איינשטיינ'ס רעלאטיוויטעט תורה

[שרגא]

איך בין דורכגעלאפן דעם שמועס שנעל, דעריבער זייט מיר מוחל אויב איך רעד נישט צום זאך. איך זאג נאר וואס כ'קלער, אפילו כ'ווייס נישט זיכער.
קודם האלט איך אז מעיבי-מעיבי האט דא אנגעהויבן א שמועס וואס היינט צו טאג האט עס נישט צופיל מיט סייענס נאר ענדערש מיט פילאזאפיע. עס איז די פילאזאפיע פון סייענס. קול דודי רעדט דעריבער די גאנצע צייט פון סייענס, און דייקא נישט פילאזאפיע.
סייווי מיין איך אז דא האבן ביידע זייטן גענומען קעגנזייטיגע שטעלעס פון א באקאנטע מחלוקת וואס האט טאקע צוויי שיטות. ניוטאן מיט לייבניץ און אנדערע האבן זיך שוין מיט הונדערטער יארן צוריק געאמפערט דערוועגן צי צייט און ספעיס איז עפעס וואס איז א ריכטיגע מציאות כשלעצמו צי נישט. קוק נאך זייערע משלים און דעבאטעס, וועסטו זיך שפארן צו דארפן קראצן דעם קאפ אליין אויפצוקומען מיט משלים און הוכחות לכאן ולכאן.
יעצט, "אפשר אפשר" וויל וויסן וועגן דעם אנטאלאגישן מהות פון ספעיס. ער האט עפעס אן אינערליכע דראנג וואס שטופט אים צו וועלן זאגן אז ספעיס איז עפעס אין די בריאה וואס איז אן עקזיסטענץ פאר זיך, ממילא וויל ער פרובירן דאס דעפינירן אויף אן אופן וואס נעמט נישט אריין דוקא "פון דא ביז דארט" נאר ער עקשנט זיך צו הערן אן ענטפער אן דעם צוגאנג אויף די פראגע פון "וואס איז ספעיס?" אין אנדערע ווערטער איז ער א רעאליסט, אן אבסאלוטיסט, ווידער קול דודי, ווי (להבדיל...) איינשטיין, איז לכ' אן אידעאליסט, א רעלאטיוויסט, וואס איז מער פאפולער געווארן ביי פיזיקער צוליב רעלאטיוויטעט און קוואנטום טעאריעס (אפילו כ'בין נישט זיכער ווייל למעשה האט ער יא פרובירט צו אויפקומען מיט אנדערע אופנים וויאזוי צו זאגן אז ספעיס איז יא עפעס פאר זיך, חוץ אויב ער האט נאר געזוכט צו דעפינירן דעם פיזישן מהות דערפון). און אגב, דיין קאנט אליין איז גראדע פון די וואס האלטן נישט אז ספעיס איז עפעס וואס עקזיסטירט באמת און איז א רעאליסטישע אייגענע מציאות, נאר איז בלויז עפעס וואס מיר מענטשעלעך ניצן פאר אונזערע צוועקן, ווי למשל צו מעסטן ווי לאנג עס נעמט פון דא ביז דארט וכדומה.

[may be maybe]

שרגא,

ווען מיר זוכן דא צו פארשטיין די טעאריע פין רעלאטיביטעיט מיינט דאס אז מען זוכט צו דערגרינטעווען די חידוש אינעם הבנה פין מקום אין זמן. מען זוכט נישט דעם הלכה למעשה. פאר מען פלאנט צו כאפען א היטש מיט א שטארל פין ליכט וואלט איך מציע געווען אנדערע אופנים ווי עס דורך טוהן דא.


די האסט טאקע געמוזט לייענען זייער שנעל . איך וועל ציטירין וואס איך האב געשריבען צו קול דודי [עיין לעיל].

"די עיקר נקודה וואס איך האב געוואלט אנמערקן אין דעם גאנצען לאנגען שמועס איז אז מען דארף האבען א בעסערע אין טיעפערער באגריף אין די מושג פין מקום אין זמן כדי צו פארשטיין הגאון הגדול הרב אלבערט איינשטיין.
אין עס קען זייער צוניץ קימען די פארשטאנד אז מקום אין זמן זענען נישט בעצם הבריאה, וכמו שכתבתי לעיל "מקום און זמן [ובתוכם מהירות-ספיד] זענען אונזערע מושגים וואס מיר מיט אונזערע חושים ווארפען ארויף אויף די בריאה דערמיט צו קענען געבען עס א שטיקל סדר [עיין עמנועל קאנט ועוד ועוד] מיר וועלן דעריבער אוודאי געוויס מאכען דעם סדר מיט אונזער כעמיקאלע רעאקציעס ווייל דאס איז אלעס וואס מיר פארמאגען"

אויב בין איך מיך נישט טועה העט איך געזאגט אז א גרויסע יסוד פין אונזער וויכוח איז טאקע צו מקום אין זמן זענען אונזערע מושגים וואס מיר האבען פשוט ארויפגעווארפען אויף די בריאה אדער צו עס איז וואו די שרייבסט אויף מקום
“ It is a fundamental property of our universe”.

הפילוספים למיניהם האבען ביי דיר נישט קיין האפט, דעריבער האט נישט געהאלפען מיין ציטירין פין קאנט.

לערי פעיג אין סערעגי בין אין זייער ספר המפתח הגדול האבען מיר יעצט צוגעוויזען אט די מימרא פין הגאון בכבודו ובעצמו

"[Space and time are modes by which we think, not conditions under which we live. [Albert Einstein

עד כאן ממה שכתבתי לעיל.

עס איז שווער צו שרייבען קלארער אזי איך בין נוטה ממש להיפך צו וואס די זאגסט נאך אין מיין נאמען.

עס קוקט מיר אויס אז די האלטסט אז מיין שאלה איז נישט גילטיג לויט דעי שיטה. פליז עקספלעין פארוואס.

[שרגא]

עס איז שווער צו שרייבען קלארער אזי איך בין נוטה ממש להיפך צו וואס די זאגסט נאך אין מיין נאמען.
עס קוקט מיר אויס אז די האלטסט אז מיין שאלה איז נישט גילטיג לויט דעי שיטה. פליז עקספלעין פארוואס.

