אונזער אומקער צו היסטאריע

[פלאוויוס]

דער גלות האט, ווי מיר ווייסן, געפאדערט פונעם איד צו זיין אן אביעקט פון היסטאריע, א פאסיווער חומר אין די הענט פון אנדערע פעלקער וואס האבן געשאפן זיין היסטאריע. די עמאנציפאציע האט אבער געעפנט פאר אידן די טויערן פון היסטאריע און זיי איינגעלאדן צוריק אריינצוקומען – דורכ'ן זיך אנשליסן אין די פעלקער צווישן וועלכע זיי האבן געלעבט. ס'איז אודאי נישט מעגליך צו באשרייבן די טיפע תשוקה וואס האט געמוזט דורכנעמען יענע אידן וואס האבן געזען פאר זיך די געלעגנהייט, נאך אכצן הונדערט יאר פון גלות, צו באקומען ווידער א פלאץ אין דער וועלטליכער געשיכטע. דאס איז געווען די תשוקה פונעם געפלאגטן אידישן "יחיד", און זיין בענקשאפט צו גאולה, אבער אודאי נישט די תשוקה פונעם געפלאגטן אידישן "קאלעקטיוו", וואס האט אין אזא גאולה נאר געזען זיין סוף.

ס'איז נישט וויכטיג לעת עתה צו דעבאטירן פארוואס דער פרואוו פון יחידים זיך אנצושליסן אין דער געשיכטע פון דער וועלט איז דורכגעפאלן, דער עיקר איז נאר דער פאקט וואס אידן זענען געצוואונגען געווארן זיך אויסצולייזן דוקא ווי א קאלעקטיוו און נישט ווי יחידים. יעצט, אויב איז דער אידישער "יחיד" גרייט געווען איבערצולאזן זיין אלטן קאלעקטיוו אבי צו קענען ווערן צוריק א לעבעדיגער טייל פון געשיכטע, ווי גרויס האט געדארפט זיין די שמחה זיינע ביים זוכן א גאולה צוזאמען מיט זיין דורות'דיגן באליבטן קאלעקטיוו? דאס איז אודאי די שמחה וואס האט באגלייט דעם ציוניזם אין זיינע ערשטע טריט, און דאס איז אויך א שמחה וואס באגלייט מיין ציוניזם היינט צוטאגס. אין אנדערע ווערטער, דורך "מיין פאלק" בין איך א טייל "פון דער וועלט".

***

ווי א ציוניסט און ווי א איד, פאל איך אויף מיינע קניען פאר דער גרויסקייט פון דער בריאה, פאר דער ענדלאזיגקייט פון דער מענטשליכער נשמה, פונעם מזרח און פונעם מערב צוגלייך – יעדע אויף איר אופן. אינעם מערב גלאנצן אפ די אייראפעישע טראדיציעס, די געפילן וואס שטעקן אין דער אייראפעישער רעליגיעזיטעט, דער הייליגער ציטער אין איר מוזיק, מיט א גבורה וואס ציט ארויס די ברכה פון "מעשה בראשית" ווי בשעת'ן זען די מעכטיגע קייט פון די אלפּן-בערג, וועלכע צעוואסערן די נשמה קעגן דעם אין-סוף.

די אייראפעישע וואלסן, די מארשן און די סימפאניעס. אירע מאלערייען און סקולפטורן. די נאקעטקייט פון מענטשליכן גערן וועלכע איז נאר אינעם אייראפעישן הארץ ריכטיג געשעצט געווארן, דער ווייסער פארב פונעם אייראפעישן פנים, גלייך מיט די שיינע בלויע אויגעלעך פון דער נאָרדישער ראסע. אך! מה רבו מעשיך... פאל אויף די קניען, איין מאל און נאכאמאל, און הער דיך איין אין די שטילע קלאסישע שעפשען פון די מלאכים וואס זינגען א שירה צו גאט אויפ'ן אייראפעישן סטיל, און לאזן נאר צייטנווייז אריינרייסן א שטיק דראמא וועלכע ווארפט אראפ דעם מענטש מיט פחד און אנגסט פאר דער מיסטעריע וואס פילט אן אלץ און אלעמען.

