איז art א אידישע זאך?

[יאיר]

אבי דו האסט נישט קיין ראיה. תמות נפשי עם פלשתים.

[נו גוט נו]

אויב יא, צו האלט זיך אויך דער סקולענער רבי פאר אן ארטיסט?

עס איז באוויסט אז די סקלונער רבי זצ״ל מיט די רעבין שליט״א זענען אריין געקומען קיין אמעריקא נאר מכח זיין נגינה...

[משה געציל]

איך וואלט צוגעלייגט נאך א צווייגל צום דיון.
איז ארט א זאך וואס ווערט אפרישיעטעט אין די חסידישע קרייזן? דאכט זיך אז ביי א סאך ווערט עס נישט נאר נישט אפרישיעטעט, נאר דירעקט אראפגעקוקט.
לדוגמא; א קינד שפירט א מוראדיגע תשוקה צו קענען שפילן א געוויסע מוזיקאלישע אינסטערמענט, א אינערליכע דראנג וואס ציט אים צו דעם ווי א מאגנעט צום אייזן. וויפיל עלטערן נעמען א ליסטע מאמרי חז״ל און הרגנ׳ן אפ דעם קינדס באהאלטענע כוחות מיטן אויסרייד ווי; זמרא בביתא חגרא בביתא, מען טאר נישט האלטן אין שטוב קיין כלי זמר אלטס חורבן הבית, וכו׳.
איי דער זעלבער מהרש״ג (דאכט זיך אז עס איז אין ח״ב סי׳ קמ״ח) וואס איז דיר גענוג גוט צו כשר׳ן דיינע דאורייתדיגע שאלות האלט קלאר אז ווען א מענטש דארף עס צו הייבן זיין מוט איז עס מותר?
נאר פאר אומפארשטענדלכיע סיבות איז עס געווארן ביי געוויסע א בושה צו האבן א קינד וואס צייכענט זיך אויס אין א געוויסע ארט. עס איז א זאך וואס וואלט ווען געדארפט באהאנדלט ווערן ערענסטער, פאר מען פארשטאפט דאס קינדס נאטירלכע דראנגן מיט א מימרל׳א פון די ארבל ארויס פשוט ווייל עס פאסט מיר נישט.

[יאיר]

איך מיין אז מען קען ברענגען א פשוט'ע ראיה פון נ"ך (מלכים א פרק ה) אז קונסט איז א אידישליכע זאך:
יב וַיְדַבֵּר, שְׁלֹשֶׁת אֲלָפִים מָשָׁל; וַיְהִי שִׁירוֹ, חֲמִשָּׁה וָאָלֶף. יג וַיְדַבֵּר, עַל-הָעֵצִים, מִן-הָאֶרֶז אֲשֶׁר בַּלְּבָנוֹן, וְעַד הָאֵזוֹב אֲשֶׁר יֹצֵא בַּקִּיר; וַיְדַבֵּר עַל-הַבְּהֵמָה וְעַל-הָעוֹף, וְעַל-הָרֶמֶשׂ וְעַל-הַדָּגִים.
דער פסוק רימט אויס שלמה המלך אז ער האט געשריבן פאעזיעס אויף די נאטור, אויף די גרינע גראז און אויף די הויכע טענענבוים, אויף די לעבעדיגע חיות און בהמות, אויף די פליעדיגע פייגלען, און אויף די פיש אין וואסער. איז דאס נישט קונסט?

[לעיקוואד]

פארשטייט זיך דאס איז נאר א ראיה אויב ליינסטו דער פסוק כפשטיה און נישט כפירוש רז"ל אדער אנדערע מער פרומער פירושים וואס וועלן אוודאי מסביר זיין אז דאס אלץ מיינט סודות פון די בריאה וכו'. (עי' הקדמת הרמב"ן עה"ת). אויב ליינט מען אזוי דארפסטו נישט צוקומען צו דער פסוק נאר קענסט גלייך זאגען- צו דען איז שיר השירים נישט קיין ארטיסטישער ווערק? נישט משנה וואס עס זאל מרמז זיין, איז עס ארט. דער פראבלעם איז אז דאס אלץ וועט אריינגיין אין עבודת ה' כאילו און איז נישט א ראיה אויף ארט כמו שהוא.
ויש לי עוד מחשבות רבות בנושא זה אולי אוכל פעם לבטא אותם, כרגע אין לי מספיק חשק.

