פראגעס אויף שפראך און גראמאטיק

[berlbalaguleh]

דער גאלדענער אדלער: ייש"כ. אבער דער קאפ און די הענט ארבעטן ב"ה בחסדי השי"ת גאנץ פיין אין די שפעטע נאכט שעות. ווייל דאס איז דאך אן אינטעגראלער חלק פון מיין לעבן. דאס באליבטע קאווע שטיבל. צו ליינען די שאלות און ענטפערן די תשובות פון עמך בני ישראל הקדושים. ה' עליהם יחיו. כה יתן ה' וכה יוסיף. אז מ'זאלל קענען אנגיין ווייטער אויך מיט דעם מנהג טוב.דרך אגב. וואס הערט זיך אין די בלע"ז'ן פון רש"י דעפארטמענט. צי זענען שוין אלע מיסטעריעזע בלע"ז ווערטער פארענטפערט געווארן...?

מיין טאטע, ע"ה פלעגט צו זאגן..."ווען מ'זאלל צאללן פאר דעים, וואלט דאך גאר גוט געווען"...! אשר על כן מוז מען דאך ארויסגיין א ביסל ארבעטן פאר פרנסה. אבער ווען נישט פאר די סיבה, (אדער אפשר וועטציך נאך טרעפן עפעס אן עושר וואס האט איבעריג געלט, און ער וועט אויפשטעללן אן אוניווערזיטעט (על טהרת הקודש, פארשטייצעך) וואלט איך געזיצן און געחקר'ט דעם שורש פון ווערטער אין א סאך שפראכן...!. למשל אידיש. אדער אז ס'איז דא א געמיינזאמער שורש פאר א סאך ווערטער פון הונגאריש און ספאניש...! און אז א גרויסע צאל ווערטער אין די ספאנישע שפראך שטאמען פון לשון הקודש...!

דער אייבישטער האט איינגעטיילט די וועלט אין פארשידענע חלקים. ס'זענען דא מענטשן וועים ס'אינטרעסירט זייער שטארק צו די מעטס האבן אריינגעבאכעט אין די יענקיס. אדער אז די דזשעטס האבן באזיעגט די דזשייענטס. און זיי זענען עוסק אין דעם חקר, יומם ולילה. נאכדעים אז דא אזעלכע ברואים ווי איך. וועלכע האבן זייער שטארק ליעב צו דערגיין דעם שורש פון ווערטער...און שפראכן...!

[דער גאלדענער אדלער]

דער גאלדענער אדלער: ייש"כ. אבער דער קאפ און די הענט ארבעטן ב"ה בחסדי השי"ת גאנץ פיין אין די שפעטע נאכט שעות. ווייל דאס איז דאך אן אינטעגראלער חלק פון מיין לעבן. דאס באליבטע קאווע שטיבל. צו ליינען די שאלות און ענטפערן די תשובות פון עמך בני ישראל הקדושים. ה' עליהם יחיו. כה יתן ה' וכה יוסיף. אז מ'זאלל קענען אנגיין ווייטער אויך מיט דעם מנהג טוב.דרך אגב. וואס הערט זיך אין די בלע"ז'ן פון רש"י דעפארטמענט. צי זענען שוין אלע מיסטעריעזע בלע"ז ווערטער פארענטפערט געווארן...?

מיין טאטע, ע"ה פלעגט צו זאגן..."ווען מ'זאלל צאללן פאר דעים, וואלט דאך גאר גוט געווען"...! אשר על כן מוז מען דאך ארויסגיין א ביסל ארבעטן פאר פרנסה. אבער ווען נישט פאר די סיבה, (אדער אפשר וועטציך נאך טרעפן עפעס אן עושר וואס האט איבעריג געלט, און ער וועט אויפשטעללן אן אוניווערזיטעט (על טהרת הקודש, פארשטייצעך) וואלט איך געזיצן און געחקר'ט דעם שורש פון ווערטער אין א סאך שפראכן...!. למשל אידיש. אדער אז ס'איז דא א געמיינזאמער שורש פאר א סאך ווערטער פון הונגאריש און ספאניש...! און אז א גרויסע צאל ווערטער אין די ספאנישע שפראך שטאמען פון לשון הקודש...!

