווייט פון מיר און איך געב דעם שטעקן א זעץ וועט מיין חבר גלייך שפירן דעם זעץ, ס'דאך אבער נישט אזוי, גארנישט גייט נישט שנעלער ווי די ספיד אוו לייט, מיין חבר וועט שפירן די זעץ א יאר שפעטער.

איינשטיין, וועלכער איז נישט געווען קיין גרויסער חסיד פון קוואנטום פיזיקס, איז אויפגעקומען מיט דעם אלס א פרואוו צו ווייזן אז קוואנטום פיזיקס שטימט נישט. איז ער אויפגעקומען מיט דעם עקספערימענט, וואס ווייזט אז אויב קוואנטום פיזיקס ארבעט טאקע אויף דעם אופן, וועט אויסקומען אז די אינפארמאציע-אויסטויש צווישן די צוויי עלעקטראנס -- די השפעה וואס איינער פון זיי האט אויפ'ן אנדערן -- לויפט שנעלער ווי דער ליכט שנעלקייט.

איינשטיינ'ס מסקנא איז געווען: אלא מאי שטימט עפעס נישט מיט קוואנטום פיזיקס. די מסקנא פון סייענטיפישע עקספערימענטן איז אבער געוווען: קוואנטום פיזיקס שטימט יא, און די אינפארמאציע צווישן די צוויי עלעקטראנס לויפט טאקע שנעלער ווי דער שנעלקייט פון ליכט.

איינשטיין איז נישט געווען קעגן קוואנטאם פיזיקס פער סעי, נאר קעגען די קאפענהעגן אינטערפעטאציע.
איינשטיין, באריס פאדאלסקי און נתן רוזען, (דריי יודישע בויעס) זענען ארויסגעקומן מיטן באקאנטען EPR Paradox מיט בערך וואס דו שרייבסט, אבער אביסעלע טיפער, אז נישט נאר ווייסט די צווייטע פארטיקעל ווען די ערשטע פארטיקל איז געמעזשערט געווארן, נאר ער ווייסט אויך אויף וועלכען אקסיס ס'געמעזשערט געווארען, זיי קומען צום מסקנא אז קוואנטום מעכאניקס קען זיין מעגליך, אבער אז די טעאריע איז נישט מושלם און ברויך נאך אסאך ארבעט.
היינט איז דא אסאך וואס פראבירן צו מאכן א טעאריע אויף אלעס און מאחד זיין רעלאטיוויטי און קוואנטום, איין קאנדידאט איז סטרינג טעאריע, וואס איך הייב נישט אן צו פארשטיין. אבער דאס איז א עקסטערע נושא פאר זיך, נא, נחזור לעניננו...

[קול דודי]

צוויי קוואנטום-פיזיקס טיילן ווערן אויפאמאל באשאפן בלייבן זיי באהאפטן לעולם ועד

זיי בלייבן נישט באהאפטן לעולם ועד. זיי זענען באהאפטן נאר ביז ווילאנג מען מעסט דאס. און אגב, דאס איז אמת ביי איעדעס קוואנטאם פארטיקל, נישט נאר עלעקטראנס.

[קול דודי]

איינשטיינ'ס מסקנא איז געווען: אלא מאי שטימט עפעס נישט מיט קוואנטום פיזיקס. די מסקנא פון סייענטיפישע עקספערימענטן איז אבער געוווען: קוואנטום פיזיקס שטימט יא, און די אינפארמאציע צווישן די צוויי עלעקטראנס לויפט טאקע שנעלער ווי דער שנעלקייט פון ליכט.