[יאיר]

מיט שיר השירים איז א פראבלעם, ווייל אויב איז עס כפשוטו איז עס נישט ארט נאר עראטיקא, ממילא מוז מען זאגן אז ס'איז נישט כפשוטו.

[לעיקוואד]

ע"ז רמזתי, שגם אם אינו כפשוטו, איז עס נאכאלץ ארט, אפשר אפילו מער קונסטליך. נאר וואס? אז עס רעדט זיך פון אהבת ה' ווערט אויס אויס ארט פאר זיך און עס ווערט נאר עבודת ה'. די זעלבע איז לגבי וידבר על העצים ועל האבנים. אז וויבאלד דער מסורהדיגער צוגאנג וועט מוזען זאגען אז עס איז געווען א סארט תורה אדער עבודת ה', האסטו שוין נישט קיין ראיה אויף ארט.
אלנפאלס, מיין איך אז ע"פ פשוטו מיינט די שירים שירי חכמה נישט סתם פאעזיע.

[מי אני]

איך וויל פרעגן אביסל טיפער, און דאס מסביר צו זיין קען מען פארגלייכן קונסט צו מדע - וויסנשאפט. עס איז דאך ידוע דער חילוק צווישן תורה עם דרך-ארץ (הירש) און תורה ומדע (וויי-יו). תעד"א זעט וויסנשאפט ווי די "נארמאלע" זאך וואס א מענטש דארף טון כדי צו זיין א פראדוקטיווער מענטש אויף דער וועלט; תו"מ זעט וויסנשאפט ווי אן ערך בפני עצמו, א זאך צו וועלכער מ'דארף שטרעבן אפגעזען אידישקייט, אבער מיט דער הסכמה פון אידישקייט. דאס זעלבע קען געפרעגט ווערן איבער קונסט: אוודאי איז קונסט א זאך וואס איז מותר, און אוודאי זאל א מענטש וואס האט א נטיה דערצו זיך אריינלייגן דערין. אבער זאלן מיר שעצן קונסט בכלליות? זאלן מיר באטראכטן קונסט ווי אן ערך צו וועלכן מיר זאלן שטרעבן?

אינטרעסאנט טאקע אז הרב סאלאווייטשיק זצ״ל אין ח״ב פון Halakhic Man איז מאריך אין די שבח און תפקיד פונ׳ם מענטש צו נוצן זיין creativity. איה״נ אז ער נוצט דאס אינ׳ם קאנטעקסט פון מחדש זיין חידושי תורה, אבער מידי שבח ותפקיד של creativity לא יצאנו.

עס קען זיין אז די סיבה פארוואס art איז נישט אזוי נפוץ ביי אידן איז וויבאלד art לכשלעצמו האט, ווי נישט, רעליגיעזע רעסטריקשאנס מיט/איבער זיך (עיין ביו״ד סימן קמא סעיף ד וז, ובאו״ח סימן שז סעיף טו ובמ״א שם ס״ק כא דרק משום דהוא דבר מועט מותר בחול דליכא למיחש אז שימשוך בתרייהו ע״ש). די מוסלעמענער האבן אויך געהאט די רעסטריקשאנס און וועגן דעם זענען זיי געלעגען אין tessellations.


Sent from my iPhone using Tapatalk

[רויטע וואנצעס]

ערגעץ אין ספרי נחמן מברסלב שטייט אז מענטשן האבן טאלאנטן כדי צו לויפן צו דעם ווען זיי האבן נסיונות. ארטיסטישע סארט מענטשן זענען טאקע ווארימע נשמות מיט גרויסע תאות...

[קומזיץ]

עס איז געוועהן פון די ראשונים וואס פלעגן שרייבן שירים און פיוטום ארויסצוגעבן זייער געפילען פון פרייד, טרויער, התפעלות,
איז דאס נישט ארט?

[נהורא נפישא]

די צוציאונגס-קראפט צו שיינקייט איז א אוניווערסיאלע ערשיינונג וואס איז פארווארצלט אין די פסיכיק פון מענטשהייט אין אלגעמיין. די מח פונעם מענטש איז געווייערד אויף צו אנערקענען און פונאנדערשיידן סימעטרישע פארמען, פילפארביגקייטן, קלאנגן, ריטמען, א.ד.ג. וואס געפינט זיך אין נאטור בשפע.

