מציאות הבורא

[קלונימוס]

ס'דא א עניין וואס קוועטש מיך שוין א שטיק צייט ואכיר טובה אויב איינער קען עס קלארער מאכן.
לכאורה איז מוכרח אז ס'זאל זיין א בורא פאר די וועלט ווייל ס'מוז זיך דאך אנפאנגען ערגעץ, איי דארף מען פארשטיין ווער האט ממציא געווען דעם בורא, איז פשטות וועט מען זאגן אז ס'נישט שייך פאר אונז צו משיג זיין וואסערע מין מציאות דער בורא ממילא מוז דאך נישט זיין אז איינער האט געמאכט די בורא ווייל נאר לויט אונזערע השגות דארף א יעדע זאך האבן א בורא אבער אויב דער מהווה איז נישט עפעס וואס פיט אריין אין אונזער imagination מוז שוין נישט זיין אז יענס דארף האבן א בורא, עד כאן מה שנראה בעיני המהלך הפשוט, אבער לכאורה איז יתכן אז אויב אונז פאנגן נישט אן צו פארשטיין וויאזוי דער מציאות פון דער בורא ארבעט אולי איז בכלל נישט דא אזא מציאות און ס'איז יא געווארן פון זיך אליינס איי איך בין דאך נישט משיג וויאזוי ס'ווערט א יש מאין פון זיך אליינס, די זעלבע קשיא קענסטו דאך פרעגן ווען דו זאגסט אז ס'איז יא דא א בורא נאר דעמאלטס זאגסטו אז דו ביסט נישט משיג דער מציאות הבורא, נו, איז זאג די זעלבע יעצט אפילו אן דער בורא דהיינו אז ס'נישטא די super natural זאך און יעצט בין איך טאקע נישט משיג ווי אזוי ס'קען זיין אזא זאך אבער כאטש האב איך נישט סתם אריינגערוקט דא נאך א מיטל-מענטש, ועוד, פאר די זעלבע פרייז ווי דו לייגסט דארט אריין איין מציאות וואס איז נישט קיין בר השגה קענסטו דאך מדמיין זיין ככל העולה על רוחך און אריינלייגן דארט אינצווישן, אדער אפשר קען מען זאגן אביסל אנדערש אז לעולם איז יא דא א בורא וואס לית מחשבה תפיסא ביה אבער היות אונז פארשטיי מיר דאך נישט וויאזוי דער עצם מציאות איז יא קיים אן קיין בורא וועלן מיר זאגן אז קען זיין אז ס'איז עפעס אזא מציאות וואס ס'איז נישט קיין מציאות, ס'הייסט אז ס'איז א סארט מציאות וואס קען באשאפן א וועלט אבער ס'איז נישט קיין ישות פאר זיך אליינס איי אונז זעמיר עס נישט משיג, נו, דאס איז דאך עניוועי.

[[NAMELESS]]

די חזון איש אין אמונה ובטחון רעדט וועגען דיין ערשטע נקודה אז אויב יעדע מציאה האט א ממציא ווי קען זיין אז גאט ב"ה האט נישט א ממציא, עיי"ש

לגבי דיין צווייטע נקודה, על פי שכל איז די נענסטע אז עס איז דא א געטליכע מציאות וואס אונז זענען נישט משיג, און ער באשאפט אלעס, און גאט ב"ה האט דירעקט פארהוילן פון אונז די השגה אין עם
מאיזה סיבה שהוא.

איך פארשטיי נישט ווי דיין אנדערע גאנג זאל זיין אז די וועלט איז פון זיך אליינס, אדער וועלכע מיטל זאך ווילסטו אריינלייגען אינצווישען? חוץ א געטליכקייט וואס אונז האבן קיין השגה.