נישט אזוי. איינשטיינס מסקנא איז געווען אז עס קען נישט לויפן שנעלער ווי ליכט, ממילא טוינ עפעס נישט מיט קוואנטאם פיזיקס. וואס ער האט ניטאמאל געוואלט נעמען אין באטראכט איז אז עס קען גאר זיין אז עפעס זאל נשפע ווערן פון א זאך וואס איז נישט דא, נאר איז ווייט אוועק. האט אבער בעלל געוויזן אז דאס מוז סיי ווי זיין אמת, ממילא פעלט דאך נישט אויס צו זאגן אז עפעס ווערט געשיקט שנעלער ווי ליכט, נאר פשוט אז זאכן ווערן נשפע פון דערווייטנס.

זיי קומען צום מסקנא אז קוואנטום מעכאניקס קען זיין מעגליך, אבער אז די טעאריע איז נישט מושלם און ברויך נאך אסאך ארבעט.

דאס איז געווען איינשטיינס מסקנא. ער איז אבער נישט גערעכט געווען מיט דעם, ווי אויבן דערמאנט, ווייל דאס אז זאכן האבן אן השפעה פון דערווייטנס מוז ממילא זיין אמת און קוואנטאם פיזיקס. און אויב אזוי קען שוין אלעס שטומען.

היינט איז דא אסאך וואס פראבירן צו מאכן א טעאריע אויף אלעס און מאחד זיין רעלאטיוויטי און קוואנטום

דו מישט אויס ספעשל רעלאטיוויטי מיט דזענערעל רעלאטיוויטי. ספעשל רעלאטיוויטי, וואס האט צוטון מיט די שנעלקייט פון ליכטיגקייט, שטימט זייער גוט מיט קוואנטאם לכל הדעות, אפילו איינשטיין האט דאס נישט געפאלן. דזענעראל רעלאטיוויטי איז אן אנדערע זאך אינגאנצן.

[קול דודי]

וואס וועט אבער זיין אויב איינער דרייט דעם שטעקן, אזוי ווי איינער דרייט דעם עץ-חיים פון א ספר תורה, וועט זיך דער גאנצער שטעקן לכאורה דרייען צוזאמען פון איין עק ביזן צווייטן.

ניין, דאס וועט אויך נעמען א יאר צייט. צו מאכן דאס גרינגער אויפן שכל, טראכט אריין וואס פונקטלעך איז דאס וואס מאכט דעם שטעקן זיך דרייען. עס איז די עלעקטרא-מאגנעטישע כוח!

[קול דודי]

For those interested in looking up more, see: non-locality. And also Bell's theorem -- besides for the EPR paper mentioned above. I'd love to explain more, but I find it very difficult to type in Yiddish; sorry!

[שרגא]

יא, דודי, דער בעל איז שוין לאנג פון די מיסטעריעזטע זאכן וואס פאסיצינירן מיך און ווייזט ווי מיסטעריעז די נאטור געזעצן זענען.
אגב, מען זעט אז דו ביסט היפש באהאוונט אין די ענינים און דו פארשטייסט וואס דו זאגסט, טא לאז דיך הערן אביסעלע.

[פשוט-קאמפליצירט]

וואס ער האט ניטאמאל געוואלט נעמען אין באטראכט איז אז עס קען גאר זיין אז עפעס זאל נשפע ווערן פון א זאך וואס איז נישט דא, נאר איז ווייט אוועק. האט אבער בעלל געוויזן אז דאס מוז סיי ווי זיין אמת, ממילא פעלט דאך נישט אויס צו זאגן אז עפעס ווערט געשיקט שנעלער ווי ליכט, נאר פשוט אז זאכן ווערן נשפע פון דערווייטנס.