כ'האב טאקע נישט מעיין געווען (און שששש, אפילו אויסגעלאזט דא דארט תגובות) אבער פון דעם כלליותדיגן בילד האט מיר אויסגעקוקט ווי דו ביסט דא אויף א מיסיע צו טרעפן דעם ריכטיגן וועג וויאזוי צו קענען דעפינירן ספעיס ווי א מציאות פאר זיך. האסט נאר געזוכט די כלי וויאזוי דאס אראפצומאלן. דעריבער האב איך פארשטאנען אז דו ביסט ביי דער מיינונג אז ספעיס איז בעצם א מציאות נאר דו זוכסט די וועגן וויאזוי מ'קען עס מסביר זיין. יעצט איבערקוקנדיג עטליכע תגובות זע איך אז דו האסט טאקע יא געשריבן אז ""מקום און זמן [ובתוכם מהירות-ספיד] זענען אונזערע מושגים וואס מיר מיט אונזערע חושים ווארפען ארויף אויף די בריאה דערמיט צו קענען געבען עס א שטיקל סדר."
איך מיין אבער אז אויב מיינסטו נישט דא צו האבן קיין פילאזאפישע שמועס איבער ספעיס, דעמאלט דארפסטו אפלאזן דעם עלעקטראמאגנעטישן כוח אדער אנדערע משלים צו טרעפן דעם הסבר אויף ספעיס, נאר קוקן טאקע וואס די היינטיגע פיזיקער זאגן.
דער מענטש איז קלאר נישט קיין הכרח וואס פעלט זיך אויס פאר ספעיס-טיים, נאר ער איז אויך א טייל אין די בריאה וואס ווערט אפעקטירט דערפון און האט עס צו זיין רעלאטיוון באניץ (און קען עס אפילו אפעקטירן, לויט קוואנטום). עס איז קלאר אז ספעיס טוט עקזיסטירן אינדעפענדענט אפילו עס וואלט קיין לעבעדיגער נברא נישט באשאפן געווארן. די זעלבע זאך איז מיט די ספיד אף לייט, וואס קען און טוט פונקט אזוי עקזיסטירן אין די אפוועזנהייט פון נבראים, עס איז פשוט געקניפט און געבינדן מיט די גאנצע רעסיפי פון די יסוד הבריאה.
מיין אבזערוואציע איז אבער נאכאמאל אז דו זוכסט א פילאזאפישן הסבר און קול דודי שלעפט דיך אריין צו די פיזיקס דערפון, און ווי האט יענער געזאגט "צומאל ווערן הערליכע טעאריעס צעשטערט פון עקלדיגע פאקטן..." אפילו באמת מיין איך איז נאך אפילו נאך פיזיקס איז דאך פאראן די פילאזאפישע חלק זיך צו דערגרונטעווען אויב די גאנצע ספעיס-טיים איז טאקע בעצם אן אמתדיגע ריכטיגע מציאות פאר זיך (נאך רעלאטיוויטי איז דאך לכ' קלאר אז קיין "אמתדיגע" פאזיציעס האבן זיי נישט.). עס איז דא די חילוק צווישן "רילעישאנאליזם", אז ספעיס איז בעצם נישט קיין עכטע מציאות נאר אנשטאט קען מען אלץ רעדן וועגן אלעם וואס אנבאלאנגט צו ספעיס דורכ'ן רעדן איבער באציאונגען צווישן אביעקטן, ווי מעיבי-מעיבי גלייכט צו זאגן, אדער "סובסטאנטיוויאליזם", אז עס איז יא א ריכטיגע פונדאמענטאלע מציאות פאר זיך, ווי קול דודי זאגט, און מסתמא איז דאס היינט די אנגענומענע מיינונג, (אפילו קיין פרוף ווייס איך נישט צי ס'איז דערווייל דא ווייל מ'רעדט שוין ווייטער פון לופטיגע פילאזאפיע). אבער דאס איז בלויז א פילאזאפישע שמועס, און נאכאמאל, לגבי וואס מעיבי-מעיבי וויל לכ' בעיקר צוקומען און אויסשמועסן די מהות פון ספעיס ווי ווייט מ'קען פארשטיין און רעדן פון איר, מוז מען צוקומען צו פיזיקס.

[may be maybe]

שרגא,

כ'פארשטיי נישט. די בעטסט מיך איך זאל אפלאזען די נושא פין עלעקטראמאגנעטיקס. נו, איך האב דאך שוין דאס לאנג געטוהן [פאר דע טיים ביענג]. איך האלט אין איין פרעגען די פשוטע שאלה "וואס איז ספעיס"? אין איך לייג פאר אז עס איז זייער תלוי אין דעם אז עס נעמט צייט אנצוקןמען פין פוינט א' צו פוינט ב'. [עיין לעיל]

אזוי אויך סטרעסס איך אגאנצען צייט, עס איז נישט קיין קונץ סתם צו זאגען 'איך האלט נישט ווי דיר' [אדער 'די פיזיקערס האלטען נישט ווי דיר']. צו ענטפערען די שאלה 'וואס ספעיס איז', דארף מען עס פשוט ענטפערען. פליז אין יאאר און וואורדס [אין דיין אייגענע ווערטער] זאג מיר וואס ספעיס איז.

נאך א נקודה:
די צייכענסט אהן אין דיין פריערדיגע תגובה [איינס פאר די לעצטע] די צוויי מהלכים פין אפטייטשען צייט אין ספעיס, די צדדים זענען [כלשונך] אויב "צייט אין ספעיס איז עפעס וואס איז א ריכטיגע מציאות כשלעצמו אדער נישט" די זאגסט דארט אז איינשטיין האלט "לכאורה" אז עס איז נישט א מציאות כשלעצמו. דא האסטו א קוואוט פין אים וואס זאגט טאקע אזוי.
[Space and time are modes by which we think, not conditions under which we live. [Albert Einstein
דהיינו אז ספעיס אין צייט זענען נישט קיין מציאות, עס איז פשוט א וועג וויאזוי צו טראכטען, אין וויאזוי מיר מאכען זיך אין אונזע קאפ א שטיקעל סדר פינעם מציאות. עס איז נישט די מציאות כשלעצמו.
נו סאו פאר סאו גוד.
אבער אין דיין לעצטע תגובה שרייבסטו אז,
"דער מענטש איז קלאר נישט קיין הכרח וואס פעלט זיך אויס פאר ספעיס-טיים..... עס איז קלאר אז ספעיס טוט עקזיסטירן אינדעפענדענט אפילו עס וואלט קיין לעבעדיגער נברא נישט באשאפן געווארן"
פארשטיי איך נישט. אויב איז איינשטיין גערעכט אז ספעיס אין צייט זענען תלוי אין די מחשבה פינעם מענטש אין עס איז דוקא נישט קיין אמת'ע אינדיפענדענט מציאות. עס איז נישט מער ווי די מענטש וואס שטעלט זיך אויס אין זיין קאפ די בריאה אויף א סדר פין צייט אין ספעיס, טא וויאזוי האסטו דיר אזוי שנעל פושט געוועהן די איבעי' אין געפסקנט מיט א קלארקייט קעגן שיטת איינשטיין זאגענדיג אז צייט אין ספעיס וועלען זיין אפי' ווען דער מענטש וואלט קיינמאל עקזיסטירט?

אין צום לעצט:
אויבען שרייבסטו אז
" ווידער קול דודי, ווי (להבדיל...) איינשטיין, איז לכ' אן אידעאליסט, א רעלאטיוויסט, וואס איז מער פאפולער געווארן ביי פיזיקער צוליב רעלאטיוויטעט און קוואנטום טעאריעס"
סאו די זאגסט אז די פיזיקער [אין אויך קול דודי] האלטען מער פין די מהלך אז ספעיס אין צייט איז נישט קיין אמתע מציאות.
אבער אין דיין לעצטע תגובה ווען די רעדסט וועגען די שיטה אז עס איז דוקא יא אן אמתע מציאות פאר זיך אין די רופסט עס אהן 'סובסטאנייוויאליזם', שרייבסטו ווי פאלגענד,
""סובסטאנטיוויאליזם", אז עס איז יא א ריכטיגע פונדאמענטאלע מציאות פאר זיך, ווי קול דודי זאגט, און מסתמא איז דאס היינט די אנגענומענע מיינונג"
סאו די אנגענומענע מיינונג איז יעצט אז ספעיס אין צייט איז דוקא יא אן אמתע מציאות? פונקט פארקערט ווי וואס די האסט געשריבען אין די פריערדיגע תגובה.
וויאזוי האט זיך די אנגענומענע מיינונג פין פיזיקער אזוי שנעל געטוישעט? איז די אנגענומענע מיינונג תלוי לפי דיין הבנה בשיטת קול דודי?
באטטאם ליין, איך פרעג איין סימפעל שאלה זיי מיר מסביר מקום. אהן קיין לעיבעלס אין אהן קיין "אנגענומענע מיינוגען".

