א נחמה פאר א צעבראכענעם אבל - וועקער 18

[מי אני]

די אשכול איז געווידמעט פאר קאמענטארן איבער מיין ארטיקל ״א נחמה פאר א צעבראכענעם אבל״. געדאנקען דערינען זענען אויסגעשמועסט געווארן אין די צוויי אשכולות וואס רעדן ארום וועגן דעם טעאלאגישן פראבלעם פון שלעכטס. ווי אויך האט [tag]חכימא[/tag]’ס ארטיקל אין וועקער 9 אנגערירט אויף די פראגע ווי ווייט די הגדרה פון ״יכולת״ גייט כלפי כביכול הקב״ה.

איך וואלט געוואלט אויסקלארן אביסל מער וואס איך מיין מיט׳ן זאגן אינעם ארטיקל ביי מהלכו של הרמב״ם בזה אז ״דאס הייסט, לויט ווי דער יקום שטייט היינט איז דאס נישט מעגליך, אבער ס׳וואלט געווען מעגליך אויב זאל גאט מאכן אויס די בריאה און אנהויבן פונדאסניי.״ דהיינו, דער רמב״ם נעמט דאך אן בריאת יש מאין (ווי מרומז שפעטער אינעם ארטיקל דלא כהרלב״ג, ועיין באשכול זו), והיינו מאין הגמור. וממילא קען מען שוין דן זיין אז די געזעצן פון לאגיק גופא, וואס דערלאזן נישט די סארט הגדרה פון ״יכולת״ וממילא אפצוטוהן די רעות, זענען אליינס דעמאלטס נולד און באשאפן געווארן מאת הקב״ה. (דאס אליין אז די מושכלות זענען נבראות (אליבא דהרמב״ם) איז נישט אינגאנצן פשוט, אבער איך גיי אויף דעם דרך אז אויב איינער וועט שוין יא אזוי פרעגן.) וממילא אויב איז הקב״ה אלעס צוריק מחזיר לתוהו ובוהו ואַיִן הגמור קען ער דערנאך כביכול נאכאמאל אנהויבן פונדאסניי אן דעם לימיטעישאן אין לאגיק (כעין א נייע לאגיק) וממילא אן די רעות. (ווי דערמאנט אינעם ארטיקל ווילן מיר נישט גיין מיט, למשל, לייבניצ׳נס מהלך אז ״דאס איז למעשה די בעסטע פון אלע וועלטן וואס זענען שייך און עס איז נישט שייך עס זאל זיין אנדערש און בעסער״; אונז ווילן נישט גיין זאגן אזא מהלך פאר איינער וואס מאכט מיט און זעהט אויסדרוקליך נישט ווי אזוי עס קען ״נישט״ זיין בעסער.) אבער מיט׳ן מהלך פונעם רלב״ג, וואס אונז גיי׳מיר אריין דערנאך, איז דאס ווייט נישט אזוי שווער, ווייל ער איז בפירוש קעגן דעם פון בריאת יש מאין הגמור, וממילא זענען די מושכלות אין לאגיק וואס דערהייבן און דערלאזן נישט דאס אויך נישט געווען א בריאה ממש. ודוק.

איך וויל דא אויסדרוקן א הערצליכן ייש״כ פאר מערכת [tag]דער וועקער[/tag] פאר׳ן רעדאגירן און אריינלייגן מיין ארטיקל.