און ווי שיין דער מערב איז, אזוי איז די פילפארביגקייט פון ראסן איבער דער וועלט געצילט צו אנפילן די מענטשהייט מיט חן און קאליר. אינעם גארגלען פונעם מזרח דערקענט איר דאס געוויין פון גאט. ווען איר דערהערט דעם סוד פון דער אריענטאלישער רעליגיעזיטעט קענט איר מער קיין צווייפל נישט האבן אז פון דארט איז דאס קול פון רעליגיע ארויס צוערשט. דארט אינעם מזרח איז עס א הייס קול, אומדעפינירט און אומבאגרעניצט, דארט איז דער מקור ראשון, דארט ברענט נאך דער בארג סיני און ס'האט נאכנישט אויפגעהערט.

אין די טענץ פונעם מזרח דערקענט איר דעם תנ"ך. אין דעם שווארצן פארב אויפ'ן הויט דערקענט איר די שולמית פונעם שיר השירים. די אומצאליגע "מַקַאמִים" פון דער אריענטאלישער מוזיק, די רוישיגע פארבן פון אירע טעפיכער און דער שארפער טעם פון אירע מאכלים, זאגן אלע עדות אויף א נשמה וואס רוישט און קען זיך נישט בארואיגן. און צווישן דעם אלעמען, דערהערט איר די מלחמה צווישן רעליגיעזיטעט און סעקולאריזם, ווען יעדע זייט פרובירט איבערצושרייען די אנדערע, אבער ביידע ווי איינע רעדן איין שפראך – די שפראך פון דער בריאה.

***

ובכן, אט אזוי ווער איך איבערגענומען מיט פרייד אויף דעם וואס איך געהער צום אידישן פאלק, און מיין הארץ גייט אויס פאר מיינע ברידער און שוועסטער אינעם הייליגן לאנד. ווען איך טרעף מיך מיט א פרייען איד און איך נעם מיך מיט אים ארום, פיל איך דוקא דעמאלט ווי איך לאז מיין נשמה זיך צעגיסן אויף איינס מיט זיינעם און אזוי געפין איך אליין מיין וועג צו היסטאריע, צו דער וועלט, און צו דער בריאה. ווען איך טרעף מיך מיט סעקולערע אידן פיל איך א ליבשאפט וואס איך קען נישט געהעריג באשרייבן, ווייל דאס איז א בענקשאפט פון א ברודער צו א ברודער, וואס איז נישט תלוי אין קיין שום זאך אויסער בלוט. אין יענע מינוטן קען איך געבן אן אויסדרוק צו דעם "מענטש" וואס איז פארשלאסן אין מיין הארץ און כ'קען עס אין ערגעץ נישט באפרייען.

אונזער פאלק איז נאנט צו צוויי טויזנט יאר געווען אפגעריסן פון געשיכטע און דערפאר איז נישטא קיין נפש אין דער וועלט וואס קען פארשטיין אונזערע געפילן. ס'איז נישט נאר וואס מיר האבן צוריקבאקומען אונזער לאנד 67 יאר צוריק, נאר מיר האבן צוריקבאקומען אונזער פנים, אונזער שטאלץ, אונזער ליבשאפט צום לעבן און עקזיסטירן ווי א פאלק אויף דער וועלטליכער מאפע. אמת, אין אט דעם נייעם מציאות זענען פאראן א סך נייע נסיונות, אבער דאס איז דער ארויסרוף פון אונזער דור און מיר דארפן דאס נישט צוריקווארפן.

די וועלט איז ליידער נאכנישט אויסגעלייזט, די מענטשהייט ספראוועט זיך נאך מיט בארבארישע כוחות וואס פארטונקלען אויף איר עתיד, אבער וואס א פנים וועט עס האבן ווען מיר וועלן מחמת פחד אנטלויפן אין א מדבר, און זיך אפזאגן פון ציוויליזאציע? וואס א פנים וועט עס האבן ווען מיר וועלן זיך לאזן פון די פארביסענע חזיונות פון וועלטס-אנטיסעמיטן ווי בלעם בן בעור וואס ווינטשן זיך אויף אידן אז זיי זאלן תמיד פארבלייבן אן "עם לבדד ישכון"? אזא צוגאנג וואלט בעקיפין דערקלערט אז מיר גלייבן נישט אז ס'איז נאך דא א פינטעלע גוטס אויף דער וועלט.