[שרגא]

שרגא,

כ'פארשטיי נישט. די בעטסט מיך איך זאל אפלאזען די נושא פין עלעקטראמאגנעטיקס. נו, איך האב דאך שוין דאס לאנג געטוהן [פאר דע טיים ביענג]. איך האלט אין איין פרעגען די פשוטע שאלה "וואס איז ספעיס"? אין איך לייג פאר אז עס איז זייער תלוי אין דעם אז עס נעמט צייט אנצוקןמען פין פוינט א' צו פוינט ב'. [עיין לעיל]

אזוי אויך סטרעסס איך א גאנצן צייט, עס איז נישט קיין קונץ סתם צו זאגען 'איך האלט נישט ווי דיר' [אדער 'די פיזיקערס האלטען נישט ווי דיר']. צו ענטפערען די שאלה 'וואס ספעיס איז', דארף מען עס פשוט ענטפערען. פליז אין יאאר און וואורדס [אין דיין אייגענע ווערטער] זאג מיר וואס ספעיס איז.

ווען דו בעטסט מען זאל דיר מסביר זיין מקום, פרעגסטו צו פארשטיין פילאזאפיש אדער צו פארשטיין סייענטיפיש ווי ווייט דער מענטש היינט קען פארשטיין (און אויב מעגליך טעסטן).

אויב פרעגסט פון א סייענטיפישע פערספעקטיוו, איז עס א מציאות אין די בריאה ווי יעדע אנדערע מציאות, אן דעם וואס זאלסט "פארשטיין" די "אמת'ע" מציאות דערפון. עס איז פשוט א מציאות וואס איז אנוועזנד איבער די גאנצע בריאה, פונקט ווי צייט. און ניין, מיר קענען נישט רעדן דערפון אן דעם וואס עס זאל האבן א שייכות מיט עפעס אן אנדערע זאך אין די מציאות, פונקט ווי קענסט נישט רעדן פון צייט אן דעם וואס זאלסט רעדן כלפי עפעס אנדערש, ווייל אלעס איז געקניפט און געבינדן. יא, מיר ניצן ספעיס אויך צו מעסטן די צייט וואס עס נעמט אנצוקומען פון איין פלאץ צום אנדערן, אבער דאס איז נאר איין באניץ דערפון.

קול דודי האט אויך געזאגט א גוטער ביישפיל וויאזוי דו קענסט אפילו רעדן פון ספעיס פשוט לויט'ן מעסטן וויפיל וועקיום ענערדזשי עס ליגט אין א שטיקל "פלאץ". וועסטו פרעגן אבער פון וואס באשטייט יענע ענערגיע אליין, האט עס נישט ווידער מיט ספעיס? אבער למעשה איז דא א געוויסע מציאות וואס האט בכלל נישט קיין מעס, וואס מיינט לכ' אויך אז זיי פארנעמען בכלל נישט קיין "פלאץ" אין ספעיס, אבער דאך איז עס א מציאות און אויך ווייטער נאך א טייל פון די בריאה וואס באוועגט זיך אין ספעיס.

די וועקיום ספעיס קען דיר אפשר טאקע אויך העלפן צו כאפן א פוינט. אפילו אויב זאל מען אויף אן אופן ארויסזייגן יעדע איינציגע אטאם און פארטיקל פון א באשטימטע פלאץ אין ספעיס, וועט עס נישט ווערן "אויס", עס וועט נאך אלץ בלייבן א יש, און עס וועט זיין א טייל פון "ספעיס", פון "מציאות" (ווי לגבי אז אנדערע קוואנטום כוחות, ווי "דארק ענערדזשי" וועלן דארט ווייטער פונקציאנירן). סאו וויאזוי קען מען טראכטן צו דעפינירן ספעיס אלס עפעס וואס איז נאר עפעס אין אונזערע אויגן און נאר רעלאטיוו צו אונז?

לגבי דיין פראגע אז מען זאל דיר מסביר זיין מיט אייגענע ווערטער וואס דאס איז ספעיס, וואס ווי איך פארשטיי איז דיין ציל דערמיט ווייל דו האלטסט אז קיינער וועט נישט קענען געבן א הסבר וועגן ספעיס אן דעם וואס זאלסט קענען נאך דעם ווידער פרעגן "אבער וויאזוי מעסט מען יענע זאך אן די עצם ספעיס?" וואס דארף לכ' צו איבערווייזן אז ספעיס בעצם איז גארנישט נאר טאקע דאס צו קענען דעפינירן פון פוינט א' ביז פוינט ב'. אבער איך מיין אז די זעלבע קשיא קענסטו דאך אויך פרעגן די אלטע פראגע אויף וואס פילאזאפן האבן זיך אויך אמאל געפלאגט: וואס איז די קלענסטע באשטאנדטייל פון די בריאה? זאגסט אן אטאם, אבער פון וואס איז צוזאמגעשטעלט דער אטאם? זאגסט א קווארק, אבער פון וואס איז צוזאמגעשטעלט דער קווארק? יעצט נישט אריינגייענדיג אין דעם היינטיגן תירוץ צו די פראגע, וועסטו אבער לכ' נישט וועגן די קשיא וועלן צוקומען צו די מסקנא אז די גאנצע בריאה איז בעצם אויך גארנישט א מציאות פאר זיך נאר עפעס פאר אונז מענטשעלעך צו קענען אנטאפן די וועלט. דער פאקט איז אז אויף א געוויסן אופן טוט פאקטיש ווערן א יש מאין (זאל זיין א קוואנטום טרייסל...) און עס עקזיסטירט, און דו פארשטייסט אז עפעס איז דא וואס דארט איז די הייקעלע אונטערשייד צווישן "יא זיין" און "נישט זיין". די זעלבע קענסטו טראכטן אויף ספעיס. אויב דו האלטסט אז עס עקזיסטירט למעשה און איז א מציאות, ווערט דאס בכלל נישט אפגערפעגט אפילו אויב זאלסט נישט קענען ענטפערן דיין פריערדיגע פראגע און עס זאל דיר נישט שטימען די עצם מציאות פון ספעיס אלס אן עקזיסטענץ פאר זיך.