ספעציעל קומט שיינקייט צום אויסדרוק אין קונסט, אנערקענענדיק דערביי די מענטשליכע דערגרייכונגן צו קענען שאפן שיינקייט מיט געניטקייט שעצענדיג די טאלאנט דערונטער.

פארשטייט זיך אז שיינקייט בכלליות איז אנגענומען צו זיין א סובדזשעקטיווער קאנצעפט וואס קומט צום אויסדרוק פאר יעדן לויט זיין פערזענליכע געשמאק. זעלבסטפארשטענדליך אז פונדעסטוועגן פארמינערט עס נישט די חשיבות פון די באטראכטונג פון דעם קונסט-מבין וואס זעהט דורך די פריזמע פון זיין ערפארונג מער דעטאלן, אינספאראציעס, טאלאנט, ווי איידער דער איינפאכער באאבאכטער.

אט דער שעצונג צו קונסט און די אינטערליגענדע שעצע צו מענטשליכע דערגרייכונג, ציעט איר אפשטאם צו די געצענדינערישע גריכישע קולטור וואס האט געשטעלט דעם קערפער און איר פיזישע מעגליכקייטן אין צענטער פון אלעס הייליג, ווי אויך בכלל די אינספיראציע פון די נאטור און אירע קרעפטן אין וואס די געצענדינערישע קולטור האט זיך אנטוויקעלט.

וואס גענוי ליגט אבער אונטער קונסט, וואס דאס נעמט אלס אריין, וואס דאס דארף פארשטעלן, און וואספארא נוצן דאס ברענגט דעם מענטש - אויב בכלל - זענען אור-אלטע פיליזאפישע פראגען וואס פלאגן שוין די גרויסע פיליזאפן אין די מערב וועלט זינט די גריכישע תקופה. די שטודירונג פון קונסט איז א טייל פון א פיליזאפישע צווייגל וואס ריפט זיך אסטעטיקס. אסטעטיקס נעמט אין זיך אריין ווי דערמאנט קונסט ווי ארכיטעקטור, סקולפטעריי, מעלעריי, שוישפילעריי, דיכטונג, טענץ און מוזיק און אלע זייערע פארשידענע קלאסישע דזשאנרעס. ווי אויך נעמט דאס אריין מצבים אין נאטור זעלבסט וואס ברענגן צו עסטעטישע ערפארונגען ווי צום ביישפיל הערליכע פאנאראמעס און סצענעס און בכלל אלעס וואס מ'קען באטראכטן עסטעטיש ווערטפול.

וואס אנטבלאנגט וויזואלע קונסט, טוט די תורה פארבאטן סקולפטעריי און מעלעריי פאר געצנדינערישע צוועקן. צוליב אבער די געצנדינערישע סימבאליזם און מאטיף האבן חז"ל דאס פארבאטן סיידן אויף פארשידענע אופנים. ווידעראום וואס אנטבלאנגט די שוישפיל קונסט האבן חז"ל געפאדערט אוועקצושטיין פון אט די יפיפיתו של יפת מיט'ן נישט אנטיילנעמען אין אט די גריכישע און רוימישע קונסט אין אלע אירע פארמען, אנערקענענדיג אז איר צוציאונגס- קראפט וועט עווענטועל אוועקשלעפן דעם איד פון די אהלי שם און אירע תורה-ווירדען וואס לייגט דעם טראפ דוקא אויף צו פערפעקטן דעם אינערליכקייט און בפירוש נישט די אויסערליכקייט.

אין חז"ל ווערט די שוישפיל קונסט אסאצעירט מיט ליצנות, דאס ווארט "ליצנות" מיינט צפעציפיש אראטארישע געשפאט, ווי אין דעם ווארט "מליצה" אדער "מליץ" וואס מיינט איבערצייגן מיט אראטאריש-פארבלענדעטע גערעדעכץ. דערפאר ווערט ליצנות אסאצעירט אין חז"ל מיט שקר ווייל מיט אן אראטארישן כח קען מען פארשטעלן פוסטקייט און בלאף.