בעל האט געוויזן אז ס'איז פאראן א מציאות אז איין זאך זאל משפיע זיין אויף א צווייטער זאך שנעלער ווי דעם ספיד אוו לייט. דאס מציאות און אומשטענדן פון וואס ער האט גערעדט איז די היכי-תמצא מיט די צוויי פארטיקלס פון וואס כ'האב פריער גערעדט. בעל האט פשוט קאטעגאריזירט וואס איינשטיין און זיינע חברים זענען אויפגעקומען אינעם EPR געדאנק עקספערימענט. איינשטיין האט געפרעגט: לו יהא אז קוואנטום פיזיקס ארבעט טאקע ווי דו זאגסט, קומט דאך אויס אז ס'איז דא עפעס דא וואס גייט שנעלער ווי דער שנעלקייט פון ליכט. און דאס איז דאך אוממעגליך. בעל'ס טעאריע זאגט אז איינשטיינ'ס קאסמישער ספיד לימיט איז נאר אמת ביי געוויסע סארט קאנעקשאנס (לאקאל). ביי נאן לאקאל קענען זאכן יא קאמוניקירן שנעלער ווי דעם ספיד.

כ'האב עס גוט אפגעלערנט, קול דודי?

בעל האט אבער נישט געוואוסט מסביר צו זיין וואס איז עס, דער נאן-לאקעל קאנעקשאן, וואס גייט יא שנעלער ווי דעם ספיד אוו לייט. אויף דעם ארויף שפעקולירן געוויסע סייענטיסטן (איך האב עס צום ערשטן מאל געלייענט, דאכט זיך, פון פרעד אלען וואלף) וועגן דער סברה אז די עלעקטראנס זענען בעצם צוויי טיילן פון איין גרויסער "זאך".

[פשוט-קאמפליצירט]

For those interested in looking up more, see: non-locality. And also Bell's theorem -- besides for the EPR paper mentioned above. I'd love to explain more, but I find it very difficult to type in Yiddish; sorry!

ג"א מצטרף לבקשת שרגא. אויב ס'איז שווער צו טייפן אידיש, דאן שטעל זיך אפ זאגן וואו איך בין ראנג. איינע פון די סיבות פארוואס איך שרייב דאס אלעס איז איינשצושטעלן א סדר ביי זיך אליין. איך האב די זאכן געלייענט שטיקלעך, שפרינגענדיג און זייער נישט מסודר. איך וויל זיך קלאר מאכן וואס און וויפיל איך פארשטיי די סוגיא.

[פשוט-קאמפליצירט]

איינשטיין איז נישט געווען קעגן קוואנטאם פיזיקס פער סעי, נאר קעגען די קאפענהעגן אינטערפעטאציע.
איינשטיין, באריס פאדאלסקי און נתן רוזען, (דריי יודישע בויעס) זענען ארויסגעקומן מיטן באקאנטען EPR Paradox מיט בערך וואס דו שרייבסט, אבער אביסעלע טיפער, אז נישט נאר ווייסט די צווייטע פארטיקעל ווען די ערשטע פארטיקל איז געמעזשערט געווארן, נאר ער ווייסט אויך אויף וועלכען אקסיס ס'געמעזשערט געווארען, זיי קומען צום מסקנא אז קוואנטום מעכאניקס קען זיין מעגליך, אבער אז די טעאריע איז נישט מושלם און ברויך נאך אסאך ארבעט.
היינט איז דא אסאך וואס פראבירן צו מאכן א טעאריע אויף אלעס און מאחד זיין רעלאטיוויטי און קוואנטום, איין קאנדידאט איז סטרינג טעאריע, וואס איך הייב נישט אן צו פארשטיין. אבער דאס איז א עקסטערע נושא פאר זיך, נא, נחזור לעניננו...

איינשטיין האט געשטערט די "אומבאשטימטקייט" אין קוואנטום פיזיקס, אז ס'זענען דא זאכן וואס האבן נישט קיין באשטימטע זיכערקייט. זיין סטעיטמענט דערוועגן, G-d doesn't play dice with the universe, איז ברייט בארימט.

אחוץ דעם האט אים געבאדערט quantum entanglement, וואס ער האט באצייכנט ווי spooky action at a distance.

כ'מיין אז דער קאפענהאגן פירוש איז געווען דער איינציגער גאנגבארער אין יענער תקופה. די מולטי-אוניווערס טעאריע איז שפעטער אויפגעקומען. (כ'רעד פון זכרון; קארעקט מי איף איי'ם ראנג.)