און אגב האב איך יעצט נאכגעזוכט אביסל און עס קוקט מיר אויס ווי די פילאזאפישע פראגע איז היינט בעיקר אויף די אנטאלאגישע נאטור פון צייט. אפילו אויך אויף ספעיס, וואס קוקט מער אויס ווי א פיזישער מציאות קען מען זיך ווייטער דינגען פילאזאפיש צי עס איז נאר א טייל פון אן אנדערע מציאות און נישט א פונדאמענטאלע, אדער צי יענע זאך וואס מען זאגט אז ספעיס באשטייט דערפון איז עפעס וואס איז נאר א טייל פון עפעס אנדערש און נישט א מציאות פאר זיך, וגו' וכו' וגו'. אבער נאכאמאל געדענק מיין הויפט נקודה וואס איך האב דא געוואלט די גאנצע צייט דיר זאגן אז דאס איז נישט קיין סייענטיפישע שמועס נאר מער א פילאזאפישער שמועס, וואס וועסט קיינמאל נישט קענען ארויסקריכן מיט א קלארן ענטפער און באווייז (עכ"פ דערווייל, ווייל צומאל ווען וויסנשאפט גייט נאך א שטאפל ווייטער קען פילאזאפישע פראגעס אריינקומען און אנאליזירט ווערן מיט סייענטיפישע מעטאדן). און אויב ווילסטו דוקא פארשטיין און ביסט ערנסט אינטערעסירט אין די טעמע, וואלט איך דיר געראטן אז אנשטאט זיך פלאגן צען יאר און מיט גארנישט ארויסקריכן זאלסטו קודם קוקן אלע דעבאטעס און טענות אנגעהויבן פון פלוטא ביז היינט (און דערביי וועסטו למשל טרעפן אז גענוי ווי דו ווילסט אראפמאלן ספעיס אלס עפעס וואס עקזיסטירט נאר צו קענען מאכן באציאונגען פון איין זאך צום אנדערן, האט לייבניץ גע'טענה'ט) און דערנאך קענסטו עס פרובירן נעמען צום קומענדיגן שטאפל און פרובירן אויפקומען מיט אייגענע מעסטונגען צו אויסארבעטן וואס איז ספעיס לאמיתו של אמת'דיגע אמת'ע אמת.

איך האף אז דו פארשטייסט מיין פונקט. איך בין באמת בכלל נישט געקומען דא מסביר זיין, איך בין אליין א קנאפער מומחה, נאר כ'געוואלט דערמאנען אז עס קוקט אויס ווי דו ווילסט מער פארשטיין דעם פילאזאפישן טייל פון ספעיס, נישט דעם סייענטיפישן, בשעת דודי האט דיר פרובירט מסביר זיין סייענטיפיש.

[may be maybe]

"לאמיתו של אמתדיגע אמת'ע אמת"

[may be maybe]

דאכט זיך אז ס'רוב פין סייענטיפישע חידושים טוישען די וועג וויאזוי מיר האבען אנגעקוקט זאכען, אין אפילו פונדעמענטאלע זאכען, פין די בריאה.

ווען אייזיקיל נויטאן האט געכאפט אז זאכען פאלען אויף אראפ מכח גרעוויטי, האט דאס געטוישט די הגדרה וואס מיר זענען געווען צוגעוואוינט ביז דעמאלטס. מען האט אייביג געמיינט אז ס'איז פשוט א פאקט פין די בריאה אז זאכען פאלן אראפ אין דעטס איט. איינער וואס האט געפרעגט וואס איז די לאגיע דערפין האבען זיינע ווירטואלע חברים אינעם סאלאן אים אוועקגשיקט צו די "לופטיגע פילאזאפען".

ווען נויטאן האט געכאפט אז די נאטורליכע פאזיציע פין א חפץ קען פונקט אזוי זיין נע וואו נח, איז עס אויך געווען א שנוי אין די ביז דעמאלטסדיגע הגדרה פין תנועה אין מנוחה.
ווען איינער וואלט דעמאלטס פרובירט מסביר זיין די הבנה דערפין וואלטען געווען טוענים אז די סייענטיפישע פאקט ווייזט אויף א נאטורליכע מנוחה אין דאס איז עס. אין אויב ווילסטו דאס מער צופיצלען קענסטו דאך אנקומען מערער צו זיין אין די סאמע יסודות פין עקזיסטענץ ח"ו.

המשך יבא

[קול דודי]

יישר כח ר׳ שרגא פאר׳ן אזוי שיין אויסשמועסן אויף מאמע לשון! וויבאלד די האסט דערמאנט מעסס איז אינטערעסאנט צו צולייגן אז באמת, כשלעצמם פארנעמען נישט פונדעמענטאלע פארטיקלס קיין מקום בכלל, אינ׳ם קלאסישן זין. כאטש אפילו מעסס האבן זיי יא, א דאנק דעם היגס פיעלד. דאס הייסט, א זאך וואס איז נישט געבויט פון עפעס אנדערש פארנעמט קיין מקום נישט. זערא. (קוואנטום קאמפליצירט אביסל דעם בילד, אבער ס׳איז נאך אלץ ריכטיג אזוי צי זאגן, בפרט אז מען רעדט פון מקום וואס מען קען פארשטיין פילאזאפיש.)

[פשוט-קאמפליצירט]

שרגא,

איך מיין אז "ספק ספיקא" פרעגט א לעגיטימע שאלה, נאר מען קען זאגן אז ס'האט נישט קיין דירעקטן שייכות מיט איינשטיינ'ס רעלאטיוויטעט טעאריע. ביז איינשטיין איז מקום דורך דער וויסנשאפט באטראכט געווארן ווי א פונדאמענטאלער קאסמישן "טעפיך" -- דער הינטערגרונט אין וואס אלע פעולות פון דער וועלט שפילן זיך אויס. איינשטיין האט מחדש געווען אז ספעיס איז דינאמיש, און נעמט טייל אין דעם פראצעדור פון תנועה און פעולה; ער בייט זיך און קנייטשט זיך.

במילא, אויב מקום איז א באשעפעניש בתוך הבריאה, מעג מען אים שוין פרובירן צו פארשטיין -- פונקט ווי יעדע אנדערע זאך, ערשיינונג און פענאמען. די הנחה אז "אזוי איז עס" איז עפעס צו וואס מען דארף עווענטועל צוקומען ביי יעדער זאך. אייביג וועט מען סוף כל סוף זיך מוזן אפשטעלן און זאגן: פארוואס? ווייל אזוי איז עס!

אפילו אויב זאל מען אויף אן אופן ארויסזייגן יעדע איינציגע אטאם און פארטיקל פון א באשטימטע פלאץ אין ספעיס, וועט עס נישט ווערן "אויס", עס וועט נאך אלץ בלייבן א יש, און עס וועט זיין א טייל פון "ספעיס", פון "מציאות" (ווי לגבי אז אנדערע קוואנטום כוחות, ווי "דארק ענערדזשי" וועלן דארט ווייטער פונקציאנירן).

ביזטו זיכער? עס ליגט מיר עפעס אין קאפ, אז אויב זאל מען אויסליידיגן ספעיס פון ממש אלעם, וועט טאקע גארנישט בלייבן - אריינגערעכנט מקום. כ'בין אבער נישט זיכער צי כ'האב עס טאקע געלייענט, אדער פשוט אויספאנטאזירט.

אויף דער קוואנטום מדריגה איז נאך אפילו גרינגער צו חקר'ן איבער מקום. דארט קען מקום "נעלם" ווערן, צעקנייטשט ווערן, באשאפן ווערן. עס קען אפילו "באבלען".