קעגן די אנטיסעמיטישע ווערטער פון בלעם שטארן ארויס די ווערטער פונעם ליבן קעניג דוד, וועלכער האט געשלאסן פּאקטן מיט ארומיגע קעניגן, און האט אויסגערופן צו זיי: "הללו את ה' כל גוים, שבחוהו כל האומים – כי גבר עלינו חסדו..." ווען אידן וואוינען אין מדבר קענען זיי נישט אריינרעדן אין וועלטליכע אפערעס, אבער נאכדעם וואס "גאט האט מיט אונז געטון א חסד", ווען די גרעניצן פונעם לאנד שטייען פעסט און ס'גייט גוט פאר אידן, האט עס א פשט אויסצורופן צו די פעלקער ארום, לאמיר אינאיינעם לויבן גאט.

אין א וועלט וואו דער איד איז ארויסגעווארפן פון היסטאריע קען קיין ישעיה הנביא אויך נישט זיין, ווייל דער אוניווערסאליזם פון אן איזאלירט פאלק האט א נעבעכדיגע צורה. נאר ווען דאס פאלק זיצט אויף איר אייגענער ערד, און דער נאמען "ישראל" איז צוריק ערשינען אויף די אטלאסן וועלכע ווערן שטודירט אין די שולעס, קענען מיר ווייטער וועבן א המשך פון אונזער ווייטן עבר און זיך ווידער פאראייניגן מיט די הילכיגע ווערטער פון די אידישע נביאים. בלויז דעמאלט ווען אונזער נאציאנאלער חלום ווערט פארווירקליכט קענען מיר אנהייבן טראכטן וועגן פארווירקליכן אונזערע אוניווערסאלע חלומות.

[moshav zekeinim]

ריזיג. אזוי פיל פאעטישער גפיל. איז עס אייגנס? עס קוקט אויס ווי אן אלטער ליטערארישער ווערק.

[פלאוויוס]

א דאנק מושב.

[חאצקעל שניידער]

קומט אויס איין קללה האט זיך אריינגעכאפט צווישען בלעם׳ס ברכות .

[חאצקעל שניידער]

פלאוויוס: דארפסט אריינכאפן ביז משיח קומט ווייל נאכדעם העט זיין״הָא עַמָא בִּלְחוֹדֵיהוֹן עֲתִידִין דְיַחְסְנוּן עַלְמָא ״

[moshav zekeinim]

קומט אויס איין קללה האט זיך אריינגעכאפט צווישען בלעם׳ס ברכות .

און "מה טובו אוהלך יעקב" וואס איז?

[בר דעת]

איך שמייכל און טרער צוזאמען ליינענדיג די געוואלדיגע שיר אהבה

[מאטי]

פלאוויוס, דו ברענגסט ארויס מיינע טיפע געדאנקן בעסער ווי איך אליינס. א זאווארוכע פון ליבשאפט געמישט מיט בענקשאפט און ווייטאג באפאלט מיין געוויסן אזש איך ווייס נישט וואו זיך אהינצוטון, ווי א קינד וואס טרעפט זיך מיט איר פארלוירענע מוטער. דאס איז נישט בלויז געשריבענע ווערטער דאס איז פשוט שטיקער הארץ.

[פלאוויוס]

קומט אויס איין קללה האט זיך אריינגעכאפט צווישען בלעם׳ס ברכות .