[מי אני]

ולגבי המאמרות שבהן נברא העולם קען מען עס אפשר נעמען נאך ווייטער לגבי דאס וואס כ׳האב דערמאנט אינעם ערשטן תגובה. והיינו, אויב שטעלט מען דאס צאם מיט וואס דער מהרש״א זאגט אין ר״ה דף לב ע״א. ער זאגט דארט אז די בראשית וואס איז אויך א מאמר איז געווען די מאמר וואס האט מהוה געווען דעם יש מאין. די מאמרות נאך דעם זענען געווען דאס וואס האבן מהוה געווען די איבעריגע יש מיש פון דעם חומר הראשון וואס איז נתהוה געווארן מאין פונעם ערשטן מאמר, אבער דאך זענען די אלע נאכפאלגענדע הוויות יש מיש צוגעגאנגען דורך מאמריו של הקב״ה ע״ש. ולענינינו (אויב זענען די מהרש״א און בן פורת נישט מנוגד זה לזה), אז ס׳איז שייך אז אפילו איין/די ערשטע מאמר וואס איז טאקע גורם בריאת יש מאין, איז אבער פארט נישט גענוג אפילו לו כביכול, ואפילו בבריאת יש מאין.

[עובדיה]

יישר כוח פאר דיין שיינעם ארטיקל. איך מיין דו האסט א שטיקל טעות בדעת הרמב"ם, דער רמב"ם זאגט נישט אז דער באשעפער קען גאר נישט טוהן צו ראטעווען א מענטש פון א צרה, נאר ער רעדט בכלליות פון דעם אז ס'איז דא רעות בעולם, זאגט ער אז ס'איז בהכרח און ס'איז נישט שייך צו באשאפען דעם טבע העולם פון הוה ונפסד אן דעם, אזוי אויך וועגען בחירה מוז זיין א מציאות פון קענען טוהן רעות, אבער אודאי בפרטיות קען דער באשעפער ראטעווען א מענטש פון סיי וועלעכע צרה, נאר ס'זעהט אויס אז דער רמב"ם האלט אז דער באשעפער איז נישט משגיח משנה צו זיין די טבע נאר פאר א צדיק וואס איז דבוק בו יתברך ווי דער רמב"ם איז מאריך אז די השגחה איז תלוי לויט דעם מענטש און לויט זיין מצב אבער אודאי קען תפילה העלפען בכל אופן.

[מי אני]

ריכטיג. איך ברענג דאס טאקע ארויס אינעם ארטיקל, וואו איך דערמאן טאקע בפירוש אז דער רמב״ם זאגט אז הקב״ה קען זיך יא ״אריינמישען״ און האט די ״יכולת״ כביכול אפצוטוהן די רעה פונעם פרטיות׳דיגן מענטש טאמער איז ער דבוק בו (וואס מ׳קען סתם אזוי אריינלערנען בדבריו אז דאס איז א חלק פונעם בריאה אלס התקשרות לחכמה/שכל הפועל וכו׳); סיידן אויב ס׳האט שוין פאסירט אדער סיידן טאמער עס גייט פאסירן. אבער וואס איך טענה איז אז וויבאלד עכ״פ בכלליות קען מען זאגן אז ״ער קען כביכול גארנישט טוהן״, און דאס אראפצונעמען פונעם פערזענליכן מענטש, וואו דארט האט ער יא די יכולת כביכול, איז נאר וואו מען איז ״דבוק בו״, דעמאלטס קען מען טענה׳ן אז דאס איז בעצם נאר טעארעטיש [״דבוק בו״ איז דאך נישט געהעריג דעפיינט און מ׳קען אלס זאגן ״ניין. דו ביסט באמת דעמאלטס נישט געווען ריכטיג דבוק״], וממילא בלייבט דאס ביים אריגינעלן כלליות׳דיגן כלל וואו די באשעפער קען כביכול נישט אפטוהן די רעות. אין אנדערע ווערטער, עס בלייבט ביים כלל וואו ער קען עס כביכול נישט אפטוהן פון יעדן בפרטיות, ודוק.