החכם @יאיר האט ערגעץ דא א שמועס איבער די ענין די תמצית ברענגט ער ארויס אז גאט ווס. טבע איז נישט א טשויס וועלכע איז ענדערש, נאר אויב גלייבסטו אין געטליכקייט איז דאס די זאך און קען נישט זיין אנדערש ווייל געטליכקייט פארענטפערט דיר אלעס און דו מיזט נישט גארנישט פארשטיין על פי שכל, אויב גלייבסטו נישט אין געטליכקייט קען מען דיר נישט איבערצייגען אז יא און דו מוטשעט זיך צו פארענטפערן די בריאה.

איך פאר מיר זעה איך נישט א צווייטע אפציע חוץ געטליכקייט.

[עגלה ערופה]

גאט מיינט עפעס וואס דו קענסט נישט פרעגן קיין קשיות אויף. אויף איעדע גשמיות'דיגע זאך קענסטו פרעגן קשיות אבער איינמאל איך מאך אזא מושג ווי א זאך וואס דו קענסט שוין נישט פרעגן קיין קשיות אויף איז שוין אלעס פארענטפערט ווייל ס'איז שוין נישטא קיין קשיות וויבאלד מ'קען שוין נישט פרעגן קיין קשיות...
איי פארוואס קען מען נישט פרעגן קיין קשיות? העי! דו פרעגסט קשיות! און אויף גאט פרעגט מען נישט קיין קשיות...

[קלונימוס]

לגבי דיין צווייטע נקודה, על פי שכל איז די נענסטע אז עס איז דא א געטליכע מציאות וואס אונז זענען נישט משיג, און ער באשאפט אלעס, און גאט ב"ה האט דירעקט פארהוילן פון אונז די השגה אין עם
מאיזה סיבה שהוא.

איך פארשטיי נישט ווי דיין אנדערע גאנג זאל זיין אז די וועלט איז פון זיך אליינס, אדער וועלכע מיטל זאך ווילסטו אריינלייגען אינצווישען? חוץ א געטליכקייט וואס אונז האבן קיין השגה.

פארוואס איז געטליכקייט מער מסתבר ווי דעם אז ס'קומט פון זיך אליינס, נישט אז דאס אז ס'קומט פון זיך אליינס איז א זאך וואס שטימט מיט אונזערע השגות, אבער איך זעה נישט מיט וואס ס'שטייט ווייניגער פון געטליכקייט וואס איז פונקט אזוי נישט מסתבר מיט אונזער השגה און פארוואס שטעלסטו דיך אפ ביי איין גאט דו קענסט פאר די זעלבע געלט אריינלייגן דארט אינצווישן נאך פופציג, אדער עפעס אנדערש אינגאנצען ווענדט זיך לויט ווי גרויס די כח הדמיון גייט, אדער אפשר מיינסטו צו זאגן אז ס'לייגט זיך מער אויפן שכל געטליכקייט איבער גארנישט אלץ עפעס אנדערע זייטיגע סיבות אדער ראיות.

[געוואלדיג]

. כל המסתכל בארבעה דברים, ראוי לו כאילו לא בא לעולם, מה למעלה, מה למטה, מה לפנים, ומה לאחור.

משניות חגיגה פ''ב מ''א.

[אישתישבי]

לכאורה איז זאגען אז עס קומט פין זיך אליין פונקט אזוי ווי זאגן אז א גאט האט באשאפען, נאר די מאכסט דו בריאה פאר א גאט.

ודו"ק.

וואס מאכט גאט, גאט? אז ער האט באשאפן די וועלט.

פארדינסט גארנישט, און עס קען אפילו זיין אמת, נאר כדי צו קענען דינען דער גאט, לשבר את האוזן צוטיילט מען עס.

דער עיקר פראבלעם מיט דער הנחה פין גלייבען אין א גאט, איז אז א גאט וואס איז כולו רוחני, איז וויאזוי ווערט פין רוחני א גשמיות, און אויף דער יסוד שטייען אלע פיליזאפישע ספרים און מקובלים.