[may be maybe]

כיהודה ועוד לקרא בין איך אויך מפליא די תגובה פין ר' שרגא, מסביר געווען אזוי שיין בטוב טעם ודעת, ממש שפתיים ישק. ספעציעל ווען ער רעדט פין קאמפליצירטע סייענטיפישע טערמינען, איז ער עס מסביר בטוב טעם ודעת, אזוי אז מיר פשוטע מענטשען זאלען דאס אויך פארשטיין. ווייל אהן דעם איז ברענגען די טערמינען גארנישט קיין הילף צום הבנת הענין עס איז נאר א בחינה פין לערבב את השטן. יישר כח אייך.
וועל איך זיך טאקע צוכאפען דערצו אין פלעגערייזען דיינע ווערטער זעלבסט. פארשטייט זיך מיט אפאר קליינע טאטש-אופס אזוי אז עס זאל ארויסברענגען מיי סייד אף די סטארי.
די שרייבסט אויף מקום אז:

"עס איז פשוט א מציאות וואס איז אנוועזנד איבער די גאנצע בריאה, פונקט ווי צייט. און ניין, מיר קענען נישט רעדן דערפון אן דעם וואס עס זאל האבן א שייכות מיט עפעס אן אנדערע זאך אין די מציאות, פונקט ווי קענסט נישט רעדן פון צייט אן דעם וואס זאלסט רעדן כלפי עפעס אנדערש, ווייל אלעס איז געקניפט און געבינדן. יא, מיר ניצן ספעיס אויך צו מעסטן די צייט וואס עס נעמט אנצוקומען פון איין פלאץ צום אנדערן"

ר' שרגא, איך בין ממש אויף איין פעידזש דא מיט דיר. די שרייבסט אז מיר קענען נישט רעדען פון ספעיס "אן דעם וואס עס זאל האבן א שייכות מיט עפעס אן אנדערע זאך אין די מציאות". אקוראט אזוי. איך וויל נאר מפרש זיין אין זאגען אז די "עפעס אן אנדערע זאך אין די מציאות" איז טאקע אונזער באליבטע 'זמן'. ד.מ. מיר קענען נישט רעדען פין מקום אנדעם וואס זמן קומט אריין אין די פיקטשער. ווייל עס איז נישטא קיין שום הגדרות חוץ מקום וזמן.
יעדע פיזישער הגדרה אין די מציאות ווען מען צונעמט עס צו איר פונדעמאנטאלער שורש, קומט מען אהן צו מקום אין זמן. שמעק, טעיסט, הייס, קאלט, שנעל, שטייט, ווייך, הארט, אין אלע פינעף חושים, זענען אלעס כעמיקאלע רעאקציעס וואס דאס מיינט א שינוי אין די פלעצער פין די עלעקטראנס וכדו'. איז דאך דאס אויב אזוי א הגדרה אין מקום. והוא הדין מיט רעאקציעס אינעם נוקליאוס ועוד, אלעס איז א השתנות אין מקום.
יעצט אז די האסט דא מסכים געווען אז " מיר קענען נישט רעדן דערפון [דהיינו מקום] אן דעם וואס עס זאל האבן א שייכות מיט עפעס אן אנדערע זאך אין די מציאות" מיזען מיר דאך בהכרח אנקומען צו זמן. ווייל דאס איז די איינציגסטע "אנדערע זאך" וואס איז דא ביים פונדעמענטעל לעוועל פין מקום
אין איך בין אויך מסכים צו דיר וואס די שרייבסט בנוגע זמן. "קענסט נישט רעדן פון צייט אן דעם וואס זאלסט רעדן כלפי עפעס אנדערש". דא אויך בין איך מפרש אז דיין "עפעס אנדערש" איז בהכרח מקום, ווייל דאס איז די איינציגסטע "עפעס אנדערש" וואס איז דא ביים פונדעמענטעל לעוועל פין זמן.
דעס אז מקום אין זמן זענען די פונדענמענטעל הגדרות מיט וואס מיר כאפען אהן די גאנצע פיזישער בריאה איז באמת ידוע ומפורסם [four dimensional spacetime]. איז דאך אויב אזוי מוכרח אז ווען מען איז מגדיר מקום אדער זמן מיט "עפעס אנדערש", מיינט עס אז מען איז מגדיר איינע מיט די אנדערע, ווייל אויפן פונדעמענטעל לעוועל איז נישטא עפעס אנדערש ווי דעי צוויי הגדרות.
[נ.ב. אביסל הסבר אין די ווארט "פונדעמענטעל לעוועל".
קאליר, לדוגמא, איז נישט קיין פונדעמענטעל מושג. די הגדרה פין די פארשידענע קאלירען וואס מיר פארמאגען איז "די פארשידענארטיגקייט אינעם מקום וזמן פין די ליכט כוואליע". קומט אויס אז אין טיפקייט רעדן מיר שוין נישט פין קאליר אלץ א יסודותדיגער מושג, ווייל מיר זעהו אז איר יסוד איז נישט מער ווי שנוים פין מקום אין זמן. איז דאך אויב אזוי מקום אין זמן די שורש אין יסוד פין קאליר. משא"כ מקום וזמן זעלבסט גייט נישט טיפער. אזוי איז עס ביי איעדע מציאות, עס סטאפט מיט מקום וזמן, וועגן דעם הייסן זיי די יסודותדיגע [פונדעמענטעל] מושגים אין די בריאה.]

בסך הכל וואס איך וויל דא מיט דעם איז די זעלבע זאך וואס איך האב געוואלט מיטן פרעגען די שאלה "וואס איז מקום?" [שרייבענדיג דאס מאל מיט אביסל מער פילוזופישע טערמינען, על אף וואס איך בין בכלל נישט באהאווענט אין פילזופיע. אזוי ווי אפאר אנדערע שרייבערס דא, בין איך אויך נישט אזוי אנטצוקט מיט לופטיגע פילוזופיע. פילוזופיע לאזט זיך זאגען אין טעארייזען לאין שיעור אויב טוט זיך עס נישט גראונדען מיט עמפירשע הוכחות. פין דעסטוועגען מיין איך אז ווען מען רעדט פין פארשטיין רעלאטיוויטי וואס טוישט אונזער הבנה אין מקום וזמן, פארלאנגט זיך אביסל פארטיפען זיך אין אט די מושגים אין אוודאי דערנאך מאכען זיכער אז עס שטימט מיטן פאקט וד"ל]
מיין פוינט איז אז איינמאל מיר פארשטיין אז ספעיס מיינט 'די אונטערשייד פין עקספיריענסען עקזיסטענץ א' ביז עקזיסטענץ ב' איז דאס דאך "גקניפט אין געבינדען" מיט זמן. ווייל די איינציגע אינטערשייד\מרחק איז דאך די צייט מרחק.
דאס איז מיי טעיק אין די הבנה פין טיים-ספעיס קאנטיניום. מיט אט די הבנה אז מקום רעדט באמת פין זמן וכן להיפך, פארשטייט מען וואס די אלע וואס זענען מסביר די רעלאטיביטי טעארי בנוצען זיך מיט 'גרעעפס' ווי מען ווייזט זמן אין צורה פין מקום וכדו'.