"עם לבדד ישכון" האט אין זיך זייער א צוויידייטיגן באדייט. ס'האט אין זיך א ברכה וקללה, און למעשה וואלט מען נישט געקענט בעסער ארויסברענגען דעם אמביוואלענטן כאראקטער פון דער אידישער היסטאריע ווי אין די פאר ווערטער. ווייזט אויס אז כדי צוצולייגן צו דער פארנעפלטקייט פון דעם באגריף האט עס די תורה אליין נישט באשטעטיגט, נאר איבערגעלאזט ווי א "ברכה" פון בלעם בן בעור.

לאמיך באטאנען אז כ'האב מיך נישט באצויגן צו דער אלגעמיינער אידישער אנדערשקייט פון די גוים, וואס ס'איז נישט מעגליך ארויסצונעמען אן שעדיגן די סאמע נשמה פונעם איד. מיין כוונה איז נאר געווען צו א ספעציפישן פרט אין דער אידישער היסטאריע- דאס וואנדערן אין גלות, אינעם מדבר פון היסטאריע (אן קענען אליין אנטיילנעמען אין די אנטוויקלונגען פון היסטאריע). דער פרט שטארט ארויס אינעם אנהויב פון דער קינה אויפ'ן אידישן גלות: "איכה ישבה בדד..."

[נולד מאוחר]

Wow!

[כפתור]

ישר כח פלאוויוס!

א מעסטער פיעס.
האסט מיר געעפענט א נייע פרעספעקטיוו אויף די וועלט, אויף מענטשהייט, און אויף היסטאריע.

[הקטן]

"עם לבדד ישכון" איז א פאקט ווען דער איד איז אין מדבר און אויך היינט ווען ער האט שוין יא זיין אייגען לאנד.
געט א קוק וואו אזוי דער קליינער מדינה ווערט אזעלירט דארך די UN און די וועלט at-large

אויב איז דער אידישער "יחיד" גרייט געווען איבערצולאזן זיין אלטן קאלעקטיוו אבי צו קענען ווערן צוריק א לעבעדיגער טייל פון געשיכטע

איז היטלער געקימען און אים מיט געוואלד צוריק געשלעפט צום אלטן קאלעקטיוו

אין א וועלט וואו דער איד איז ארויסגעווארפן פון היסטאריע קען קיין ישעיה הנביא אויך נישט זיין, ווייל דער אוניווערסאליזם פון אן איזאלירט פאלק האט א נעבעכדיגע צורה. נאר ווען דאס פאלק זיצט אויף איר אייגענער ערד, און דער נאמען "ישראל" איז צוריק ערשינען אויף די אטלאסן וועלכע ווערן שטודירט אין די שולעס, קענען מיר ווייטער וועבן א המשך פון אונזער ווייטן עבר און זיך ווידער פאראייניגן מיט די הילכיגע ווערטער פון די אידישע נביאים. בלויז דעמאלט ווען אונזער נאציאנאלער חלום ווערט פארווירקליכט קענען מיר אנהייבן טראכטן וועגן פארווירקליכן אונזערע אוניווערסאלע חלומות.

דער איד וואו ער איז נאר געווען איז ער אייביג געווען שטודירט אין די שולעס.
ס'איז שווער נישט צי באמערקן,מען דארף זייער שטארק צימאכן די אויגן נישט צי זעהן, אז מיר זענען די תכלית הבריאה

[פלאוויוס]

"עם לבדד ישכון" איז א פאקט ווען דער איד איז אין מדבר און אויך היינט ווען ער האט שוין יא זיין אייגען לאנד.
געט א קוק וואו אזוי דער קליינער מדינה ווערט אזעלירט דארך די UN און די וועלט at-large

הקטן, דו באציסט דיך צו אן אנדערן אספעקט פון "עם לבדד ישכון", דאס אז די וועלט וועט אייביג אויסשפייען די אידן. צי ס'איז טאקע אזוי אדער נישט קען מען דעבאטירן, איך האב מיך אבער נישט באצויגן צו דעם. איך האב נאר גערעדט וועגן דעם אידישן שטאנדפונקט, אז מיר פון אונזער זייט קענען נישט זיין קיין אמת'ע אוניווערסאליסטן נאר דעמאלט ווען מיר זענען אליין א טייל פון דער געשיכטע.