סטרינג טעאריע פארשטייט קיינער נישט -- אריינגערעכנט די וואס גלייבן און טוען דערין. די שטריקן טעאריע וויל זאגן אז אלעס אויף דער וועלט -- יעדער סארט פארטיקל און ענערגיע -- איז ביים יסוד א שטריקל. יעדעס שטריקל וויברירט (ווי סטרינגס אויף א גיטאר). אלע שטריקן באשטייען פון זעלבן מאטעריאל. דער חילוק פון זאך ביז זאך איז דער אופן וויאזוי זיי וויברירן (פונקט ווי אין א גיטאר -- וואס שטארקער דער "סטראם", אלץ העכער דער קול). אלעס מיר מיר זעען און שפירן זענען טיף טיף אראפ ביסודם בעצם א שטריק.

די פראבלעם מיט דער טעאריע איז אז די מאטעמאטיקס דערפון זענען אזוי קאמפליצירט, אז קיינער האט זיי נאכנישט דורכגעטאן. אזוי אויך, די שטריקן זענען אזוי קליין, אז סייענס היינט קען נאכנישט טראכטן פון א וועג וויאזוי צו פיזיש זיי טעסטן. יעדער אזא שטריק איז א מיליאנסטל פון א ביליאנסטל פון א ביליאנסטל פון א ביליאנסטל פון א סענטימעטער. אלס אילוסטראציע: אויב וואלטן מיר אויפגעבלאזן אן אטאם ער זאל זיין אזוי גרויס ווי דעם סאלאר סיסטעם (זון און אלע פלאנעטן), וואלט א סטרינג געווען אזוי גרויס ווי א בוים. כ'האב אמאל געלייענט אז אויב זאלן מיר וועלן באיזה אופן שהוא וועלן זען די סטרינגס, וועלן מיר זיך נויטיגן אין א "פּארטיקל סמעשער" די גרויס פונעם "מילך וועג".

סטרינג טעאריע נויטיגט זיך אויך אין נאך דימענסיעס, וואס מען קען לכאורה אויך נישט באשטעטיגן אדער אפפרעגן, ווייל זיי זענען "אינדרויסן" פון אונזער מציאות.

כ'מיין אז סטרינג טעאריע איז מער א בחינה ווי "בעסער ווי גארנישט".

[קול דודי]

בעל האט געוויזן אז ס'איז פאראן א מציאות אז איין זאך זאל משפיע זיין אויף א צווייטער זאך שנעלער ווי דעם ספיד אוו לייט. דאס מציאות און אומשטענדן פון וואס ער האט גערעדט איז די היכי-תמצא מיט די צוויי פארטיקלס פון וואס כ'האב פריער גערעדט. בעל האט פשוט קאטעגאריזירט וואס איינשטיין און זיינע חברים זענען אויפגעקומען אינעם EPR געדאנק עקספערימענט.

No, that was obvious from the EPR paper... sort-of. The EPR paper argued this: look, quantum mech. claims that it is a complete description of reality -- that is,certain properties of reality don't exist, in a sense, before we test it. But we can show that in this experiment, the outcome of tests will change based on what a distant experimenter does with the other particle. Therefore, THIS particle must have inherently contained both realities beforehand, in contrasditinction to the orthodox Copenhagen interpetation. It never occured to anyone in EPR to talk about communication faster than the speed of light, which is obviously impossible.

But Bell showed that however you choose to resolve the EPR paradox, it is simply IMPOSSIBLEthat the particle knows about both realities beforehand -- at least not 'locally.' So whatever EPR claims, their fundemental assumption is wrong: the particle does NOT have both realities simultaneously as was argued by EPR. So then whence the influence one particle has on the other? Well, we must come to quantum entanglement, which tells us simply that 'spooky action at a distance' must be possible. Note the action is at a distanve -- that is, it does NOT have to travel from here to there in order to have an effect.