חז"ל האבן דערפאר פארבאטן דאס ליינען אראטארישע ווערק פון דעם גריכישן עפיק פאעט הומער ביז'ן העברעאישן סופר בן סירא צוליב דעם וואס חז"ל זעען אין זיי א פוסטע אינהאלט. אויך אין די תקופה פון די רענאסאנס האבן געוויסע רבנים אין שפיץ פון רבי יוסף קארא גע'אסר'ט דאס קוקען אין דעם ספר חוברת עמנואל מיט די טענה אז די אינהאלט איז פוסט און איז אויך פיל מיט עראטישע רעפרענצן. לעומת דעם וואס ביי די גריכישע פיליזאפן געפונט מען דעם מיינונג אז די עצם הנאה פון קונסט טוט פערפעקטן דעם מענטש אויפן מאראלישן שטאפל, דאס איז אבער אין גייסט פון די פערספעקטיוו פון די געצענדינערישע קולטור.

אויך מיט די כתבי קודש ברענגן חז"ל אז די חכמים וואס האבן געחתמ'ט די ביבלישע קאנאן האבן זיך געספראוועט מיט עטליכע פון די ספרים ווי יחזקאל משלי און קהלת. אויך דעם ספר שיר השירים ווארענען חז"ל אז מען זאל דאס נישט ליינען אלס א פשוט'ע ראמאנטישע געזאנג נאר עס דארף אלעס פארשטיין ווערן צו זיין אינעם מעטאפארישן זין, חז"ל דרוקן זיך אויס אז דאס איז קודש הקדשים.

די פוסטקייט פון שיינקייט קומט צום אויסדרוק אין די ווערטער פון שלמה המלך וואס זאגט שקר החן והבל היופי די עיקר -פירט ער אויס- איז די אינערלעכקייט, אשה יראת השם היא תתהלל. אויך חז"ל ווארענען אל תסתכל בקנקן אלא במה שיש בו, פיזישע שיינקייט איז נישט מער ווי א באצירטע פלאש, די עיקר איז אבער די אינהאלט דאס מיינט די מעשים טובים פונעם מענטש.

דערפאר כאטש וואס אין אידישע מקורות געפונען מיר א שעצונג צו שיינקייט, געפינט מען דאס נאר אלס א קאמפלימענטארער קוואליטעט, אלס א צוגאב צו די אינערליכע חשיבות פון א זאך, אבער איז נישט ווערטפול אלס א זעלבסשטענדיגע פענאמען. אין אידישע מקורות געפונען מיר אויך אז גאט שענקט חן און שיינקייט פאר גדולי האומה און פאר די נביאים און צדיקים כדי זיין זאלן מצליח זיין מיט זייערע אויפגאבען מיט וואס זיין זענען באשטומט געווארן.

שיינקייט האט אויך א וויכטיגע נוצן פאר קיום המין, דערפאר טוט די הלכה שטארק אויפפאדערן אידישע טעכטער זיך שיין צו באצירן. אידישע פרויען האבן טאקע פון אייביג אן זיך באצירט מיט אלע ערליי סארט צירונגען.

אויך פארנעמט שיינקייט אן ארט ביי קיום המצות ווי חז"ל זאגן התנאו לפני במצוות. ספעציעל קומט דאס צום אויסדרוק ווען די תורה פאדערט די געבוי און ארכיטעקטור פון די משכן און בתי מקדש צו זיין אויסגעשטאטעט מיט די פיינסטע קונסט-ווערק און אהערגעשטעלט מיט די שענסטע און טייערסטע מאטריאל. דער מייסטער בויער ווערט נישט קרעדיטירט איבער זיין טאלאנט, נאר ווי דער פסוק זאגט אשר נתן השם חכמה בלבו. אויך איז נישט די תכלית פון די מאיאסטאטישע איינריכטונגען פאר די צוועק צו באווייזן רייכטום, נאר איז פאר די איינע צוועק פון לכבד ולרומם בית אלוקינו.