צי מיר וועלן מצליח זיין אויסצוהיילן דעם ריס צווישן מענטש און מענטש בכלל, און צווישן איד און גוי בפרט, איז שוין א באזונדערע פראגע. דא ליגט נאך אויף אונז אסאך ארבעט, מיט אסאך נסיונות אינדערמיט, אבער בכל אופן איז קלאר אז אן דעם ערשטן טריט פון שיבת ציון קען מען וועגן אוניווערסאליזם נישט חלומ'ען בכלל (חוץ ווען מ'וויל זיך אנשליסן ווי "יחידים" אין דער היסטאריע פון אנדערע פעלקער - אבער דאס איז פאר רוב אידן נישט קיין אויסוואל בכלל, סיי ווייל מ'וויל נישט אויפגעבן אויף דער אייגענער אידישקייט און סיי ווייל די ארומיגע פעלקער ווילן אונז נישט אויפנעמען).

הרב שמשון רפאל הירש האט אנדערש אפגעליינט די אידישע מאפע, און ס'איז דוקא אינטערעסאנט אים צו אנאליזירן, אבער דאס דארף מען לאזן אויף אן אנדער געלעגנהייט.

[הקטן]

מיין נקידה איז נישט אז דער וועלט וועט אינז אייביג אויסשפייען
מיין נקידה איז מיר זענען אייביג ארויסגעשטאנען און מיר וועלן אייביג ארויסשטיין גוט אדער נישט.
מיר קענען נישט ווערן קיין אמת'ע אוניווערסאליסטן - אויב היסטערי מיינט עפעס.
פינקט וואו די פעלקער קענען נישט ווערן קיין אמת'ע אוניווערסאליסטן מיט משפחת הקעצעלך


מיין תגיבה איז געווארן אינספייערט פין הרב שמשון רפאל הירש און זיינע 19 בריווען.

[פלאוויוס]

מיט דיין נקודה אז מיר וועלן אייביג ארויסשטיין האב איך קיינמאל נישט מחולק געווען. כ'האב עס שוין קלארגעמאכט אין מיין פריערדיגער רעאקציע צו חאצקל.

פון דיינע לעצטע צוויי שורות (אז מיר וועלן "קיינמאל נישט זיין אוניווערסאליסטן" און אז "מ'קען נישט זיין אוניווערסאליסטן מיט קעצלעך"??) זעט מיר אויס אז דו פארטייטשסט זייער גרייזיג דאס ווארט "אוניווערסאליזם". אפשר פארמישסטו עס מיט'ן ווארט "גלאבאליזם"? אדער גאר "אסימילאציע"?

דער באדייט פון אוניווערסאליזם איז צו זען די גאנצע מענטשהייט אין ברידערליכע טערמינען, כאטש מ'פארשטייט אז מיר זענען נישט איינס און דאס זעלבע. א פראנצויזישער אוניווערסאליסט קען פארשטיין אז ער געהערט צו אן אנדער פאלק ווי די אראבער, און דאך זאל ער פילן אז ער האט עפעס געמיינזאם מיט אראבער. א אידישער אוניווערסאליסט קען זיין שטאלץ מיט זיין אידישקייט און נאך אלץ שטרעבן צו דער גאולה פון דער גאנצער מענטשהייט (ווי מיר זעען למעשה אין די נביאים, און ס'איז א טייל פון דער אידישער מסורה). הרב הירש וואלט קיינמאל נישט געזאגט אז "מיר קענען נישט זיין קיין אוניווערסאליסטן" ווייל ער איז פאקטיש געווען פון די גרעסטע אוניווערסאליסטן אין דער אידישער געשיכטע.

ערקלער מיר ביטע וויאזוי דו פארשטייסט דעם טערמין אוניווערסאליזם, כדי מיר זאלן זיין אויף דער זעלבער ליניע.

[הקטן]

וואו שטארק דער מענטש זאל ליב האבן דער קאץ און דאס ווינטשען דאס בעסטע וועט ער אבער קיינמאל נישט זיין איינס מיט די קאץ - די אראבער מיט די פארנצויז יא!
ער קען לעבן ברידערליך אבער וועט קיינמאל נישט זיין קיין ברידער.