יעצט פאר די סעיק אף דיס דיסקאשען, נניח אז מיר אלע זענען מסכים צו די נקודה אז מרחק\מקום איז א מדידה אין זמן [ווייל מיט די ווארט מרחק מיינען מיר צו זאגען נישט מער ווי דאס אז עס געדויערט צייט אנצוקומען פין פוינט א' צו פוינט ב'] זאגט דאך דאס אז מקום אין זמן זענען, ווי ר' פשוט האט אזוי שיין געזאגט, "די זעלבע אידענע נאר אנדערש געשלייערט".
שטעלט זיך די שאלה [ווי איך האב געשריבען אין איינע פין מיינע גאנץ ערשטע תגובות] עס איז א מדידה בנוגע די צייט וואס עס געדויערט אנצוקומען פאר וועם? עס ווענדט זיך דאך ווי שנעל מען פארט. מען מיז בעל כרחך רעדן פין א ספעציפישען ספיד. נעם למשל די היינטיגע מדידה פין א מעטער. די אפיציעלע מעסטונג איז די מרחק וואס א שטראל פין ליכט פארט אין די צייט פין 299,792,458\1 פין א סעקונדע. פארשטייט מען אליינס אז אויב מען ספעציפירט נישט אז מען רעדט פין א שטראל פין ליכט איז דאך לא אמר כלום. איז לענינינו די שאלה וואספארא ספיד רעדט מען דא? ספעיס איז טאקע די צייט וואס עס געדויערט צו עקספיריענסן עקיזסטענס א' ביז עקזיסטענס ב', אבער מיר דארפען קובע זיין פין וועלכע טרעוולער מיר רעדן דא.
עס דארף נישט זיין קיין שום ספעציעלע טרעוולער, [מען וואלט געקענט למשל קובע זיין די מרחק פין א מעטער לויט די צייט וואס עס געדויערט פאר סאונד [קול] צו גיין. פאר געוויסע סיבות איז געווען באקוועמער פאר די אפיציעלע מודדים צו ניצען ליכט שטראל] די זעלבע בנוגע די טיפע הגדרה פין מקום וואו עס פארלאנגט זיך מען זאל רעדן פין איין געוויסע טרעוולער סיי וואסארא טרעוולער וואוד דא די טריק.
פאר סאם ריזען איז ליכט די לאקי טרעוולער. מען ניצט איר ווען מען רעדט פין די צייט וואס עס געדויערט פין פוינט א' צו פוינט ב'. ליהודים היתה אורה, מזל טוב מקודשת.

אבער אזוי ווי מיר ווייסען, מקודשת ברענגט מיט אירע קאמפליקאציעס. אין אונזער פאל קומט ליכט שטראל מיט א טענה. איר האט יעצט קובע געווען אז מקום איז תלוי אין די צייט וואס איך קום אהן פין א' צו ב', אבער איר ווייסט דאך גאנץ גוט אז צייט באדייט די מספר פין שנוי פין מאורעות [טשעינדזש אף עווענטס]. נו, פרעגן מיר וואטס יאאר פראבלעם וויט דעט? ענטפערט ליכט, מיין פארבלעם איז אז שנוי איז תנועה וואס דאס איז באזירט אויף מקום [תנועה איז זיך ריקען פין פלאץ (געדענק אז די איינציגע צוויי פונדעמענטעל קאצעפטס וואס מיר פארמאגען איז מקום אין זמן. אין ווען מיר זענען מסביר זמן אז עס איז א מעזשור [מדידה] פין די טשעינדזעס וואס איז געשען, איז די טשעינדז בע"כ בנוגע די איינציגע פארבליבענע מושג דהיינו מקום)].
נו, אין? עטץ פרעגטס נאך נו אין? עטץ האט דאך קובע געווען מקום געבעיסד אויף מיין ספיד, סאו ביי מיין ספיד געשעט הערשט מקום, איך קען נאך נישט עקספיריענסען א טשעינדז דערין. איך קען קיינמאל נישט עקספיריענסען א טשעינדז אין מקום. אין אזוי ווי צייט איז א מדידה פין טשעינדז אין מקום, בין איך בעסיקלי סטאק אין טיים. [טשעינדז אין מקום איז טיים]. דעעטס נאט עווען דע ווארסט אף איט וויינט ליכט. איך בין איין שטיק מקום. עטץ רופט דאך מיין ספיד 'מקום' סאו קוק וואספארא מעסס איך בין.

עד כאן המעשה. צו פארשטיין די מעשה גרינגער דארף מען פרובירן נישט צו וויזואלייזען מקום מיט אונזער טעגליכע באגריף, מיר זאלען עס נאר זעען לפי די אבסטראקט איידיע וואס עס איז.
ווייס איך צו דאס איז ריכטיג? אויסדריקליך נישט. איך דארף טרעפען א פיזיקער וואס האט מער געדולד צו מיר ווי קול דודי אין איז מסכים עס צו קוקען פין דעם קוק ווינקעל אין פסקענען צו דיסס עדדס אפ אין פארשטייט זיך וועלען עס עקספליענען צו מיר אין אידיש נישט גריכישע ספעציעלעזירטע סייענטיפישע טערמינן. אדער אפשר וועט שרגא מיט זיין גארנישט אזעלעכע קנאפע ידיעות ארויסהעלפען דא.

עלעקטראמאגנעטיק ספיד
אויב [אוי איז דאס א גרויסע אויב] די אויבען דערמאנטע איז אמת האב איך געטראכט וואס קען זיין די סיבה פארוואס מען האט פונקט בוחר געווען די ספיד אף לייט אלץ די טרעוולער. דהיינו פארוואס טוען מיר אינטואיטיבלי מאכען מקום געבעיסד אויף ספיד אף לייט. האבעך געקלערט פאר נכון צו זאגען [ס'איז דאך שוין ליל שישי מ'מעג זאגען אביסל פלפול דא] אז דאס איז ווייל אונזער קאממאן איעדן טאגעדיגער ספיד איז דאס וואס מיר זעעהן מיט די אויגען אין דאס איז דאך די ספיד אף לייט.
אין אויב וועלען מיר אננעמען וואו דער מאן דאמר וואס האלט אז דער אמתדיגע אמתע אמת איז אז די איינציגסטע זאך וואס מיר האבען באמת איז אונזער פיזיקעל סענסעישאנס [אודה ולא אבוש איך בין שטארק נוטה צו דעי מיינונג (חמשת החושים של אדם קדמון)] איז לפי"ד אפי' מער מובן אז מיר ניצען אינטואטיביש אט די ספיד. ווייל די פיזיקעל סענסעישאנס איז קעמיקאל רעאקשאנס אין קעמיקאל רעאקשאנס איז דאך שיניום אין די עלעקטראנס, וואס די עלעקטראנס ארבעטען מיט אן ענערגי וואס מיר רופען עלעקטרא-מאגנעטיק. אין אט די ענערגיע איז די ספיד אף לייט.

נ.ב. מיין מיינונג אז אלעס איז אונזער פיזישער סענסעישאנס קומט צוזאמען מיטן פארשטיין אז מקום וזמן איז נאר א וועג וואס מיר האבען זיך מסדר און מגביל געווען אט די סענסעישאנס. אין אז באמת האבען די סענסעישאנס נישט קיין הגדרה והגבלה מצד עצמו אין וועגען דעם קען מען נישט מגדיר זיין, דעפיינען, דהיינו געבן א דעפיניטשאן [געבן צו פארשטיין] פאר א בלינדען מענטש די עקספיריענס פין קאליר. ווייל עקספיריענס בעצם איז בע-יאנד דעפעניטשאן. דהיינו אינדרויסען פין סיי וואס פאר א הגדרה והגבלה. אבער דאס איז שוין גאנץ אן אנדערע שמועס.