Now, note that we CANNOT use this effect to send information faster than the speed of light, and therefore most physicists are quite comfortable with it. But some mathematical physicists have shown that entanglement is not quite Laurentz invariant, and therefore cannot be formally put into the special relativity methamatical framework. But be that as it may, "information" doesn't travel faster than light even in this case, so physicists are happy claiming that this is fully compatible with special relativity.

אאז די עלעקטראנס זענען בעצם צוויי טיילן פון איין גרויסער "זאך".

You have to be more precise -- electrons according to the modetrn understanding have no size (fundemantal particles are 'point' partticles) so I'm not sure what you mean by it being one BIG thing.

[פשוט-קאמפליצירט]

יישר כוח.

בנוגע עלעקטראנס זיין א "זאך" -- איך קען נישט טראכטן פון קיין אנדערן אופן עס צו צו באצייכענען אויף אונזער וואקובאלאר.

[קול דודי]

ג"א מצטרף לבקשת שרגא. אויב ס'איז שווער צו טייפן אידיש, דאן שטעל זיך אפ זאגן וואו איך בין ראנג. איינע פון די סיבות פארוואס איך שרייב דאס אלעס איז איינשצושטעלן א סדר ביי זיך אליין. איך האב די זאכן געלייענט שטיקלעך, שפרינגענדיג און זייער נישט מסודר. איך וויל זיך קלאר מאכן וואס און וויפיל איך פארשטיי די סוגיא.

Well, see, it is extremely difficult to explain the issues to someone with no quantum formalism and mathematical training. You are unfortunately trying to learn toisfos before knowing the gemooreh; amd no, unlike what your rebbes might have told you, gemooreh does NOT prepare you to dive into difficult scientific subjects. I'm trying my best to help, and I admire the things you've obviously read up on, but still, I cannot correct all your mistakes. It will take too long. If you (or anyone else) wants to try to read up on it, I have a paper I wrote trying my best to explain these things at a pretty low level. I can send it. But realistically speaking, I'm not sure how much you will understand.

[קול דודי]

יישר כוח.

בנוגע עלעקטראנס זיין א "זאך" -- איך קען נישט טראכטן פון קיין אנדערן אופן עס צו צו באצייכענען אויף אונזער וואקובאלאר.

How about 'they are entangled'?

[פשוט-קאמפליצירט]

Well, see, it is extremely difficult to explain the issues to someone with no quantum formalism and mathematical training. You are unfortunately trying to learn toisfos before knowing the gemooreh; amd no, unlike what your rebbes might have told you, gemooreh does NOT prepare you to dive into difficult scientific subjects. I'm trying my best to help, and I admire the things you've obviously read up on, but still, I cannot correct all your mistakes. It will take too long. If you (or anyone else) wants to try to read up on it, I have a paper I wrote trying my best to explain these things at a pretty low level. I can send it. But realistically speaking, I'm not sure how much you will understand.

האסט שוין געזען דאס בוך The elegant universe פון ברייען גרין? ער איז זייער גוט מסביר רעלאטיוויטעט, קוואנטום פיזיקס און סטרינג טעאריע; כמעט יעדער, אפילו אן סייענטיפישע ידיעות, קען עס פארשטיין.

[קול דודי]

האסט שוין געזען דאס בוך The elegant universe פון ברייען גרין? ער איז זייער גוט מסביר רעלאטיוויטעט, קוואנטום פיזיקס און סטרינג טעאריע; כמעט יעדער, אפילו אן סייענטיפישע ידיעות, קען עס פארשטיין.

איך האב דעם בוך נישט געזען, אבער ווואס כ'האב יא געזען צופיל מאל איז מענטשן וואס מיינען זיי פארשטייען קוואנטאם טעאריע, אבער באמת פארשטייען זיי ניטאמאל למחצה לשליש ולרביע. ממילא בין איך א קליין ביסל סקעפטיש, אפשר מיט אומרעכט.