דער אייבישטער האט איינגעטיילט די וועלט אין פארשידענע חלקים. ס'זענען דא מענטשן וועים ס'אינטרעסירט זייער שטארק צו די מעטס האבן אריינגעבאכעט אין די יענקיס. אדער אז די דזשעטס האבן באזיעגט די דזשייענטס. און זיי זענען עוסק אין דעם חקר, יומם ולילה. נאכדעים אז דא אזעלכע ברואים ווי איך. וועלכע האבן זייער שטארק ליעב צו דערגיין דעם שורש פון ווערטער...און שפראכן...!

ר' בערל; זעהט אויס אז כ'האב נישט צו פלייסיג געלערענט לעצטענס מילא האב איך נישט קיין פראבלעמען מיט די בלע"ז'ן פון רש"י הק', אבער עוד חזון למועד אדער ווי די פוילע חברה זאגן "מארגן מארגן נישט היינטע זאגן אלע פוילע לייטע, זאג איך עס גוט נאך? אדער ווי די כולל אינגעלייט זאגן ווען כ'וועל געווינען די לאטערי וועל איך ארויסגיין פון כולל און מיך זעצן לערנען

[berlbalaguleh]

דער גאלדענער אדלער: ייש"כ. איך בין מסכים מיט אלעס וואס דו זאגסט. א גוטע נאכט. מ'מוז גיין ליינען קריאת שמע שעל המיטה. א גוטע נאכט...!

[וואלווי]

שלום רב להאי גברא רבא (ראבעה/ראביי) בעהמחב"ס שו"ת זאב יטרף...שורש המילה..."בילי"...זה בשפה ההונגרית. וזה בין לגדולים ובין לקטנים. תרתי משמע...! אצל הגדולים זה היה מונח אצל כרעי המיטה לצורך שימוש באמצע הלילה. כמו שכתוב במגילת אסתר..."בערב היא באה, ובבוקר היא שבה". מפני ש'הבתי כיסאות שבימיהם (שירותים, בלשון השפה הטמאה, רח"ל מהאי דעתא.), היו נמצאות בשדות. ומפני המזיקין...!

וזה מנהג ותיק.במיוחד אצל יוצאי מדינת הונגרי' כמו טשיללאר. וראפאגאש בארכעס. ו' קאקא'אש קעיק. שצריך להיות בכל בית יהודי. והעניים היו קונים את הכלי הנקרא.."בילי"...מכלי מתכות עם כיסוי הנקרא ..."גלאזור"...וכתוצאה מכך נולדה שאלה בענייני הלכה. האם צריך לקנות כלי חדשה ל'פסח.(זה היה עוד בימי קדם. לפני הולדת האי חברייא קדישא של מזכי הרבים..."נר מצוה"... או אפשר להגעיל אותה (תרתי משמע) ברותחין. ודיו. (פי' מספיק. בשפה הטמאה רח"ל.). ובבתי עשירי עמנו הע"י, השתמשו בכלי זכוכית. ואז נעלמה השאלה לגבי שימוש בחג הפסח...ואם היה המפעל החשוב שנקרא בימינו בשם ..."בינגא"... אני בטוח שאנשי שלומי עמנו היו עוד משתמשים בכלי היקר הזה. כי הם בטח היו מוכרים אותה במחיר השוה לכל נפש (וגוף)...!

ואני גם שולח בזה דרישת שלום להאי נשר הגדול..."תור הזהב"...הנקרא בלשון אידיש-דייטש.."דער גאלדענער אדלער"... כי זה שלשים יום אשר לא נקראתי לבוא אל המלך. ואני מתגעגע להשיעורים ב'לעזי חומש ורש"י שלמדנו ביחד בגירסא דינקותא...!

לא"ל גמור אויף יעדען דיבור ודיבור.