שרגא, כ'גלייך אויך דיין אונטערשריפט. אין איך וועל לאזען דיך אדער עניבאדי עלס עס יוזען. והבן

[געפילטע פיש]

שטעלט זיך די שאלה [ווי איך האב געשריבען אין איינע פין מיינע גאנץ ערשטע תגובות] עס איז א מדידה בנוגע די צייט וואס עס געדויערט אנצוקומען פאר וועם? עס ווענדט זיך דאך ווי שנעל מען פארט. מען מיז בעל כרחך רעדן פין א ספעציפישען ספיד. נעם למשל די היינטיגע מדידה פין א מעטער. די אפיציעלע מעסטונג איז די מרחק וואס א שטראל פין ליכט פארט אין די צייט פין 299,792,458\1 פין א סעקונדע. פארשטייט מען אליינס אז אויב מען ספעציפירט נישט אז מען רעדט פין א שטראל פין ליכט איז דאך לא אמר כלום. איז לענינינו די שאלה וואספארא ספיד רעדט מען דא? ספעיס איז טאקע די צייט וואס עס געדויערט צו עקספיריענסן עקיזסטענס א' ביז עקזיסטענס ב', אבער מיר דארפען קובע זיין פין וועלכע טרעוולער מיר רעדן דא.
עס דארף נישט זיין קיין שום ספעציעלע טרעוולער, [מען וואלט געקענט למשל קובע זיין די מרחק פין א מעטער לויט די צייט וואס עס געדויערט פאר סאונד [קול] צו גיין. פאר געוויסע סיבות איז געווען באקוועמער פאר די אפיציעלע מודדים צו ניצען ליכט שטראל] די זעלבע בנוגע די טיפע הגדרה פין מקום וואו עס פארלאנגט זיך מען זאל רעדן פין איין געוויסע טרעוולער סיי וואסארא טרעוולער וואוד דא די טריק.
פאר סאם ריזען איז ליכט די לאקי טרעוולער. מען ניצט איר ווען מען רעדט פין די צייט וואס עס געדויערט פין פוינט א' צו פוינט ב'. ליהודים היתה אורה, מזל טוב מקודשת.

די שאלה פארוואס מיר מעסטען אלעס אין ספיד אוו לייט, צו מיין קליין געפעלע מיין איז אז ס'פשוט, ספיד אוו לייט איז א שיינע נאמען, דאס איז די ספיד פון די יוניווערס, וואס א מעסס-לאזע פארטיקעל, ווי פאוטאנס, ליכט באשטאנדטיילן, און יעדע מעסלעסס פארטיקעל, פליט אויף דעם ספיד פון c. ס'האט נישט צו טוהן אויב מיר האבן אויגן אדער סיי וועלכע כלים אויפצוכאפן דעם ספיד וועט דאס ווייטער בלייבן די ספיד לימיט פונעם יוניווערס. און א גארנישט קען נישט גיין שנעלער ווייל דאס דיפייעד לאגיק, מיט די גאנצע טוץ פון פראבלעמען פון טיים טרעווען ברענגט. סא ווען אונז וואלטן געווען בלינד, און ארומגעוואקט מיט סאונאר אויגן וואס באנוצט זיך מיט סאונד וועיווס אנשטאט לייט פארטיקעלס, וואלט צייט און מקום ביהעיווט די זעלבע, ווי שרגא האט געזאגט, אז אן קיין שום נברא אויפן וועלט וואלט עס אויך אזוי געווען.

[טאמבל סאס]

וואס האט געצוואונגען סייענס אויפצוקומען מיט דעם "איטהער", הגם קיינער האט אים נישט געזען אדער געוואוסט וואס ער איז? איז די סיבה, ווייל אין דער אילוסטראציע מיט דעם רייזנדן אין דער באן האבן מיר געזען אז די שנעלקייט מיט וואס א ריקנדע זאך פארט איז תמיד רעלאטיוו - עס ווענדט זיך פון וועלכן פערספעקטיוו. ס'איז אבער פאראן איין אויסנאם, איין בריאה וואס פליט שטענדיג מיט'ן זעלבן ספיד, אפגעזען פונעם מענטש/קוק-ווינקל וואס מעסט איר. די דאזיגע זאך איז ליכט. א ליכט-שטראל פליט אומגעהויער שנעל, 186,000 מייל פער סעקונדע. מיר זעען קיינמאל נישט א ליכט-שטראל אין עקשאן, ווייל אונזערע אויגן קענען נישט אויפכאפן אזעלכע דקות'דיגע שנעלקייטן. ווען עמיצער ריקט דעם סוויטש און צינדט אן א לעקטער, ווערט באלד ליכטיג. דאס איז אבער נישט אינגאנצן אזוי; עס געדויערט א כהרף עין פונעם ריקן דעם סוויטש ביז די ליכט פונעם באולב קומט אן צו אונזערע אויגן.

איך האב אקארשט אנגעהויבן לייענען דעם אשכול אבער איך מוז קודם קלאר פארשטיין יעדע זאך אין א סדר. און צוערשט אויב עמיצער קען מיר ערקלערן, וויאזוי טאקע האט מען געמאסטן, די ספיד אף לייט?.
און צו ווען איינער זאל 186,000 מאל זעכציג, - מייל אוועק פון מיר עפענען א ריזן טארטש, מיט א ליכטיגקייט וואס קען גרייכן ביז מיר, און גארנישט שטייט אין וועג. וואלט איך עס ערשט געזען אין א שעה? (אדער ווייניגער אביסל ווייל מיין אויג זעט דאך אויך ביז א געוויסע ווייטקייט)

איר שרייבט אביסל קאמפליצירט, איך מיין אויף מאמע לשון קען מען מסביר זיין איינשטיינס רעלאטיוועטעט אביסל אנדערש: וואס איז צייט? צייט עקזיסטירט נישט. ווען איר קוקט אויפן זייגער און עס האט זיך גערוקט ווייסט איר עס איז אדורך צייט. א גראזל איז אן אינטש היינט אין א חודש איז זי צוויי; אט איז אדורך צייט.
צייט איז א בייאלאגישער פראצודור ווען זאכן עלטערן זיך. קוקט גוט אן דעם בר מצוה בחורל קומט צוריק ביי זיין חתונה, צייט לויפט הא?

איינשטיין האט מחדש געווען אז ווען א זאך רוקט זיך איז דער בייאלאגישער צייט זייגער שטייטער, דאס הייסט צייט איז נישט אבסאלוט נאר רעלאטיוו. דאס איז מיט דער צייט, און היינט מיט קאמפיוטערס אויפגעוויזן געווארן אלס א פאקט חאטש מיט די פליישיקע אויגן איז אוממעגליך צו זען אז איר בלייבט עטוואס אינגער ווען איר פארט אויף א באן אדער עראפלאן איז עס דאך א פאקט. איינשטיין האט אויסגערעכנט אז ווען זאכן לויפן ביים שנעלקייט פון ליכט, וואס איז לויט איינשטיין די שנעלסטע לויפענדע זאך אין די בריאה, בלייבט דער בייאלאגישער זייגער שטיין דאס הייסט זאכן עלטערן זיך נישט, צייט בלייבט שטיין!