אויך באשטומט די תורה דעם שבט לוי אלס די וואס זאלן זיך אפגעבן מיטן שפילן מוזיקאלישע אינסטרומענטן אינעם בית השם פאר ריטואלע צוועקן, דער טראפ ווערט אבער נישט געלייגט צו באצויבערען די פארזאמעלטע מיט די מוזיקאלישע אראנדזשירונגען נאר איז פאר'ן אויסשליסליכן צוועק פון לויבן גאט מיט געזאנג און עקסטאז און ווי דוד המלך זאגט הללוהו בתקע שופר הללוהו בנבל וכנור וגו'

ארכאלאגישע אנדעקונגען פון אור-אלטע בתי כנסיות אין די גליל ראיאן פון ארץ ישראל ווי אויך אין אנדערע מקומות ווייזן אז זיי זענען געווען באצירט מיט מאאזיקן וואס פיטשערן פארשידענע אידישע טעמעס. אויך אין די פערסישע שטאט דורא אירפוס איז אפגעפונען געווארן די איבערבלייבעניש פון א פראכטיקע בית הכנסת וואס איז באצירט פון וואנט צו וואנט מיט מעלערייען פון ביבלישע סצענעס (א מינאטור רעפליקע קען מען גיין זען אין די אידישע מוזעאום אין מאנהעטאן). אויך די גמרא דערמאנט די גרויסע בית הכנסת אין אלכסנדריה של מצרים אלס א פראכט פון א געביידע. ווארשיינליך איז דאס אלעס געווען די איינפלוס פון די העלעניסטישע קולטור.

אויך פאר הונדערטער יארן סיי אין די רענעסאנס עפאכע און אפילו נאך פריער, ספעציעל אבער פון ווען אידן האבן געקריגן עמניציפאציע מיט וואס זיין זענען געווארן ווייניגער באגרעניצט וואו און וויאזוי זיי מעגן בויען שולן, האבן די רייכע קהילות אין די גרויסע שטעט געלאזט בויען פרעכטיקע שולן לויט די ארכיטעקטוראלע סטיל פון יענע תקופות.

ווען די מויערען פון די אידישע געטא זענען איינגעפאלן מיט די השכלה באוועגונג זענען אויפגעקומען פארשידענע אידישע קינסטלער ווי מאריץ אפענהיים, איזידאר קאופמען, סיימאן סאלאמאן, דזשאסעף איזראעלס און נאך.

איבער די מערקבארע אידישע אפוועזנהייט אין קונסט במשך די פריערדיגע צייטן דרוקן זיך אויס מערערע ארט היסטאריקער און דענקער מיט פארשידענע אנטיסעמיטישע סענטימיענטן. און אן עסיי "דאס אידענטום און דער מוזיק" שרייבט דער קלאסישער קאמפאזיטאר ריטשארד וואגנער אז אידן זענען נישט ביכולת צו פרודיצירן קיין שום עכטע מוזיק, זיין זענען בכלל נישט ביכולת צו פרודוצירן קיין שום עכטע קונסט. אויך אידישע דענקער רעדן איבער די טעמע פון די אינטערשייד צעווישן די אייראפעאישע קולטור און דער אידישער קולטור אין צוזאמהאנג מיט קונסט. מארטין בובער שרייבט אז דער פארצייטישער איד האט געהאט אן אנטוויקעלטן חוש השמיעה ווי איידער די אייראפעער וואס האבן ענדערש אן אנטוויקעלטן וויזיואלע חוש. און אן אויפטריט וואס בובער האט געגעבן ביים פינפטן ציוניסטישן קאנגרעס טוט בובער אינטערשטרייכן די וויכטיגקייט פון קונסט פאר'ן נאציאנאליסטישן צוועק, ווי אויך אז די קאנצעפט פון אידישע קונסט קען נאר ערמעגליכט ווערן אויף אידישע באדן. די בצלאל קונסט שולע איז טאקע געווען פון די סאמע ערשטע אינסטיטוציעס געגרינדעט צו ווערן.


הרב קוק וואס איז געווען א גרויסער שעצער פון אסטעטיקס שרייבט אין א בריוו צו די דערעפענונג פון די בצלאל שולע אז דאס אז די אידישע פאלק שפירט פאר וויכטיג צו שאפן קונסט אינסטיטוציעס איז דערפאר א שטארקע צייכן איבער די פרישע אויפלעבונג פונעם אידישע פאלק.