[עובדיה]

כ'ווייס נישט פארוואס דו שטעלסט צוזאם יכולת מיט השגחה דאס אז דער אויבערשטער איז נישט משגיח נאר על הדבקים בו מיינט נישט אז ער קען נישט, דער רמב"ם האלט דאך אז וויבאלד די וועלט איז מחודש איז כל הנסים אפשריים, און ס'איז נישט שייך צו זאגן אז ס'איז בכלל פון די נמנעות כל זמן מרעדט נישט פון די וועלט בכלליות נאר פון א געוויסע צרה בפרטיות, נאר דער רמב"ם האלט אז דאס איז די מציאות אז די השגחה איז תלוי בדביקות, און ווי ער שרייבט אין פרק יז אז ער זאגט עס נישט מכוח הוכחה נאר פון משמעות הפסוקים און קרוב אל השכל אבער נישט אז ס'איז נישט דא די יכולת אן דעם.

[מי אני]

נאכאמאל. די צאמשטעל ארבעט אז אונז טרעפן מיר אן אי-יכולת לגביו כביכול ביי רעות בכללות. יעצט, אויב טאקע קען מען זאגן אז די תלוי בדביקותו ביי אן איש פרטי איז בעצם נאר א ״טעארעטישע״ הצלה ויכולת כנ״ל, איז קען מען ווייטער זאגן אז עס איז עכ״פ נישט נוגע אויף דן צו זיין דערויף; עכ״פ פון א פראקטישן אופן [די טעזע און טעמע פונעם ארטיקל] (איך וויל נישט חלילה נוצן ממש דאס ווארט ״מיינונגסלאז״, אבער איך האף מ׳פארשטייט וואס איך מיין). אויב אזוי פאלט מען צוריק צום דיִפאָלט אז ער קען כביכול נישט אפטוהן די רעות פון די פרטיים, טאקע עז ען עגרעגעיט - די כלל.

‏אגב, מיט דעם קען מען בעצם צאמשטעלן די דאקטרין פון נמנע הנמנעות וואס נעמט דאס יא אן בעצם, היפך הרמב״ם, עם שיטתו בענין העדר שני הפכים בנושא אחד וברגע אחד. והיינו, אז וויבאלד עס איז לגמרי נישט שייך דן צו זיין דערויף, איז אין פראקטיש זאגן זיי ביידע בעצם די זעלבע זאך; ס׳איז נישט מער ווי א חילוק אין סימענטיקס.

[עובדיה]

נאכאמאל אין קורצן פארוואס זאל זיין א פראבלעם לגבי יכולתו יתברך אפצוטוהן א צרה בפרטיות אן דעם וואס מ'זאל זיין דבוק בכלל?

[מי אני]