אבער אונז היימישע יודען ווייסען צו זאגען אז רביה"ק זי"ע (נישט דער פון ק"ש, נאר מרן מ'סאקמיר זי"ע...) וואס אורייתא קא מרחתי ביה האט זיך מוסר נפש געווען אין די פראסטיגע יוראפעישע ווינטער נעכט און איז ארויסגעגאנגען פאר לאנגע שעות אלס נקיות גופו הק' בכל זאת.

דרך אגב, די וועלט זאגט אז מאדז'יאראל איז אנדערש בשורשו פון רוב אנדערע שפרייכן און האט טאקע ווייניג ענליכקייטן צו אנדערע כידוע. דאס ווארע א ריכטיגע אבסערוואציע, ערעב בערעל?

[berlbalaguleh]

וואלווי: קודם א ייש"כ. דאס וואס דו זאגסט וועגן מאד'זשאראל/אונגעריש בלע"ז איז 100% אמת. למשל טשעכיש,רוסיש און פויליש האבן שטארקע ענליכקייטן. ווייל זיי זענען סלאווישע שפראכן בשורשם. או רומעניש האט א סאך ווערטער און ענליכקייטן צו די לאטיינישע שפראכן, ווי ספאניש, איטאליעניש און פראנצויזיש. איך קען נישט רומעניש. אבער איך פארשטיי א סאך ווערטער און סענטענסעס אין רומעניש ווייל זיי זענען ענליך צו ספאנישע ווערטער. נאר ארויסגעזאגט אנדערש. משא"כ אונגאריש. כאטש ס'האט א ווייטע, אומדירעקטע שייכות מיט א סאך ספאנישע ווערטער. אבער דער רוב מנין ורוב בנין פון די שפראך איז נישט באזירט אויף ספאניש. מ'זאגט אז דער שורש פון די שפראך איז ענליך צו פינניש. "אוגרא-פינניק"...! כ'וועיס נישט (אזוי מיין רבי דער העילגער רבי פון סקווירא האט ליעב צו זאגן. (מרגלא בופומי' הקדוש.). ווייל איך העיב נישט אן צו קענען יענע שפראך...!

מדי דברי. אז מ'רעדט שוין. איך בין שטארק ברויגז אויף די גאליציאנער וועלכע פרובירן ארויסצוזאגן אונגערישע ווערטער. ערשטנס. ווי האבן זיי א רעכט...?! צווייטנס. זיי הרגנ'ען אוועק און צו בוטשער'ן די ווערטער. נעם למשל אזא פארהייליגט מאכל ביי אונז אונגערישע אידן (ס'איז דא נאך. למשל קאטשאניא) ווי קאקא-אוש קעיק. און זיי הרגנ'ען עס אינגאנצן אוועק. זיי זאגן עס ארויס (און דער עולם גולם טאנצט זיי נאך.) קאקאש קעיק. וואס ס'מיינט גאר אינגאנצן עפעס אנדערש אויף אונזער הייליגע שפראך. א קאקאש איז א האן. א תרנגול זכר. א ראאסטער א מובחר שבמובחרים פון די בראקל אפשטאם. וואס אונז ערליכע אידן זענען מהדר צו נעמען פאר כפרות...! ס'זענען דא נאך א סאך אנדערע ווערטער וועלכע זענען פון די יסודי הדת. ווי למשל, די אויבנדערמאנטע קאטשאניא. ווי קען זיך אן ערליכער איד פארשטעללן פרייטיג צו נאכטס ביי די שבת'דיגע סעודה אז ס'זאלל נישט זיין קיין קאטשאניא צו די פיש וואס די רעבעצין שתליט"א האט אפגעקאכט....! ס'איז כמעט אזוי הארב ווי ביי מיר שבת קודש זאלל ח"ו הס מלהזכיר זיין אן בראנפן...! מ'קען נאך א סאך מאריך זיין איבער די נושא. אבער איך מוז באלד צוריקלויפן צו מיין באס צו די צאן קדשים...האטס מיר א גוטן טאג און א פרייליכן תמיד...!