נעם אין אכט אז גלייבען אין א גאט איז לאו דוקא א תירוץ אויף אלע קשיות, נאר עס טוט מינדערען די קשיות. און אפילו דאס איז נישט אליבא דכולי עלמא, די סייענטיסטען למשל וועלען האלטען אז עס מאכט מער סענס אז די וועלט איז באשאפן געווארן אליין. עס ווענד זיך מן הסתם וויפיל יסודות מען האט אין ביידע.

לדעתי איז דער גאנצע אמונה אז עס איז דא א גאט נאר א ענין פין מסורה, דאס איז די איינציגסטע סיבה פארוואס איך נעם עס אהן, כשלעצמי קען זיין איך וואלט געמאכט אנדערע החלטות.

[רביה''ק זי''ע]

הא גופא זאגט די רמב"ם, אז גאט איז נישט קייין מציאות וואס מ'קען אנטאפן, גאט איז אפילו נישט קיין רוחני, ס'איז א מציאות וואס איז נישט קיין מציאות. און טאקע וועגן דעם זענען די גדולי ישראל אין זיינע צייטן ארויסגעגאנגען זייער שארף קעגן דעם, זיי האבן גע'טענה'ט אז דו זאגסט אין אנדערע ווערטער אז ס'נישט דא קיין גאט. אלע וויסנשאפטלער היינטיגע צייטן זענען ביי די מיינונג אז די וועלט איז באשאפן געווארן דורך א כח וואס איז העכער אונזערע השגות, זיי האלטן נאך אינמיטן אויסגעפינען וואס ס'איז. סטיווען האוקינג האט גע'טענה'ט אז די וועלט איז באשאפן געווארן דורך גרעוויטי, ווואס דאס איז אויך א מציאות וואס איז נישט קיין מציאות און קיינער ווייסט נישט וויאזוי און פארוואס ס'ארבעט.

[רביה''ק זי''ע]

גאט מיינט עפעס וואס דו קענסט נישט פרעגן קיין קשיות אויף. אויף איעדע גשמיות'דיגע זאך קענסטו פרעגן קשיות אבער איינמאל איך מאך אזא מושג ווי א זאך וואס דו קענסט שוין נישט פרעגן קיין קשיות אויף איז שוין אלעס פארענטפערט ווייל ס'איז שוין נישטא קיין קשיות וויבאלד מ'קען שוין נישט פרעגן קיין קשיות...
איי פארוואס קען מען נישט פרעגן קיין קשיות? העי! דו פרעגסט קשיות! און אויף גאט פרעגט מען נישט קיין קשיות...

. כל המסתכל בארבעה דברים, ראוי לו כאילו לא בא לעולם, מה למעלה, מה למטה, מה לפנים, ומה לאחור.

משניות חגיגה פ''ב מ''א.

איך ווייס נישט צי דאס האט די משנה געמיינט, אבער הכל מודים אז מיט אזא געדאנקענגאנג קען מען קיין ערגעץ נישט אנקומען. וכבר אמר הנביא מוחמד: אַל תּתוַכּחו עִם עַם הַספר (כט, מו). מוחמד אליין האט אויך פארשטאנען אז 'אסר'ן צו פרעגן קשיות איז די בעסטע סגולה קיינמאל נישט צו אויסגעפינען דעם אמת.

[אישתישבי]

הא גופא זאגט די רמב"ם, אז גאט איז נישט קייין מציאות וואס מ'קען אנטאפן, גאט איז אפילו נישט קיין רוחני, ס'איז א מציאות וואס איז נישט קיין מציאות. און טאקע וועגן דעם זענען די גדולי ישראל אין זיינע צייטן ארויסגעגאנגען זייער שארף קעגן דעם, זיי האבן גע'טענה'ט אז דו זאגסט אין אנדערע ווערטער אז ס'נישט דא קיין גאט. אלע וויסנשאפטלער היינטיגע צייטן זענען ביי די מיינונג אז די וועלט איז באשאפן געווארן דורך א כח וואס איז העכער אונזערע השגות, זיי האלטן נאך אינמיטן אויסגעפינען וואס ס'איז. סטיווען האוקינגס האט גע'טענה'ט אז די וועלט איז באשאפן געווארן דורך גרעוויטי, ווואס דאס איז אויך א מציאות וואס איז נישט קיין מציאות און קיינער ווייסט נישט וויאזוי און פארוואס ס'ארבעט.