אויב אוניווערסאליזם איז סך הכול אן אויסערליכע אויסקוק ביסטו אפשר גערעכט.
הגם איך זעה נישט, ביז דערווייל, אז אן אייגן לאנד זאל דאס טון.

לויט הרב שמשון רפאל הירש איז דער איד דא צי באדינעןדער וועלט, תיקון העולם, מיט זיין זיין דא.
אבער כדי ער זאל קענען אויפטון וואס ער דארף מיז ער זיין אינגאנצען אפגעטיילט.

[פלאוויוס]

אויב אוניווערסאליזם איז סך הכול אן אויסערליכע אויסקוק ביסטו אפשר גערעכט.
הגם איך זעה נישט, ביז דערווייל, אז אן אייגן לאנד זאל דאס טון.

איך ווייס נישט וואס דו מיינסט צו זאגן אן אויסערליכן קוק. יעדע סארט ברודערשאפט איז אין א געוויסן זין אויסערליך. אפילו ווען מ'האט שוין יא די זעלבע ד.נ.א. איז דען דא עפעס אין דער טבע וואס צווינגט אונז צו אנערקענען ברודערשאפט? געווענליך באזירט מען די ברודערשאפט אויף ביאלאגישע שטריכן (מיר שטאמען פון איין טאטן), אבער כדי דאס אנצונעמען ווי א מחייב אינעם לעבן דארף מען זיין א מענטש. די תורה איז געשטעלט אויפ'ן פרינציפ אז אלע מענטשן פארמאגן א געוויסע ברודערשאפט וואס איז אונז אונז מחייב אין פארשידענע אופנים.

אן אייגן לאנד מוז עס נישט טון, אבער ס'גיט די מעגליכקייט דאס צו טון. א היימלאזער מענטש קען נישט זיין קיין מאדעל פאר מענטשן מיט היימען וויאזוי צו לעבן... מ'קען מחולק זיין מיט דעם, אבער דאס איז בכל אופן דער געדאנק.

[[NAMELESS]]

רב פלאוויוס ביטע ערקלער וואס די מעלה איז פון זיין אונווערעסליסטן,

[פלאוויוס]

גראדעמעכעלע, א ווארט וואס ענדיגט זיך מיט "-יסט" באצייכנט געווענליך אן אנהענגער פון א באשטימטער אידעאלאגיע. אוניווערסאליזם איז בסך הכל א וועלטקוק וואס געפינט זיך אין יעדן איינעם פון אונז, ביי איינעם מער און ביי איינעם ווייניגער, אבער ס'איז נישט קיין אידעאלאגיע אז מ'זאל קענען עמיצן אנרופן "אוניווערסאליסט" (חוץ ווען מ'וויל עפעס ארויסברענגען - ווי למשל אז איינער איז נוטה צו אוניווערסאליזם מער ווי געווענליך). איך פארשטיי אז דו האסט נישט בכוונה גענוצט דעם אויסדרוק, אבער איך מאך עס נאר קלאר בדרך אגב.

לעצם הענין: דער אוניווערסאלער בליק איז אן אינטעגראלער טייל פונעם תנ"ך. די תורה איז באזירט אויף אוניווערסאלע יסודות (איין גאט פאר אלע מענטשן, איין טאטע פאר דער גאנצער מענטשהייט, און אוניווערסאלע מצוות פאר די בני נח), די נביאים האבן באזירט דערויף זייערע נבואות אויף לעתיד לבוא (ועבדו כולם שכם אחד), און דער תנ"ך האט געשפילט א דירעקטע ראלע אין פארשפרייטן אוניווערסאליזם איבער דער וועלט. אין די תפילות פארמאגן מיר פילע אוניווערסאלע דערמאנונגען. טייל באציען זיך צו פעלקער ("הללו את ה'... מלכי ארץ וכל לאומים, שרים וכל שופטי ארץ"), אנדערע צו דעם מענטשליכן מין ("וגם את נח באהבה זכרת... על כן זכרונו בא לפניך ה' אלקינו להרבות זרעו כעפרות תבל") און נאך אנדערע רעדן וועגן אחרית הימים ("ויעשו כולם אגודה אחת לעשות רצונך"). אין דער תפילה פון עלינו לשבח בעט מען טעגליך "לתקן עולם במלכות ש-די, וכל בני בשר יקראו בשמך".