דאס קען מען גראדע אפשר נוצן אלס א ראיה לזכותי. והיינו, אז אונז פארשטייען מיר אז אפצוטוהן די רעות פון אלע פרטיים איז אומעגליך אף ממנו כביכול כנ״ל - דאס וואלט געמיינט אפצוטוהן פונעם כלל לגמרי. יעצט, זאגן אז ער זאל עס אפטוהן פון אלע פרטיים חוץ איינער, ווייל ביי דעם האט ער דאך שוין יא טעקניקעלי די יכולת כביכול, איז לכאורה ווייטער מן הנמנע ולכאורה מפני זה הטעם ‏(זאגן אז די טעם אז מ׳קען נישט אזוי טוהן איז וויבאלד עס איז נישט יושר/משפט פאר יענעם וואס וועט יא מיטמאכן, איז נישט אזוי פשוט, ובאנו לסוגיית יוּטיליטינעריעניזם; ובפרט אויב יענער מאכט נישט ״שרעקליך״ מיט). אז מ׳ארבעט אזוי צוריקצווועגס (אזא כעין רעדאָקטיִאוֺ עד עבּסורדום און אינדאָקשען) קומט דאך אויס אז די זעלבע פראבלעם איז גילטיג אפילו ביי אן איש פרטי אויך ‏(איך פארשטיי אז איך באגיי אפשר דא א קאָנטיניוּאָם פאָלאסי). נאר וואס דען? דעריבער האב איך פארשטאנען פונעם רמב״ם אז עס איז א (כעין) חלק בתוך הטבע ממש (עפ״י זיין פילאזאפיע) אז אן איש פרטי וואס איז דבוק בו (באמת לגמרי וכו׳ וכו׳) טוהט טרענסענדן דאס אלעס און דורך זיין חיבור צום שכל הפועל צי וואס איז ער טאקע העכער די אלע געזעצן פון הוה ונפסד וכו׳ און עס קען אים נישט באטרעפן די רעות ‏(ועיין במלחמות ה׳ מאמר ד פ״ג. ואפשר להעמיסו ג״כ בדברי הרמב״ם שם בפי״ז ובפי״ח, ובפרט לפי מה שמביא דברי אבונצר שם). ועכ״כ אז ווען טאקע יעדעס איש פרטי איז זיך מתדבק על זה הדרך וואלט טאקע נישט געווען קיין רעות, הגם אונז האבן דאך יעצט ממש געזאגט אז דאס איז יא מהנמנעות אף לו יתברך כביכול וככל הנ״ל - דאס איז דאך שוין דער כלל ‏(און איך גלייב אז זאגן אז דאס איז מן הנמנע פשוט אלס דאס אומפּראבּעבּיליטי דערפון [וכעין דאס דאס צווייטע געזעץ אין טערמאָדינאמיקס] איז נישט גילטיג, ווייל עס טוהט שוין אנדערש דעפינירן דאס ״מן הנמנע״ אין דעם קאנטעקסט דא וואס דער רמב״ם נוצט דאס). ואלא מאי? איז עס בעצם נאר טעארעטיש און נישט אזוי ווייט אז דארט האט ער שוין יא די ״יכולת״ כביכול וככל הנ״ל - עס ליגט [״טעארעטיש״ כנ״ל] אין די סאמע זעלבע געזעצן וואס דערלאזן נישט הסרת הרעות בכלל אף לו יתברך כביכול.

ס׳איז אבער למעשה א גוטע הערה וקושיא.

[עובדיה]

ווי איך פארשטיי דעם רמב"ם איז אז אה"נ בפרטיות קען דער אויבערשטער אפטוהן יעדע צרה בכל אופן, נאר זיין כוונה איז אז די דרך הטבע איז מחייב אז ס'זאל קענען זיין א מציאות פון רעות, און כדי עס מסיר צו זיין וועט זיך אויספעלן א ספעציעלע השגחה משנה צו זיין די טבע, און צי דעם דארף מען א זכיה ווי די גמרא זאגט "שאם חלה אומרים לו הבה זכות והיפטר" און "שטן מקטרג בשעת הסכנה" און לויט ווי דער רמב"ם לייגט עס אראפ וועט עס זיין תלוי לויט זיין דביקות, אבער דאס אז מ'דארף א זכיה אדער דביקות איז נישט מחויב נאר דאס איז די רצון ה' אז נאר אויף דעם אופן זאל זיין א השגחה.

[מי אני]

כ׳האב געקלערט אז די ארטיקל פּאַסט אריין אינעם יעצטיגן טעמע פונעם וועקער מיט נאך אן אספעקט (אחוץ פון דעם געדאנק פון מיתה/רעות/מגיפה) - לגבי די קאָווער סטאָרי׳ס מהלך פון א סטאטיסטישן אנאליז. דאס איז ווייל מ׳קען אפשר באטראכטן די טעזע פון די טעאָדיסי ארטיקל, פון א היינטיגן מער מאדערנעם סטאטיסטישן קוקווינקל, אז לגבי כל מאורעות בעולם איז עס מוכרח מיניה וביה נאכצוגיין דעם גאַוּסיען/נארמאלע דיסטריבּיוּשאן. ווי אביסל אנגערירט אויף דא (און דא) איז ביי בדרך כלל יעדע סארט פּאראמעטער [צב״ש הויכקייט פון מענטשן], וועלן ווען איך רעכן צאם די צאל פון די אינדיווידואלע מאורעות דערין און דאס אויסשטעלן על הסדר [צב״ש פון גרויס ביז קליין און וויפיל פון יעדע סארט עס איז דא] ווי א ספּעקטרום וועט דאס אויסקומען ווי א ״בּעל קוּרוו״, כבערך זה [פיר משלים; עס גייט זיך ווענדען וויפיל וועריענס איז דא/שייך בתוך דעם פּאראמעטער גופא]:

2CA6F9F3-7F5E-4CB7-B996-4113B909D6B5.png

ועכ״כ אז ווי מער מאורעות מ׳האט, אלס מער וועט דאס צוקומען צו אזא סארט בּעל קוּרוו; די צענטראלע לימיט טעארעם.