לאמיר צונעמען און דיר בעטען פאר מקורות אויף דיינע חשובע נקודות.

א. גאט איז א מציאות וואס איז נישט א מציאות, אפילו נישט קיין רוחני. רמב"ם.

ווי איז דער רמב"ם?

ב. גדולי ישראל קריגען אויף דער רמב"ם, און לדעתם זאגט דער רמב"ם און אַנדערע ווערטער אז עס איז (חלילה) נישטא קיין גאט.

ווער זענען די גדולים? ווי זאגען זיי אזוי אויף דער רמב"ם?

ג. אלע וויסענשאפטליכע האלטן אז די וועלט איז באשאפן מיט א כח העכער אונזערע השגות. און די קוואטס סטיוו האקונג וואס זאגט גרעוויטי.

ביטע אנווייזען א מקור אויף דעם שטיקל סטיוו, ד.ה. איינס אז עס איז למעלה מהשגתינו. ב. אז ער זאגט גרעוויטי.

לדבריך קומט אויס אז לדעת סטיוו ולדעת הרמב"ם דארף מען דינען גרעוויטי.

[לולב הגזול]

לכאורה איז מוכרח אז ס'זאל זיין א בורא פאר די וועלט ווייל ס'מוז זיך דאך אנפאנגען ערגעץ

מוכרח איז גארנישט. גלייב מיר אז עס איז נאך דא א בחירה אפילו אויף ענייני אמונה!

אמת, אלס וואס אונז קענען משיג זיין האט א סיבה. גארנישט וואס אונז קענען משיג זיין ווערט פון זיך אליין. אבער וויבאלד "ס'מוז זיך דאך אנפאנגען ערגעץ" דארפען אונז דן זיין אין דעם אנפאנג - דער מסבב כל הסיבות.

דער אנפאנג איז זיכער נישט תלוי אין א זאך וואס איז געקומען פריער. אדער איז עס אייביג געווען אדער איז עס פון זיך אליינס געווארען אדער עפעס אנדרעש וואס מיר פארשטייען נישט בכלל. אזוי צו אזוי, וואס איז זיכער איז אז אונזער כלל וואס איז שולט אוף אלעס וואס אונז קענען משיג זיין אז עס קען נישט ווערען יש מאין, איז נישט שולט אויף דער מציאות וואס האט אלעס אנגעדרייט.

פארשטייט זיך אז אן קיין מסורה, און מיט לאגישע כללים אליין קענען אונז נישט משיג זיין אזא מציאות וואס איז אייביג, אדער א ישות וואס קען זיך אליין באשאפען. דער פראבלעים האט א יעדער איינער, נישט נאר מאמינים. להבדיל דער חוקרים וואס האלטען אז דער וועלט האט זיך אנגעהויבען פון א נקודה של אין-סוף און אלעס קומט פון אן איינציגקייט -אן "אחד", פלאנטערען זיך אויך ארום וואס דאס איז:

איז דאס אייביג געווען?

קען דאס ווערען פון זיך אליין?

קען מען דאס פארשטיין בכלל?

ועוד, אויב קען עפעס אייביג זיין אדער ווערען פון זיך אליין קען דאך זיין צוויי אדער מער אזעלכע מציאות'ן (טאקע פארדעם האבען עטליכע קריסטעליכע טיעלאגען געהאלטען אז דער שטן המשחית איז אייביג געווען).