[מי אני]

איינע פון די טעמעס אין דון יהודה (בן יצחק) אברבנאל׳ס דיאלאגהי ד׳אמאר איז אז דורך אנערקענען און עפרישיעיטן שיינקייט קומט מען צו צו העכערע קאגניטיווע מעגליכקייטן [בנוגע פילאזאפיע און יהדות/געטליכקייט]. (ער האט אן אריכות אין דעם בנוגע בריאת העולם.)

[מי אני]

און דאס קען אפשר מסביר זיין די מימרא פון דזשאן קיטס:
‏“Truth is beauty and beauty is truth.”

[מי אני]

בנוגע דר. פראנז [לוי] ראזענצווייג׳ס טעזע פון ארויסנעמען דעם קאנצעפט פון ״ג-ט״ פון איר (פילאזאפישן) ״גארנישט״ וממילא אריין אין צו דאס (גשמיות׳דיגע) ״לעבן״, זאגט ער אז דאס מיטישע [mythical] קאנסעפשן פון ״ג-ט״ איז ווען דאס בלייבט אפגעזונדערט אין איר ״גארנישט״ וואס דארט איז נכלל אלעס; עס איז לגמרי אפגעזונדערט. ער זאגט אז ארט איז נאך יא געבליבן אין די סארט מיטישע [mythical] אפגעזונדערטע עקספיריענס.

‏זיין טעזע איבער דאס אריינברענגען די בחינה פון ״ג-ט״ פון איר אפגעזונדערטע ״גארנישט״ וואס האט בעצם אין זיך דאס ״אלעס״, קען אפשר, להבדיל, האבן פאראלעלן מיט׳ן דאקטרין פון צימצום פונ׳ם אור אין סוף ב״ה צו אונזער עולם (בבריאתו וכו׳).

ווי אויך זאגט ער א שטיקל מאידך גיסא אז דאס ״זעלבסט״, איינמאל דאס ווערט געשאפן, איז אפגעזונדערט און איינזאם אין זיך, וואס דאס איז די בחינה פונ׳ם ״העלד״. משא״כ דער פייטן [ארטיסט; דער וואס ״באשאפט״ דעם העלד] ער איז דער וואס פרעגט אויף ג-ט כעין איוב לכאורה מיינט ער ווייל דאס מין אפגעזונדערטקייט פון ארט איז אינ׳ם/פונ׳ם ענליכן אפגעזונדערטע (סארט) ״גארנישט״ פון וואו די/אונזער מושג פון ״ג-ט״ קומט וכנ״ל. אבער דער ״זעלבסט״ אליין ממש קען דאס נישט טוהן, מכח ווייל דאס וואלט אים ארויסגעקומען פון זיין אינערליכקייט און זיין [מעטא] ״זעלבסט״.

ועוד קצת אפשר לומר בזה. ער איז דארט מבאר פון א פילאזאפישן שטאנדפונקט אז די רילעישענשיפ פון ארט צום מענטש [״זעלבסט״] האט נישט די בחינה פון ״שפראך״ (לכאורה מיינט ער אפילו דאס ״שפראך-טראכטן״); עס איז (א בחינה פון) שטום. מיט דעם קען מען אפשר טייטשן (שמואל א ב-ג) ואין צור כאלקינו, און די גמרא (ברכות י.) דרש׳נט ״צור״ מלשון ״צייר״ דהיינו ארט. ולענינינו, אז דאס קאנצעפט פון ״אלקינו״ [״ג-ט״] וואס קומט ארויס פון דעם ״ואין״ [״גארנישט״] (און דעם ו׳ ביי ואין איז מרמז צו דעם אז די ״יא״ און ״ניין״ וואס קומען ארויס פון דעם ״גארנישט״/אין זענען זיך מתחבר צו אן ״און״ וואס דאס איז דאך דעם אות ו המשמש בתיבה), אין דעם איז אויך אפגעזונדערט דעם געדאנק פון ארט/״צייר״. און די פסוק איז ממשיך, אל תרבו ״תדברו״ וגו׳, אז די געדאנק פון ארט איז שטום און האט נישט די בחינה פון דיבור.