[פשוט-קאמפליצירט]

די אלע מאדנע, נגד-השכל'דיגע זאכן געשעען נאר אזוי לאנג ווי עמיצער קוקט נישט אויף די עלעקטראנס. איינמאל א מענטש קוקט אויף דעם שטח, וואו דאס אלעס שפילט זיך אויס, טוישט זיך אלעס און די עלעקטראנס הייבן זיך אן אויפפירן נארמאל. ("קוקן" מיינט נישט דווקא מיט די פליישיגע אויגן, נאר סיי וואספארא אופן, מיט סיי וואספארא כלי/ממוצע/טעכנאלאגיע. די נקודה איז אז אזוי לאנג ווי מען פרואווט נישט "כאפן" דעם עלעקטראן, פירט ער זיך לויט די מאדנע כללים.)

אזוי לאנג ווי מען קוקט אים נישט אן, איז אן עלעקטראן איבעראל און אין ערגעץ נישט. איינמאל עמיצער קוקט, ווערט דער עלעקטראן א נארמאלער פּאַרטיקל, א קליין שטיק ממשות, וואס קען געמאסטן ווערן, געזען ווערן, און ער פארמאגט באשטימטע גרעניצן וואו ער איז און וואס ער טוט.

שטעלט זיך יעצט די שאלה, וואס און וואו איז דער עלעקטראן ביז מען קוקט אויף אים? מיר ווייסן שוין אז ווען מען קוקט נישט, איז דער פארטיקל ווי א בחור אינדרויסן פון ישיבה -- ער טוט וואס ער וויל, ווען ער וויל, וויאזוי ער וויל, אן אפגעבן דעם מינדסטן דין וחשבון פאר דעם שכל און די חוקי הטבע. איינמאל מען קוקט אויף אים, ווערט דער עלעקטראן א וואויל יונגל; ער מאכט-איין אויף איין פלאץ און שטעלט א פנים מלא תמימות ווי גלייך נישט אים מיינט מען.

זענען פאראן צוויי אנגענומענע מהלכים. דער ערשטער זאגט אז אזוי לאנג ווי א קוואנטום פארטיקל ווערט נישט אבסערווירט, עקזיסטירט ער בכוח, אבער נישט בפועל. ס'איז דא עפעס א זאך וואס איז "מוכן לקבל צורה", אבער איז נאכנישט ארויס מן הכוח אל הפועל. א קערנדל האט אין זיך א בוים, בכוח. אן "עמבראָי" וועט ווערן א מענטש -- וועלכער געפינט זיך קאדירט אין אים יעצט בלויז בכוח. זאגט די דאזיגע טעאריע (באקאנט ווי די "קאפענהאגן אינטערפרעטעישאן"), אז די בריאה ביים יסוד עקזיסטירט אין א צווישן-צושטאנד, אזא בין השמשות צווישן "אֵין" און "יש". דעם מענטשנס קוק פרירט דעם פארטיקל אריין אין א מצב פון "זיין" -- אריין אינעם עולם המציאות וואו מיר לעבן. דארט און דעמאלט נעמט דער עלעקטראן אן א פארם און ווערט א זיכערע, דעפינירטע זאך.