למעשה ביסטו גערעכט אז ארויפלייגען א "לית מחשבה תפיסא ביה כלל" אויף א בורא איז פשוט צוגעלייגט אן עקסטער מיטל-מענטש. מ'קען עס זאגען גלייך אויף דער ערשטער נברא. לאמיר זיך עקלערען, נניח אז אונז זענען מיר אלע מסכים אויף דער 'גרויסע קלאפ' -ביג בענג אז כך היה, און פון דעם איז אלעס געווארען. אדער א) דער פינטעל איז אייביג געווען אדער אליין געווארען אדער ב) דער פינטעל איז באשאפען געווארען דארך א מציאות וואס איז אייביג געווען אדער אליין געווארען. דער צווייטער וועג לייגט צו אן עקסטער סטעפ וואס געט נישט צו גארנישט צום הבנת העניין.

בקיצור- עס איז נאך שיין דא בחירה ביי אמונה.

השתא דאתית להכי, דאס אז בעלי המקובלים אין היינטיגע פארשער נתנבאו בסגנון אחד איז א שטיקעל מכשול פאר בחירה. דא האט איר דער אנפאנג פון רח"ו מפי האר"י הק'.

"טרם שנאצלו הנאצלים ונבראו הנבראים, היה אור עליון פשוט ממלא את כל המציאות. ולא היה שום מקום פנוי בבחינת אויר ריקני וחלל, אלא הכל היה מלא אור האין סוף הפשוט ההוא. ולא היה לו לא בחינת ראש ולא בחינת סוף, אלא הכל היה אור אחד פשוט שווה בהשוואה אחת, והוא הנקרא 'אור אין סוף'... אז צמצם את עצמו אין סוף בנקודה האמצעית אשר בו באמצע ממש, וצמצם את האור ההוא והתרחק אל סביבות צדדי הנקודה האמצעית. ואז נשאר מקום פנוי, אויר וחלל ריקני מהנקודה האמצעית ממש. והנה הצמצום הזה היה בהשוואה אחת בסביבות הנקודה האמצעית הריקנית ההיא. באופן שמקום החלל ההוא היה עגול מכל סביבותיו בהשוואה גמורה. -עץ חיים רח"ו

"אור" קען נישט מיינען לעכטיגקייט- דאס איז דאך באשאפען געווארען! בפשטות מיינט עס ענערגיע וואס שטימט ממש מיט דער חוקרים.

דער יחודו של עולם. דער איינציגקייט וואס האט זיך מצמצם געווען ומשם נתפשט, וואס דער גאנצע חומר קומט מכוחו, אין מיר זענען אלע א תוצאה פון דעם איז דאך מיסודות האמונה! אמונה ע"י בחירה.

ואי אפשר להאריך בפירוש זה העניין במכתב, והרמז רב הנזק, כי יסברו בו סברות אין בהם אמת. אבל הזכרתי זה לבלום פי קטני אמנה מעוטי חכמה, המלעיגים על דברי רבותינו. -רמב"ן פרשת בראשית

[געוואלדיג]

. כל המסתכל בארבעה דברים, ראוי לו כאילו לא בא לעולם, מה למעלה, מה למטה, מה לפנים, ומה לאחור.

משניות חגיגה פ''ב מ''א.

איך ווייס נישט צי דאס האט די משנה געמיינט, אבער הכל מודים אז מיט אזא געדאנקענגאנג קען מען קיין ערגעץ נישט אנקומען. וכבר אמר הנביא מוחמד: אַל תּתוַכּחו עִם עַם הַספר (כט, מו). מוחמד אליין האט אויך פארשטאנען אז 'אסר'ן צו פרעגן קשיות איז די בעסטע סגולה קיינמאל נישט צו אויסגעפינען דעם אמת.

דא רעדט מען נישט פון שאלות, דא רעדט מען פון חקירה אין עצם מציאות אלוקות צו פראבירן מוכיח זיין מיט אונזער אייגענע נברא'דיג שכל,

אויב האסטו א טענה אז די מהלך פון די משנה ארבעט נישט, קענסטו זיך אלס ווענדן צו [tag]רביה"ק זי"ע[/tag] מסדר המשניות

[רביה''ק זי''ע]

לאמיר צונעמען און דיר בעטען פאר מקורות אויף דיינע חשובע נקודות.