[מי אני]

ס׳איז אויך באקאנט אז דער בריטישער פילאזאף דזשארדזש עדווארד מור האט גע׳טענה׳ט (קעגן העדאניזם) אז ״שיינקייט״ (ארט) האט א חשיבות פאר זיך אפילו קיינער זאל עס נישט קענען זעהן/עקספיריענסען און הנאה האבן דערפון. והא ראיה, אז מענטשן וועלן מודה זיין אז עס איז בעסער און מער ראציאנאל אז עס זאל עקזיסטירן א גענצליך ליידיג ״שיינע״ וועלט ווי איידער א גענצליך ליידיגע ״שמוציגע״ וועלט (און אפילו די וועלטן ווערן דערנאך בטל כרגע).

מיט דעם קען מען אויך אפשר פארשטיין אביסל טיפער די מהרש״א׳ס קשיא אין ברכות ה: אז פארוואס האבן ר׳ אלעזר און ר״ע (ע״ז כ.) געוויינט אויף (רעספעקטיוולי) ר׳ יוחנן׳ס שיינקייט און אשת טורנוסרופוס הרשע׳ס שיינקייט וואס גייען פארפאלען גיין ע״ש.

[קאך_לעפל]

[justify]ווען דער באשעפער האט ענדליך פארגעבן פארן אידיש פאלק דאס זינד פונעם גאלדענעם קאלב , האט ער באשלאסן זיך צו לאזן בויען א הייזקע צווישן די אידן, וואו זיין הייליג כבוד זאל רוהן צווישן זיי. ער האט געגעבן פאר משה אינסטאקציעס און איינווייזונגן גענוי ווי אזוי דאס הייזקע זאל אהערגעשטעלט ווערן מיט אלע איינצעלהייטן. די קלענסטע דעטאלן האבן געמוזט באשטעטיקט ווערן ביים געצעלט אייגענטומער - דער באשעפער זעלבסט. די מיסיע פון דאס אהערצושטעלן האט משה ארויפגעלייגט אויף די צוויי לעגאנדארע אידיש ארטיסטן, בצלאל בן אורי און אהליאב בן אחיסמך. די צוויי ארטיסטן האבן טאקע אהערגעשטעלט א מייסטערהאפטיגע ארבייט וועלכע האט ארויס גערופן וואונדער ביי יעדען. די מייסטער קונסטווערק וואס איז געווען אין משכן האט נישט אירס-גלייכן אין די גאנצע וועלט.

אלערליי קונסטווערק, מוזיקאלישע קאמפיזאציעס, באצויבערטע מאלערייען, שריפטיליכע פּאָעזיע, אלס האט איין געמיינזאמע ציל - צו אינספרירן דאס גייסט פונעם מענטש. סיי דער משכן אין מדבר און סיי אין דעם בית המקדש אין ירושלים, זענען ביידע געבויעט געווארן אזוי אז די באזוכער זאלן באהערשט ווערן פון א זעלישע אינספיראציע. קונסט, איז פון די מערסט ווירזאמסטע מיטלן וועלכע וועקן אויף די גייסט פון א מענטש. ווען א איד איז געקומען אין בית המקדש אריין, האט זיך אין אים דערוועקט סיי א מיסטישע אינספיראציע פון די אנוועזנהייט פון ג-ט, און סיי א זעלישע אינספיראציע אין רעזולטאט פון די מייסטערהאפטיגע קונסט וואס ס'האט דארט געהערשט. דאס האט געמוזט זיין יענע אינספיראציע...[/justify]

[רביה''ק זי''ע]

ס׳איז אויך באקאנט אז דער בריטישער פילאזאף דזשארדזש עדווארד מור האט גע׳טענה׳ט (קעגן העדאניזם) אז ״שיינקייט״ (ארט) האט א חשיבות פאר זיך אפילו קיינער זאל עס נישט קענען זעהן/עקספיריענסען און הנאה האבן דערפון. והא ראיה, אז מענטשן וועלן מודה זיין אז עס איז בעסער אז עס זאל עקזיסטירן א גענצליך ליידיג ״שיינע״ וועלט ווי איידער א גענצליך ליידיגע ״שמוציגע״ וועלט (און אפילו די וועלטן ווערן דערנאך בטל כרגע).

אבער די אמת'ע סיבה דערצו איז ווייל ווען דו זאגסט פאר א מענטש אז ער זאל זיך פארשטעלן אין זיין דמיון א שיינע וועלט און אן עקלדיגע וועלט וועט ער מער הנאה האבן זיך פארצושטעלן די שיינע.