ווי געזאגט רעדט מען נישט וועגן אן אידעאלאגיע, נאר וועגן א וועלטקוק וואס איז בכח אריינצונעמען אויך די ווייטערע מענטשן. בשעת מיר דאווענען ראש-השנה אונטערן טלית אין בית מדרש טוען מיר זייער א אידישליכן שריט, אבער אין יענע מינוטן געדענקען מיר אלע באשעפענישן און מיר בעטן רחמנות אויף מענטשן ווי א כלל. אט דאס הייסט אוניווערסאליזם, און מ'קען דאס בשום אופן נישט ארויסרייסן פון אונזער אידישקייט. כאטש ס'איז אמת אז אונזער מענטשליכקייט ווערט געזען דורך אונזערע אידישע ברילן, קענען מיר נאך אלץ דערקענען דאס אלגעמיין-מענטשליכע אין אונזער הארץ נאך וועלכן ס'בענקט אונז. די מעלה דערפון איז אודאי אלס "בין אדם לחברו" (צו געדענקען אז אלע מענטשן פארדינען אונזער סימפאטיע) אבער ס'איז נישט ווייניגער "בין אדם למקום", צוליב "ורחמיו על כל מעשיו".

[מי אני]

זייער שיין!

איך האב געקלערט אז מ׳קען עפי״ז דא אביסל מרמז זיין און טייטשן בהמשך הכתובים בחבקוק. ווי ערווענט דא האט דר. פראנז ראזענצווייג געהאלטן אז ״זמן״ בנוגע אידן איז מער סירקולער ווייל אונז זע׳מיר ״אינדרויסן״ פון אלגעמיינע היסטאריע, און דאס איז טאקע תלוי אין דעם וואס אונז הא׳מיר נישט געהעריג קיין אייגן לאנד. יעצט, ביי חבקוק שטייט (חבקוק ב א) עַל־מִשְׁמַרְתִּ֣י אֶעֱמֹ֔דָה וְאֶֽתְיַצְּבָ֖ה עַל־מָצ֑וֹר, און די גמרא זאגט (תענית כג.) אז ער האט געמאכט א סירקעל און געזאגט אז ער וועט נישט ארויסגיין סיידן אויב הקב״ה ענטפערט אים. הקב״ה האט אים דעמאלטס געזאגט (שם שם ג) אִם־יִתְמַהְמָהּ֙ חַכֵּה־ל֔וֹ כִּֽי־בֹ֥א יָבֹ֖א לֹ֥א יְאַחֵֽר, והיינו על ענין הגאולה ווען אידן וועלן צוריקבאקומען אן אייגן לאנד, און טאקע ארויסגיין פון דעם ענין פון א ״סירקעל״ לגבי היסטאריע. און דערנאך האט איז די פסוק ממשיך (שם שם ד) וְצַדִּ֖יק בֶּאֱמוּנָת֥וֹ יִחְיֶֽה, און די גמרא זאגט דערויף לגבי די מצוות (מכות כד.) בא חבקוק והעמידן על אחת ע״ש. ולענינינו קען מען אפשר טייטשן העמידן על ״אחת״, אז איינמאל אידן באקומען צוריק אן אייגן לאנד ביים ענין גאולה, וואס דעמאלטס ווערן אידן צוריק א חלק פון היסטאריע און גייען ארויס פונעם ענין הסירקעל דערביי כראזענצווייג וכעין שעשה חבקוק ווען ער איז דא געענטפערט געווארן, דעמאלטס קומט מען צו צו אן ״אחת״ און אוניווערסאליזם מיט די וועלט וככל הנ״ל בדברי [tag]פלאוויוס[/tag].