א. גאט איז א מציאות וואס איז נישט א מציאות, אפילו נישט קיין רוחני. רמב"ם.

ווי איז דער רמב"ם?

"והיסוד השלישי, שלילת הגשמוּת ממנו. וזהו כי האחד הזה אינו גוף ולא כוח בגוף." (הקדמה לפרק חלק) כח בגוף לויט ווי איך פארשטיי מיינט א רוחניותדיגע כח כדוגמת א מלאך, און ווי די רמב"ם ווייטער רופט עס אן א "דמיון" אדער א "תמונה" וואס אויף דעם שטייט אין פסוק "כי לא ראיתם כל תמונה". כ'האף נאר אז דו פארשטייסט אליין אז קיינער האט קיינמאל נישט געהאלטן אז גאט האט באמת א גוף אזויווי א מענטש, אז די רמב"ם זאך עס דארפן שולל זיין.

ב. גדולי ישראל קריגען אויף דער רמב"ם, און לדעתם זאגט דער רמב"ם און אַנדערע ווערטער אז עס איז (חלילה) נישטא קיין גאט.

ווער זענען די גדולים? ווי זאגען זיי אזוי אויף דער רמב"ם?

https://youtu.be/h6734o_8E_8?t=133 ועיין בהשגות הראב"ד בהלכות יסודי התורה.

ג. אלע וויסענשאפטליכע האלטן אז די וועלט איז באשאפן מיט א כח העכער אונזערע השגות. און די קוואטס סטיוו האקונג וואס זאגט גרעוויטי.

ביטע אנווייזען א מקור אויף דעם שטיקל סטיוו, ד.ה. איינס אז עס איז למעלה מהשגתינו. ב. אז ער זאגט גרעוויטי.

א. ווי ווייט איך ווייס, איז נישט דא קיינער וואס פארשטייט גרעוויטי.
ב. כ'מיין אז דאס איז די מערסט באוואוסטע סטעיטמענט פון איהם. http://blogs.reuters.com/faithworld/201 ... n-hawking/

לדבריך קומט אויס אז לדעת סטיוו ולדעת הרמב"ם דארף מען דינען גרעוויטי.

איך פארשטיי נישט וואס דו ווילסט ארויסברענגען מיט דעם. סטיוו האט קיינמאל נישט געזאגט אז מ'דארף דינען גרעוויטי. און די רמב"ם האט קיינמאל נישט געזאגט אז דער וועלט איז באשאפן געווארן דורך גרעוויטי

[[NAMELESS]]

. כל המסתכל בארבעה דברים, ראוי לו כאילו לא בא לעולם, מה למעלה, מה למטה, מה לפנים, ומה לאחור.

משניות חגיגה פ''ב מ''א.

דו האסט א טעות אין די אפטייטש פון די משנה, דא רעדט מען אז די בורא האט באשאפן די וועלט און נישט ווי די כופרים זאגן אז די טבע האט זיך אליינס פארמירט.

די מה למעלה פראגע הייבט זיך הערשט אן נאכדעם וואס די מציאת הגאט איז אוועק געשטעלט, ופשוט הוא. ודי בזה.

דאס קענסטו יא זאגן אז גרויסע לייט האבן געהאלטן אז חקירה איז א סכנה פאר די אמונה, און מען דארף זיך צופרידען שטעלן מיט מעמד הר סיני וכדו'

[[NAMELESS]]

אפאר הערות:

די פותח האשכול - והבאים אחריו - גייען עפעס מיט די הנחה אז די קאסמאלאגישע הוכחה דארף מסביר צו זיין אלץ. ולא היא. די קאסמאלאגישע הוכחה זאגט טאקע נאר דאס, און בלויז דאס, אז די וועלט וואס מיר קענען איז נישט צושטאנד געקומען אליינס, נקודה. די אלע פראגעס פון "קען זיין" אהין "קען זיין" אהער, מיטל מענטש וכו', זענען מעגליך לעגיטים, אבער אה"נ, די קאסמאלאגישע הוכחה איז טאקע נישט די איינציגסטע הוכחה, אנדערע הוכחות צייגן אויף אנדערע נקודות פון גאט, און מען קען זאגן אז בצירוף פון אלע הוכחות קומט מען צו דעם גאט וואס מיר האבן אין מסקנה.