און אנדערע ווערטער, מען קען דאס באטראכטן אז הטבע מכריח מיניה וביה אז אין יעדע זאך מוז זיין א ספּעקטרום וואס זאל אויסזעהן אזוי. ובנוגע אונזער סאבּיעקט קען מען עס באטראכטן אז עס איז לכאורה די זעלבע זאך בנוגע די ספּעקטרום פון רע לטוב - אויב איז דא ״טוב״ מוז זיין ״רע״ לעומתה צו שאפן אזא ספּעקטרום: מיט שטארק ״רע״ מעוראות צו לינקס, מעסיג ומזג אינדערמיט, און שטארק ״טוב״ צו רעכטס.

‏(מ׳קען אפשר פרעגן דערויף פון, למשל, בּענאטאר׳ס טענה אז טוב ורע זענען נישט סימעטריש. אבער איינס די בּעל קוּרוו, לגבי אירע אַוּטלייערס, דארף נישט זיין ממש סימעטריש (ובפרט אז לפי״ז קומט דאך אויס אז עס איז בעצם מער טוב ווי רע, און די קוּרוו איז סקוּד צו רעכטס), און צוויי מ׳רעדט ווי אזוי מענטשן בכלל באטראכטן די מעוראות אָן קיין עיון אין די סימענטיקס.)

אולי. ‏(איך ווייס וואס הענרי פּאָנקארעי און דר. ראבּערט גירי האבן געזאגט בנוגע נארמאלע דיסטריבּיוּשאנס. דער אמת איז אז אין אונזער קאנטעקסט וואס אונז ווילן זאגן עפי״ז קען מען אפשר צושטעלן דערצו אנדערע סארטן דיסטריבּיוּשאנס אויך [פּוֺיסאַן, קאַוּטשי, ואפילו אולי בּיינאָמיעל].)

[תרמב]

איך האב אפגעליינט דעם ארטיקל, זייער שיין געשריבן און באטעמ’ט אראפגעלייגט, אבער איך האב נישט פארשטאנען די גאנצע יסוד פונעם ארטיקל, פארוואס זאל זיך א מענטש טרייסטן אויף א טראגעדיע אז דו זאגסט אים אז די אייבירשטער האט עס אויך נישט געקענט צוריקהאלטן, איך וואלט פארשטאנען אז מ’זאגט פאר איינעם אז די אייבירשטער האט זיכער געהאט א חשבון פארוואס ער האט אוועקגענומען דיין באליבטן, נאר דו פארשטייסט נישט אלעס קען מען זיך טרייסטן אז אלעס וואס קומט פון אייבירשטן איז גוט במילא איז די צרה אויך א גוטע זאך נאר יעצט זעה איך נישט די גוטסקייט, משא’’כ דו זאגסט איינעם אז ס’איז געעווען מן הנמנע אז דיין טאטע זאל שטארבן ווייל ער האט גערייכערט, דעמאלטס עסט מען זיך אויף פארוואס האב איך אים נישט צוריקגעהאלטן, וכדומה, די בעסטע תירוץ וואס די געפיל קען געבן לאחר המעשה אז ס’געווען באשערט און דאס האט די אייבירשטער געוואלט.

[מי אני]

איה״נ. איך באטאן טאקע אז ביי רעות הבאות מחמת בחירת האדם איז בדרך כלל צו האבן א תלונה על הקב״ה שווערער וממילא דארף מען נישט פסיכאלאגיש צוקומען צו א טעאדיסי בכלל.