[וואלווי]

מ'קען נאך א סאך מאריך זיין איבער די נושא. אבער איך מוז באלד צוריקלויפן צו מיין באס צו די צאן קדשים...האטס מיר א גוטן טאג און א פרייליכן תמיד...!

...!You must be the coolest bus driver around

images (4).jpg

[berlbalaguleh]

וואלווי...! א גרויסן יישר כח. אזוי גרויס ווי דער האדסאן ריווער. טייך בלע"ז...!

Thanks a Million.....!

[לבי ובשרי]

פארוואס זאגן די ישראלים פלוצים פאר פלוצלינג. אוואו פאר וואו. איא פאר יא.

פארוואס זאגן די ישראלים 'יענע' וואך אנשטאט 'פאריגע' וואך?

[berlbalaguleh]

לבי ובשרי: דאס האט מער צו טון מיט גאליציאניש'קייט ווי מיט איזראעליש'קייט. ס'זעהט אויס אז זייערע רעבעס אין אידיש זענען געווען גאליציאנער. און נישט קיין אונגערישע...!

[הקטן]

וועלעכער איז בעסער און פארוואס?

הערד-אימיאנעט איז א טעקניקעל טערם, קען זיין אז סאיז דא א קאט-אף נאמבער דאס צי עררייכען, און פראקטיק לויפט דאס אבער און א קאנטיניאעם

דאס איז די געדאנק, מען קען דאס אויסלייגן פארשידענע וועגן

הערד-אימיאנעט איז א טעקניקעל טערם, ס'קען זיין אז סאיז דא א קאט-אף נאמבער דאס צי עררייכען, און פראקטיק לויפט דאס אבעראון א קאנטיניאעם
הערד-אימיאנעט איז א טעקניקעל טערם, ס'קען זיין אז סאיז דא א קאט-אף נאמבער דאס צי עררייכען, אבער און פראקטיק לויפט דאס און א קאנטיניאעם

אווא קימט די אבער
אפשר איז בעסער גאנטץ אנדערשט

מיין ספעלינג איז ווייט פין גוט אבער איין זאך אויף א מאל
מיין ספעלינג איז ווייט פין גוט, איין זאך אויף אמאל אבער

[טיכטיגער]

כ'גלייב ס'איז שוין אמאל באהאנדעלט געווארן דא, אבער כ'קען עס נישט טרעפן.

ווען שרייבט מען געוויסט און ווען געוואוסט?

[berlbalaguleh]

טיכטיגער: לכאורה איז עס זייער פשוט. ס'ווענדט זיך לויט די הברה. אויב זאגט מען עס ארויס מיט א ליטווישן אקצענט, דאן קומט עס מיט א ווא"ו...אויב זאגט מען עס ארויס מיט א פוילישן, גאליציאנער, אונגערישן, חסידישן, איזראעלישן (נישט טשאלמער) אקצענט שרייבט מען עס מיט א יו"ד...!

[מפיל קינד]

לכאורה שרייבט מען געוואוסט, וויבאלד מ'רעדט פון לשון עבר. אזוי ווי געוואונען, געוואונטשן, וכו' וואס ס'ווענד זיך צווישן עבר און עתיד.

[berlbalaguleh]

וועלעכער איז בעסער און פארוואס?

הערד-אימיאנעט איז א טעקניקעל טערם, קען זיין אז סאיז דא א קאט-אף נאמבער דאס צי עררייכען, און פראקטיק לויפט דאס אבער און א קאנטיניאעם

דאס איז די געדאנק, מען קען דאס אויסלייגן פארשידענע וועגן

הערד-אימיאנעט איז א טעקניקעל טערם, ס'קען זיין אז סאיז דא א קאט-אף נאמבער דאס צי עררייכען, און פראקטיק לויפט דאס אבעראון א קאנטיניאעם
הערד-אימיאנעט איז א טעקניקעל טערם, ס'קען זיין אז סאיז דא א קאט-אף נאמבער דאס צי עררייכען, אבער און פראקטיק לויפט דאס און א קאנטיניאעם