דער צווייטער מהלך איז באזירט אויף א הנחה, אז יעדע זאך וואס קען נאר געשען, געשעט באמת. א פשוט'ע אילוסטראציע: ווען איך שפאציר אויף א ראוד און קום אן צו א פרשת דרכים וואס פירט אין צוויי אנדערע ריכטונגען, גיי איך אין ביידע. איך זע זיך טאקע גיין נאר אויף איינעם פון די צוויי וועגן; אבער דער דאזיגער "איך" מיט דער גאנצער רעאליטעט פון מיין וועלט, איז בלויז איין קאפי פון מערערע. וויבאלד איך האב באקומען פאר זיך די מעגליכקייט אויסצוקלויבן צווישן צוויי ברירות, זענען באלד באשאפן געווארן צוויי רעאליטעטן: אין דער ערשטער איז פשוט-קאמפליצירט געגאנגען רעכטס, און אין דער צווייטער איז ער געגאנגען לינקס. מיין מציאות האט זיך, כלומר, געשפאלטן. איך זע זיך טאקע נאר אין איינעם. ס'איז אבער דא יעצט נאך אן "איך", נאך א פשוט-קאמפליצירט, וואס איז געגאנגען אין דער אנדערער ריכטונג. אין יענעם קאפּי איז פאראן א גאנצע וועלט, וואס אנטהאלט אלעס וואס פשוט-קאמפליצירט זעט, לעבט-איבער, ווייסט, און טוט; א בריאה פולשטענדיג גענוי די זעלבע ווי "מיין" וועלט אין וועלכער איך לעב יעצט, נאר מיט איין שינוי: יענער קאפי פון מר. קאמפליצירט איז געגאנגען לינקס.

די צאל פון אזעלכע "פאראלעלע אוניווערסן" איז די זעלבע ווי דער צאל היכי תמצא'ס וואס קענען נאר געמאלט ווערן. יעדעס מאל וואס איך האב מער ווי איין ברירה, ווערן באשאפן נייע עולמות -- אן עולם/אוניווערס פאר יעדער ברירה באזונדער. (די דאזיגע אוניווערסן שפאלטן און צעצווייגן זיך ווייטער מיט די מעגליכע ברירות דארט.)

וועט עס הייסן, אז דער עלעקטראן עקזיסטירט איבעראל און אייביג אויפאמאל. ווען איך קוק אים אן, "ברענג" איך אים אריין אין איין באשטימטן אוניווערס. אבער אין דער זעלבער צייט געפינט זיך דער עלעקטראן (א קאפי פון אים) אין אן אנדערן אוניווערס, וואו ער טוט גאר עפעס אנדערש (און איך, א קאפי פון מיר, זעט אים טאקע טאן עפעס אנדערש ווי איך זע דא, אין דער וועלט...)

[קול דודי: כוואליע פונקציעס, כוואליע קאָלעפּס והמסתעף זענען נישט וויכטיג להבנת דעם עצם קאנצעפט. כנלענ"ד, אבער ביי אלל מינס: פיל פרי זיי מסביר צו זיין אויף פלעין אידיש.]

[שרגא]

ג"א מצטרף לבקשת שרגא. אויב ס'איז שווער צו טייפן אידיש, דאן שטעל זיך אפ זאגן וואו איך בין ראנג. איינע פון די סיבות פארוואס איך שרייב דאס אלעס איז איינשצושטעלן א סדר ביי זיך אליין. איך האב די זאכן געלייענט שטיקלעך, שפרינגענדיג און זייער נישט מסודר. איך וויל זיך קלאר מאכן וואס און וויפיל איך פארשטיי די סוגיא.

Well, see, it is extremely difficult to explain the issues to someone with no quantum formalism and mathematical training. You are unfortunately trying to learn toisfos before knowing the gemooreh; amd no, unlike what your rebbes might have told you, gemooreh does NOT prepare you to dive into difficult scientific subjects. I'm trying my best to help, and I admire the things you've obviously read up on, but still, I cannot correct all your mistakes. It will take too long. If you (or anyone else) wants to try to read up on it, I have a paper I wrote trying my best to explain these things at a pretty low level. I can send it. But realistically speaking, I'm not sure how much you will understand.

קול דודי, איך האב קיינמאל פארשטאנען וויאזוי למעשה קלערט סייענס היינט אז די עקשאן קען געשען ביי א דיסטענץ? איז שוין דא עפעס א טעאריע וואס קען מסביר זיין די סייענס אונטער דעם בעל טעארעם?
אגב, האסט פשוט געלערנט אין היי סקול, אדער האסט אויך שפעטער ספעציפיש געלערנט טעארעטישע פיזיקס?