[מי אני]

דאס גייט שוין אריין אין דעם אז מ׳קען קיינמאל נישט אינגאנצן אנטלויפן פונ׳ם אייגענעם סאביעקטיוויטי אפילו ווען מען גיבט (עכ״פ מען וויל גיבן) א קאנשעס אביעקטיווע, באזירט אויף ריין ראציאנאל, אפהאנדלונג וכו׳. והרבה קולמוסין נשתברו וכו׳ (דר. וויליאם בייערס׳ס בוך The Blind Spot רעדט ארום איבער דעם, און אז דאס איז שייך אפילו ביי די הארטע סייענסעס).

[מי אני]

און דאס קען אפשר מסביר זיין די מימרא פון דזשאן קיטס:
‏“Truth is beauty and beauty is truth.”

‏“What is good [virtue] is beautiful, and what is beautiful is good [virtue]”.
‏Plato (in the Symposium)

אין זיין ברייטערן שיטה פון דאס [אנטאלאגישע] צורה פון ״שיינקייט״.

[מי אני]

דער פילאזאף דר. אלבערט קאמוס האט גאר שטארק געהאלטן פון פראדוצירן ארט. ער האט גע׳טענה׳ט אז בעצם איז דאס גאנצע עקזיסטענץ פונ׳ם מענטש און די יקום אבסורד. און די איינציגסטע וועג דאס צו גיבן עפעס א באדייט איז זיך דייקא צו רעוואלטירן דערקעגן און זיך דורך דעם אראפבינדן דערצו. דאס איז דורכ׳ן פראדוצירן ארט וואס ווייזט אויף אט די אנערקענונג פונ׳ם אבסורד פונ׳ם יקום. לפי״ז בעצם האט ארט נישט קיין חשיבות לשלעצמה.

***

ועיין בענין פּלעטאניק איידיעס באשכול זו.

[וואולקאן עראפציע]

רעדנדיג דא וועגן ארט. מיין מאמע פלעגט מיר אלס קינד זאגן: וואלסטו געווען א מיידל, וואלט איך דיר געשיקט צו ארט לעסענס.
כ'פלעג פלאצן. נו, לאמיך זיין א מיידל! וואס פעלן מיר אויס די לאנגווייליגע חדר טעג?
כאנישט געהאט קיין שוועסטערלעך, דעריבער האב איך ווייניג געוואוסט אז די ארט לעסענס קענען נאר קומען נאך א לאנגען סקול טאג, שעות פון היים ארבעט און שטוב-ווירטשאפט-הילף. וואלט איך דאס געוואוסט, וואלט איך זיי שוין גארנישט מקנא געווען...

ווען איך בין געווארן עלטער בין איך געקומען צו די החלטה: ס'איז נישט איטערעסאנט צו זיין א פרוי, נאר צו האבן א פרוי! דוק וטישטעך. מוותר די ארט לעסענס.

נ.ב. מיינע בנים גייען יא צו ארט לעסענס. יגדיל תורה ויאדיר.

[מי אני]

[berlbalaguleh]

מי אני: איך ווייס איין זאך. אז כאטש לויט די חכמי ה'פילאזאפן, איז דאס לעבן אבסורד. (און צומאל איז עס אמת). האמיר דאך אונז אן אנדערע מימרא אין פרקי אבות..."בעל כרחך אתה חי"...או.קעי. לשיטתם איז א גוטע זאך אז מ'לייגט זיך אריין אין אזא ..."טריוויאלע"... זאך ווי ארט. ספעציעל אבסטראקט ארט. דארף מען דאך אבער האבן א ביסל טאלאנט אויך. כאטש איך ווער אינספירירט פון א שיינע פעינטינג. ספעציעל פון מעשה בראשית. אבער מיין מאלערישע טאלאנט ליגט ערגעץ אין די 300- געגנט. אזוי אז מ'וואלט מיך ארויסגעווארפן פון סיי וועלכע פרעסטיזשפולע ארט סקול. נאך שנעללער ווי להבדיל דעם דייטשן קאנצלער. דער צורר היהודים אדאלף שיקל גרובבער ימח שמו וזיכרו ונמח זכורו מלהזכירו...!