אווא קימט די אבער
אפשר איז בעסער גאנטץ אנדערשט

מיין ספעלינג איז ווייט פין גוט אבער איין זאך אויף א מאל
מיין ספעלינג איז ווייט פין גוט, איין זאך אויף אמאל אבער

הקטן: איבער הערד אימיוניטעט ווייס איך נישט קיין נאמבער. אבער גיי ארויס אויף לי עוועניו אדער 13'טע עוועניו בעפאר א יו"ט וועסטו פונקטליך וויסן וואס הערד אדער שיעפ מענטאליטי מיינט. נאר ביי מיר איז דאס איינס פון די שענסטע מחזות. צו זעהן די טויזנטער, בליעה"ר אידישע צאן קדשים. אלע שפאנען דורך די גאסן בחיפזון. און אלע טוען די זעלבע זאך. פאר סוכות איז עס באקוקן אתרוגים און לולבים. 90 פראצענט ווייסן נעבעך נישט וואס זיי קוקן. נאר זיי זעהען יענער קוקט. קוק איך אויך. און פאר שבועות. א יעדער און ביי א יעדן קארנער פארקויפט מען בלומען.

דיין 2'טע שאלה איז דער ערשטער נוסח ריכטיג...!

[הקטן]

וועלעכער איז בעסער און פארוואס?

הערד-אימיאנעט איז א טעקניקעל טערם, קען זיין אז סאיז דא א קאט-אף נאמבער דאס צי עררייכען, און פראקטיק לויפט דאס אבער און א קאנטיניאעם

דאס איז די געדאנק, מען קען דאס אויסלייגן פארשידענע וועגן

הערד-אימיאנעט איז א טעקניקעל טערם, ס'קען זיין אז סאיז דא א קאט-אף נאמבער דאס צי עררייכען, און פראקטיק לויפט דאס אבער און א קאנטיניאעם
הערד-אימיאנעט איז א טעקניקעל טערם, ס'קען זיין אז סאיז דא א קאט-אף נאמבער דאס צי עררייכען, אבער און פראקטיק לויפט דאס און א קאנטיניאעם

אווא קימט די אבער
אפשר איז בעסער גאנטץ אנדערשט

מיין ספעלינג איז ווייט פין גוט אבער איין זאך אויף א מאל
מיין ספעלינג איז ווייט פין גוט, איין זאך אויף אמאל אבער

הקטן: איבער הערד אימיוניטעט ווייס איך נישט קיין נאמבער. אבער גיי ארויס אויף לי עוועניו אדער 13'טע עוועניו בעפאר א יו"ט וועסטו פונקטליך וויסן וואס הערד אדער שיעפ מענטאליטי מיינט. נאר ביי מיר איז דאס איינס פון די שענסטע מחזות. צו זעהן די טויזנטער, בליעה"ר אידישע צאן קדשים. אלע שפאנען דורך די גאסן בחיפזון. און אלע טוען די זעלבע זאך. פאר סוכות איז עס באקוקן אתרוגים און לולבים. 90 פראצענט ווייסן נעבעך נישט וואס זיי קוקן. נאר זיי זעהען יענער קוקט. קוק איך אויך. און פאר שבועות. א יעדער און ביי א יעדן קארנער פארקויפט מען בלומען.

דיין 2'טע שאלה איז דער ערשטער נוסח ריכטיג...!

דו ווילסט איך זאל דאס אננעמען פשוט ווייל אזוי האסטו געזאגט?!? ע"ע שיעפ מענטאליטי
זיי פליז מסביר פארוואס

[berlbalaguleh]

הקטן: איך ווייס נישט צו וואס דו ביסט דיך מתכוון.די ספעללינג פון ..."שיעפ"... קומט אזוי. ווייל אנישט איז עס..."שיפ"... פון לשון ..."שיפינג". פון סחורה...!

דאס ווארט אימיוניטי קומט אט אזוי (נישט..."אימיאניטי"...!) . ווייל אין אונזער היינטיגן אידיש נוצט מען נישט קיין נקודות. און דאס וואלט געווען א קמ"ץ. בלייבן מיר ביי די ליטווישע הברה...!