די געדאנק דא איז אז מ׳פארשטייט אז אויב, למשל, א שטיין פאלט אויפ׳ן פיס איז נישט שייך צו זיין ברוגז אויפ׳ן שטיין אליין וואס האט נישט קיין עידזשענסי [דעת אין די קאנטעקסט]; מ׳איז ברוגז אויף אַן אגענט וואס שטייט אונטער דעם. דאס איז טאקע די סיבה פארוואס אין דיין משל מיט׳ן רייכערן איז מען ברוגז אויף זיך אליין, דעם אנגעבליכן אגענט, פאר׳ן דאס נישט צוריקהאלטן מעיקרא. ביי נאטורליכע מאורעות, עקסידענטן, ורעות בטבע איז די אגענט בדרך כלל ג-ט, ווייל מ׳גלייבט דאך אז אלעס איז דאך מאתו. איז דעריבער קען די בּלעים און רוגזא ווערן דירעקטירט אויף הקב״ה דעם אגענט אונטער דעם. אויב אבער נעמט מען דאס אוועק האט די רוגזא נישט וואו חל צו זיין געהעריג וכמו ביי די שטיין.

איך פארשטיי טאקע אז די טעאדיסי טוהט מאידך גיסא אונטערמינעווען דעם ״דו קענסט נישט פארשטיין די גוטס וואס ליגט באמת אונטער דעם.״ אבער פאר אסאך מענטשן איז דאס נישט קיין באגנוגענדע טרייסט, בפרט ווען זיי באטראכטן זיך ווי גוט בין אדם למקום און זעהן נאך דערצו וואו מענטשן וואס זיי באטראכטן ווי נישט אזוי מאכן דאס ווייט נישט מיט, איז אויב אזוי האבן זיי א תלונה אויף הקב״ה (און, כאמור, איז כדי להטרידו וכו׳, וואס איז די זעלבע פארעם ווי ״מ׳קען נישט פארשטיין״, נישט אלעמאל באגנוגענד).

[תרמב]

דארף מען אלץ וויסן ווי איין ווי אויס, צו זאגן ווען און וואס.
ביי דע וועי וויל איך דיר געבן א עקסטרע קאמפלימענט אז דיין ארטיקל האט זיך געלייענט זייער פליסיג, איך האב כמעט נישט געגלייבט אז דו האסט עס געשריבן, ווייל אן ארטיקל פון מי אני קומט געווענטליך מיט קליינע ווערטער און גרויסע ווערטער אסאך פוטנאטס וכדומה.

[מי אני]

ייש״כ. [tag]דער וועקער[/tag] שטאב האט פארשטייט זיך געמאכט א געוואלדיגן ארבעט מיט רעדאגירונג.

[פאליטיקאנט]

געליינט דיין ארטיקל איבער יום טוב, געוואלדיג!
עס איז מיין בעסטע ארטיקל אין דעם וועקער.
כ'האב באמת נישט געוויסט אז דו האסט עס געשריבן ביז יעצט ווען איך בין אריין אין די וועקער אפטיילונג....(ווי @תרמב האט שוין געשריבן, און אויך פון די מער פערזענליכע אריינפיר) די שיינקייט איז אז עס איז מיר געווען א גענצליך פרעמדע נושא, און נאכן ליינען א קורצע גרינגע ארטיקל פון בלויז צוויי בלאט אן קליקן לינקס אדער סוירטשן וויקיפעדיע האב איך פארשטאנען די ארטיקל לגמרי און כ'האב א גאר בעיסיק פארשטאנד איבער די נושא.

(אין "חכמות חיצוניות" וועקער 16 דערמאנט הרב @מיימון בדרך אגב אין א הערה אז די רלב"ג האט געהאט 'עקסטרעמע שיטות' און געהאלטן פון א חומר קדמון, כ'האב עס קיינמאל נאכגעגאנגען אבער עס איז מיר געבליבן אין קאפ, יעצט איז מיר געווען געשמאק צו ליינען אין אן אינסטענט איבער די נושא און עס אביסל נאכקוקן)
יישר כח.