[שרגא]

פשוט קאמפליצירט, א דאנק פאר דיין ארבעט פון פרובירן מאכן דעם קאמפליצירטן ענין אויס פשוט קאמפליצירט.

[פשוט-קאמפליצירט]

פשוט קאמפליצירט, א דאנק פאר דיין ארבעט פון פרובירן מאכן דעם קאמפליצירטן ענין אויס פשוט קאמפליצירט.

א יישר. יעצט ביזטו מכובד מיט פתיחה פאר אן אשכול איבער איינשטיינ'ס טעאריע פון רעלאטיוויטעט. (הער אויף ציען מיט די פלייצעס און קראץ אפ די עניוות גרימאסע.)

[פשוט-קאמפליצירט]

א גרויסן דאנק כבוד הג"ר פשוט-קאמפליצירט פאר'ן אונטערצינדן מיין אינטערעסע אין אזא אינטערעסאנטער נושא. עמעזאן האט מיך נעכטן דעליווערט דעם בוך וואס דו האסט רעקאמענדירט The Elegant Universe פון ברייען גרין, און זעענדיג אויפ'ן דעקל אז עס איז דא א "נאָוואַ" פראגראם באזירט אויף דעם בוך, האב איך מיך תיכף געזעצט קוקן דעם פראגראם.

א יישר. מיין רעאקציע צום בכבודיגן טיטל וואס דו האסט מיר אזוי ברייטהארציג צוגעטיילט קענסטו אויסלייענען פון די שעמעוודיגע ענווה-גרימאסן וואס האבן איבערגענומען דעם גרעסערן טייל פון מיין פנים.

[פשוט-קאמפליצירט]

עטליכע קאמענטארן:
פ״ק האט געשריבן איבער חומר אין קוואנטום שטאפל אז זיי פירן זיך אויף אנדערש ווען מ׳אבזערווירט זיי. וואס, אויב אזוי, איז דער וויסנשאפטליכער מעטאד צו באשטעטיגן דעם חילוק אין אויפפירונג?

דער קלאסישער עקספערימענט איז דער double slit experiment. דער דאזיגער קורצער יו-טוב קליפ איז עס מסביר אויף א זייער צוגעגנליכן אופן.

*

פ״ק - נאך דיין ערקלערן דעם ״קאפענהאגן אינטערפרעטעישאן״ שרייבסטו ״דער צווייטער מהלך איז באזירט...״ אט דער צווייטער מהלך איז נאך א חלק פון דעם ״קאפענהאגן אינטערפרעטעישאן״, אדער איז עס שוין א נייע טעאריע מיט א נייעם נאמען?

טאקע נישט קלאר געמאכט. יענץ איז אן אנדערע טעאריע, מיט'ן נאמען many worlds theory. ביידע פון זיי קלינגען ווילד-פרעמד פאר סייענס. און רוב וויסנשאפטלער זענען זייער אומבאקוועם מיט זיי. די זענען אבער די צוויי מעינסטרים טעאריעס.

[קול דודי]

יאנקל, שיק מיר שיין אימעיל אדרעס וועל איך דיר עס שיקן. אבער האמת אגיד אז איך גלייב אז די וועסט זייער ווייניג פארשטיין.

[יידל]

יאנקל, שיק מיר שיין אימעיל אדרעס וועל איך דיר עס שיקן. אבער האמת אגיד אז איך גלייב אז די וועסט זייער ווייניג פארשטיין.

הער שוין אויף! כ'מיין, דו האסט עס דאך אויך אמאל נישט פארשטאנען און למעשה היינט פארשטייסטו עס, פארוואס זאל יאנקל צו פ"ק נישט קענען די זעלבע?