א באקאנטע משל האט איינשטיין פארגעלייגט: א צווילינג ברודער ביידע 13 יאר אלט, איינער נעמט א רייזע מיט א ראקעט וואס פליט מיט שנעלקייט פון ליכט, ווען ער קומט צוריק נאך א וויילע צום ערד קוגל, טרעפט ער דעם צווילינג ברודער אן אלטער איד מיט א ווייסע בארד אבער ער איז פארבליבן א 13 יעריקער בחורל.

במחילת כבודך האב איך בעסער פארשטאנען פשוט קאמפליצירט.
און דער משל פארשטיי איך טאקע נישט. בין איך טאקע אזוי דום?
לדעתי שטימט עס נאר אויב דער פליער קערט זיך צוריק צופיס. ווייל אמת ער איז טאקע געפלויגן 180,000 מייל פער שעה, אבער אונטן עקזעסטירט נאכאלץ זמן, און ס'האט אים נישט גענומען מער ווי עטליכע מינוט?!
דער בייאלאגישער זייגער בלייבט שטיין (אויך נישט אינגאנצן) נאר ווילאנג דו פליעסט מיט ספיד אף לייט.

אינאיינוועגס טוה איך מיר באדאנקען פאר יעדעם איינעם און בפרט פ"ק, ס'איז באמת א געשמאק צו לייענען אמאל עפעס אינטעליגענציע אויף אידיש.

[יידל]

וואס האט געצוואונגען סייענס אויפצוקומען מיט דעם "איטהער", הגם קיינער האט אים נישט געזען אדער געוואוסט וואס ער איז? איז די סיבה, ווייל אין דער אילוסטראציע מיט דעם רייזנדן אין דער באן האבן מיר געזען אז די שנעלקייט מיט וואס א ריקנדע זאך פארט איז תמיד רעלאטיוו - עס ווענדט זיך פון וועלכן פערספעקטיוו. ס'איז אבער פאראן איין אויסנאם, איין בריאה וואס פליט שטענדיג מיט'ן זעלבן ספיד, אפגעזען פונעם מענטש/קוק-ווינקל וואס מעסט איר. די דאזיגע זאך איז ליכט. א ליכט-שטראל פליט אומגעהויער שנעל, 186,000 מייל פער סעקונדע. מיר זעען קיינמאל נישט א ליכט-שטראל אין עקשאן, ווייל אונזערע אויגן קענען נישט אויפכאפן אזעלכע דקות'דיגע שנעלקייטן. ווען עמיצער ריקט דעם סוויטש און צינדט אן א לעקטער, ווערט באלד ליכטיג. דאס איז אבער נישט אינגאנצן אזוי; עס געדויערט א כהרף עין פונעם ריקן דעם סוויטש ביז די ליכט פונעם באולב קומט אן צו אונזערע אויגן.

איך האב אקארשט אנגעהויבן לייענען דעם אשכול אבער איך מוז קודם קלאר פארשטיין יעדע זאך אין א סדר. און צוערשט אויב עמיצער קען מיר ערקלערן, וויאזוי טאקע האט מען געמאסטן, די ספיד אף לייט?.
און צו ווען איינער זאל 186,000 מאל זעכציג, - מייל אוועק פון מיר עפענען א ריזן טארטש, מיט א ליכטיגקייט וואס קען גרייכן ביז מיר, און גארנישט שטייט אין וועג. וואלט איך עס ערשט געזען אין א שעה? (אדער ווייניגער אביסל ווייל מיין אויג זעט דאך אויך ביז א געוויסע ווייטקייט)
דיינע אויגן זעט נישט ביז א געוויסע ווייטקייט - דיינע אויגן רעפלעקטירט די ליכט וואלן וואס האקן זיך אן אין עס. אבער דאס איז א שמועס פאר דיר. לגבי דיין שאלה - יא, ממש אזוי. מיר זעען טאקע די זון שטראלן אכט מינוט שפעטער ווייל עס נעמט אכט מינוט פאר די ליכט שטראלן פון די זון אנצוקומען ביז אונזער וועלטל. ווען מיר האבן זריחה איז אייגענטליך אכט מינוט נאך וואס דער זון איז געווען אין די פאזיציע וואס מיר זעען אלס זריחה.

[טאמבל סאס]

און וויאזוי האט איינשטיין געוואוסט די פונקטליכע ספיד אף לייט? דורך מעטאמאטישע חשבונות איז דאס מעגליך צו וויסן?

[יידל]

און וויאזוי האט איינשטיין געוואוסט די פונקטליכע ספיד אף לייט? דורך מעטאמאטישע חשבונות איז דאס מעגליך צו וויסן?

ער האט דאס געוואוסט פון אסטראנאמער בעפאר אים וועלכע האבן שוין געמאכט די חשבונות. די ספיד אף לייט האבן שוין די גריכן פרובירט צו מעסטן. דער ערשטער וואס האט עס אויסגעמאסטן איז געווען אלע ראמער, וועלכער האט זיך טועה געווען. שפעטער איז מען געווארן מער און מער פונקטליכער ביז מען איז צוגעקומען צו די פונקטליכע נומער, זע דא.

[באמת]

וועסטו זאגן אז איך מוז נוצן צייט מסביר צו זיין פאר דעם באגרענעצטן ילוד אשה וואס דאס מיינט? סא וואט? ווער זאגט אז וויבאלד איך דארף בארגן א משל פון צייט דאס מסביר צו זיין מיינט אז ס'בעצם די זעלבע?

עס איז נישט א אישו פין מסביר זיין, עס איז א אישו פין מגדיר זיין. די הגדרה פין א קאמפיוטער איז אז עס רעכענט אויס זאכען וכו' וכו'. דאס איז איר מהות, נישט א הסבר פאר א ילוד אשה. די הגדרה פין די זאך איז די זאך. אז עס רעכענט נישט אויס זאכען וכו' וכו' איז עס נישט קיין קאמפיוטער.
די אויבענדערמאנטע הגדרה פין מקום איז 'צוויי נקודות פין עקזיסטענץ [א' אין ב'] וואס עס דארף אדורך גיין א געוויסע מאס צייט פין ווען מען עקספיריענסט א' ביז ווען מען עקספיריענסט ב'.'
לו יציור אז עס דארף נישט דורך גיין קיין צייט פין ווען מען עקספיריענסט א' ביז ב', איז נישטא קיין שום אפטיילונג פין א' ביז ב'. דהיינו כלפי וואס איז עס מרוחק. אויב די הגדרה איז ריכטיג מיינט עס אז די גאנצע מהות פין מרחק\מקום איז די צייט אפלויף.
אויב האלטסט די אז דאס איז נישט איר הגדרה, ביטע זאגט וואס איז עס יא?

די פלאץ וואס איז אינצווישען יעצט איז א עקסרע זאך אז עס נעמט צייט דעריך צי גיין???

[a1b2]

איך וועל אהער ברענגען איינער וואס איז שיין מאסביר אין עטליכע זייטען די נושה אז דעי וואס האבן מישט פארשטאנען ביז דא זאלען האבן די מעגליכקייטען עס צו פארשטיין

[a1b2]

2

[a1b2]

3

[a1b2]

4

[a1b2]

5

[a1b2]

6

[a1b2]

7