געוואלדיג, די רמב"ם און דער חובות הלבבות האבן אויך געוואוסט פון די משנה, ס'איז דא נאך פשטים.

לולב הגזול, "אור" פון קבלה ווערט באטראכט דורך די מקובלים ווי א משל צו א געוויסע געדאנק, און ניין, ענערגיע איז נישט די נמשל. פשוט דערפאר ווייל קבלה איז נישט פיזיקס. אדרבה, דער שטיקל קומט מסביר צו זיין וויאזוי עס קען זיין א וועלט, אפילו א רוחניות'דיגע, און כ"ש א גשמיות'דיגע, על אף וואס עס איז דא א גאט. צו פארטייטשן דעם שטיקל אלץ ענערגיע איז פשוט פארגרעבט און פארדרייט די כוונה.

[אונטער חכם]

איך געדענק אז ר אביגדור מיללער שרייבט ערגעץ אז מען קען טאקע נישט ניצן די ראי' אז עס מוז זיך אנפאנגען פון ערגעץ ווייל עס ווערט שווער מי ברא את הבורא.

[ידעתי ידעתי]

איך געדענק אז ר אביגדור מיללער שרייבט ערגעץ אז מען קען טאקע נישט ניצן די ראי' אז עס מוז זיך אנפאנגען פון ערגעץ ווייל עס ווערט שווער מי ברא את הבורא.

הער דא-
https://www.torahanytime.com/#/lectures?a=51638

[או אינו]

גאט מיינט עפעס וואס דו קענסט נישט פרעגן קיין קשיות אויף. אויף איעדע גשמיות'דיגע זאך קענסטו פרעגן קשיות אבער איינמאל איך מאך אזא מושג ווי א זאך וואס דו קענסט שוין נישט פרעגן קיין קשיות אויף איז שוין אלעס פארענטפערט ווייל ס'איז שוין נישטא קיין קשיות וויבאלד מ'קען שוין נישט פרעגן קיין קשיות...
איי פארוואס קען מען נישט פרעגן קיין קשיות? העי! דו פרעגסט קשיות! און אויף גאט פרעגט מען נישט קיין קשיות...

ראו הדברים לעגלה ערופה

[שלום על ישראל]

לאמיך פרעגן אן עם-הארץ'ישען פראגע, פארוואס איז נישט פארשטענדליך (נישט מוכח) אז איינמאך מיר גייען צוריק אזוי ווייט צו פארן בריאה (פאר די דיימענשאן פון "צייט" איז באשאפן געווארן), איז נישט קיין פראבלעם פון מי ברא את הבורא? ער איז אלץ דא געווען.

אין אנדערע ווערטער, נאר ווען מיר לעבן אין די צומצם פון זמן, לויפן מיא אויף א גראנאלאגישע סדר, און עס פעלט אויס צו פארשטיין וואס איז געווען "פאר" דעם.

מאכט סענס?

[ידעתי ידעתי]

לאמיך פרעגן אן עם-הארץ'ישען פראגע, פארוואס איז נישט פארשטענדליך (נישט מוכח) אז איינמאך מיר גייען צוריק אזוי ווייט צו פארן בריאה (פאר די דיימענשאן פון "צייט" איז באשאפן געווארן), איז נישט קיין פראבלעם פון מי ברא את הבורא? ער איז אלץ דא געווען.

אין אנדערע ווערטער, נאר ווען מיר לעבן אין די צומצם פון זמן, לויפן מיא אויף א גראנאלאגישע סדר, און עס פעלט אויס צו פארשטיין וואס איז געווען "פאר" דעם.

מאכט סענס?