[הקטן]

פיין געזאגט, אבער וואו איז בעסע צי לייגן די "אבער"
און פארוואס - דאס איז מיין ארגינעלע שאלה


(איך פרעג וועגן די סענעטענס אויסלייג און נישט וועגן ספעלינג)

[לייבל שטילער]

פונקט ווי די ווארט "און" פארשטייסטו אז ס'קומט פארדעם די זעלבע איז מיט "אבער", זיי זענען ביידע conjunction וואס באהעפטן צוויי חלקים פון א Sentence, און ווען מ'באהעפט לייגט מען די גלו אינמיטן , צווישן די צוויי אינדעווידואלע זאכען וואס מ'וויל צוזאם ברענגען, נישט אינדרויסען

[טיכטיגער]

פארוואס זענען פארהאן שרייבער וועלכע וואו זיי קענען רוקן זיי אריין נאך א ע'?
למשל: לייענער, געטוען, געבויעט וכו'

[דוראק]

פארוואס זענען פארהאן שרייבער וועלכע וואו זיי קענען רוקן זיי אריין נאך א ע'?
למשל: לייענער, געטוען, געבויעט וכו'

יעדערער פון די ווערטער האָט אַן אַנדער סיבה.

„לייענען” אַזוי זאָגן עס אַרויס כמה וכמה.

„געטוען” איז אַביסל קאָמפּליצירט. באַ אונז למשל זאָגן מיר קיינמאָל ניט „געטון”, נאָר „געטאָן”. אַזוי אויכעט זאָגן מיר אין דעם אינפיניטיוו „ער וועט טאָן”. נאָר אין לשון רבים זאָגן מיר טאַקע „זיי טוען” (ZEY TUEN אָדער ZEY TUYEN), ממילא ווען מיר הערן ווי באַ אײך קלינגט אַלץ TEEN/GETEEN מיינען עטליכע אַז מ'דאַרף עס שרײבן „געטוען”.

„געבויעט” דוכט זיך קומט פון דער אונגאַרישער הברה, וואו מ'וויל מחלק זײן צווישן צוויי סאָרטן „וי”, אַז מ'זאָל ניט מיינען אַז „געבויט” קלינגט GEBOYT נאָר טאַקע GEBOWET. אין אונזער הברה וועט דער עי״ן טאַקע ניט שטימען ווײלע עס קלינגט בכלל GEBUYT.

ס'דאָ נאָך איין סאָרט „אַרײנשטעקן אַן עי״ן” וואָס איז אַ סך מערער פאַרשפּרייט, דאָס איז דער אַזוי גערופענער „שטומער עי״ן”, ווי למשל „זאָגען” אַנשטאָט „זאָגן” וכו'. אַזוי איז געוועזן דער אַלטער שטייגער פון שרײבן אויף אידיש, וואָס דאָס שטאַמט שוין פון דײטש.

[רביה''ק זי''ע]

אין די וויליאמסבורגע אקצענט זאגן מען אויך ארויס אן הברה ענליך צו דייטש, "איך וויל דיר זאגאָן".

[מפיל קינד]

פארוואס זענען פארהאן שרייבער וועלכע וואו זיי קענען רוקן זיי אריין נאך א ע'?
למשל: לייענער, געטוען, געבויעט וכו'

דוראק ענטפערט גאנצע מגילות... די תירוץ איז אזוי.

לייענער און געבויעט איז נישט אפגעפרעגט, ווייל למעשה שרייבט מען 'בויען' און געוויסע שרייבן 'לייענען'. אנדערע שרייבן עס אבער טאקע אנעם ע'.

געטוען איז א פשוט'ע טעות.

[שמחהלע קאפשטיק]

איך באמערק אלץ אז אסאך אונגארישע אידן ווען זיי ווילן זאגן דאס ווארט אדער וועלן זיי זאגן אבער
מיט א בית
ווי צב"ש דו ווילסט יא אבער ניין...
קען מיר איינער מסביר זיין?