אוודאי מאכט סענס, אבער דער פראבלעם איז אז די סייענטיסטס טעהנ'ען די זעלבע טעהנה, אז מען קען אויך נישט פרעגן, וואס איז גיווען בעפאר די סינגולר פוינט, וייל די צייט האט זיך אהן גיהויבן ביי די ביג בענג, און ממילא, מען קען דאך נישט פרעגן וואס איז גיווען בעפאר סי איז גיווען בכלל דער בגריף פון צייט,
כמובן אז וואס זיי זאגן אז א גרויסע שטות, וייל אפילו פאר סי איז געוון א צייט איז אבער גיווען דער חוק אז סי איז נישט קון שום רזולטאט אן א שטופ וואס האט גישטופט צו דעם [וואס עס רופט זיך ביי אינזערע ספרים עלול ועולל], דהיינו יעדע זאך האט א פריערדיגע סיבה אפילו סי איז נישט א סיבה וואס גידויערט צייט,
און ממילא איז נישט שייך דאס צו ענטפערן אויך לגבי דער קאנסעפט פון אונזערער אשכול, ודוק.

[רביה''ק זי''ע]

אפילו פאר סי איז געוון א צייט איז אבער גיווען דער חוק אז סי איז נישט קון שום רזולטאט אן א שטופ וואס האט גישטופט צו דעם [וואס עס רופט זיך ביי אינזערע ספרים עלול ועולל], דהיינו יעדע זאך האט א פריערדיגע סיבה אפילו סי איז נישט א סיבה וואס גידויערט צייט

דו פארשטייסט בכלל וואס דו האסט יעצט געזאגט???

[ידעתי ידעתי]

אפילו פאר סי איז געוון א צייט איז אבער גיווען דער חוק אז סי איז נישט קון שום רזולטאט אן א שטופ וואס האט גישטופט צו דעם [וואס עס רופט זיך ביי אינזערע ספרים עלול ועולל], דהיינו יעדע זאך האט א פריערדיגע סיבה אפילו סי איז נישט א סיבה וואס גידויערט צייט

דו פארשטייסט בכלל וואס דו האסט יעצט געזאגט???

איך פארשטעה גאר גוט, און איך וייס אז סי איז אביסל טיף, איך וועל דיר געבן א משל פון די גמרא וועלט: נאך ווען סי אז דא א דין אז 'גיטו וידו באים כאחד', איז דען דער יד נישט קיין רזולטאט פון גט, דהיינו דער 'היגיון' פון גורם ותוצאה, האט נישט קיין שייכות צו צייט, און לו יצוייר אז א הינדל גידויערט נישט קיין צייט צו לייגן די אייער, איז נאך אלץ די הינדל די מאמע און די איי דער קינד.

[או אינו]

אפילו פאר סי איז געוון א צייט איז אבער גיווען דער חוק אז סי איז נישט קון שום רזולטאט אן א שטופ וואס האט גישטופט צו דעם [וואס עס רופט זיך ביי אינזערע ספרים עלול ועולל], דהיינו יעדע זאך האט א פריערדיגע סיבה אפילו סי איז נישט א סיבה וואס גידויערט צייט

דו פארשטייסט בכלל וואס דו האסט יעצט געזאגט???

איך פארשטעה גאר גוט, און איך וייס אז סי איז אביסל טיף, איך וועל דיר געבן א משל פון די גמרא וועלט: נאך ווען סי אז דא א דין אז 'גיטו וידו באים כאחד', איז דען דער יד נישט קיין רזולטאט פון גט, דהיינו דער 'היגיון' פון גורם ותוצאה, האט נישט קיין שייכות צו צייט, און לו יצוייר אז א הינדל גידויערט נישט קיין צייט צו לייגן די אייער, איז נאך אלץ די הינדל די מאמע און די איי דער קינד.

די פארשטייסט נאך אלץ נישט!

[או אינו]

דאס איז אלס אין אינזער וועלטעל אין אינטער די געזעץ פין פיזיקה. איינמאל די זאגסט אין אנו משיגים , מנהיגי תיתי אז דער יסוד עקזעסטירט.