[מי אני]

עס איז אנגעקומען צו [tag]דער וועקער[/tag] דריי וואוֺיסנוֺיטס, יעדעס איינס פון 10 מינוט לאנג, אין די נושא פון מיין ארטיקל: טעאדיסי. די ערשטע טוהט קריטיקירן מיין ארטיקל, בעת די צווייטע צוויי זענען די מחבר׳ס אייגענע מהלכים און טעאדיסיס; זיי זענען נישט קיינע אלטערנאטיווע וועגן ווי אזוי אפצולערנען דעת הרמב״ם או הרלב״ג. איך גיי מיר דא באציהען צו די ערשטע וואוֺיסנוֺיט ווייל עס ברענגט ארויס שוועריקייטן וואס קענען עגבערן מענטשן און מיספארשטענדענישן וואס קענען ארויסקומען פון מיין ארטיקל, וואס איך וואלט געוואלט מער קלארשטעלן.

איך האב נישט קיין רשות ארויפצושטעלן די וואוֺיסנוֺיט(ס) דא, וועל איך פרובירן צו סאָמערייזן וואס ער זאגט.

ווי איך האב פארשטאנען זענען די שוועריקייטן בעיקר אויף צוויי פונקטן:

א). אז ווי אזוי איך בין מסביר דרך הרמב״ם והרלב״ג בזה בכלל, עמאַוּנט דאס צו אן ״עזב ה׳ את הארץ״ - א סארט דעאיזם. דאס איז היפך משמעות הכתובים בפרט בעניני שכר ועונש, מאמרי הש״ס, און עיקרי הדת.

ב). שוועריקייטן אויפ׳ן רלב״ג׳ס מהלך במהו ״ידיעת ה׳״ און אז עס איז נישט מגעת אל הפרטים. והיינו, אז דאס איז קעגן אנגענומענע דאגמא בדת, עס גייט קעגן פסוקים ומאמרי התלמוד, און איז אזוי ווי שפינאזע׳ס פּאַנטעאיזם. די מושג פון ״ג-ט״ איז נאר בתוך חוקי הטבע? ווי אויך ווי אזוי גייט זיין מהלך אין איינקלאנג מיט׳ן עצם מושג פון השגחת ה׳? ובכלל איז ער נאר א דעת יחידאי.

פאלגענד זענען מיינע אנטווארטן [נומער 1 פאר פונקט א׳ און נומער 2 פאר פונקט ב׳]:

1). די טעזע פונעם ארטיקל, עפ״י הרמב״ם והרלב״ג, איז אז לגבי ״הסרת״ הרעות הבאות מחמת מאורעות ומקרים בטבע קען ער כביכול גארנישט טוהן, ווייל דאס פאלט נישט אונטער די הגדרה פון ״יכולת״. (דאס איז איה״נ לגבי רעות ״בכלליות״. ווי אזוי דאס גייט צו און איז שייך לגבי אי-יכולתו כביכול צו רעות וואס געשעהן צו א ״פרטיות׳דיגע״ מענטש, האב איך מער מסביר געווען פריער/אויבן.) דאס איז, כמובן, נישט דאס זעלבע ווי זאגן ״עזב ה׳ את הארץ״. והיינו, ווייל ער ״מישט זיך נישט אריין״, מכח ענין אינו בגדר ״יכולת״ כביכול ווי ערווענט אינעם ארטיקל, אין הסרת הרעות הבאים ממקרי הטבע מיינט דאס נאך נישט אז ער קען נישט משדד זיין די טבע בכלל און ניסים בפרט אין פעלער וואו עס איז נישט קיין סתירה מיניה וביה (דאס איז אפילו אָן דעם קלאָז פון דביקות).

ווי אויך דארף מען אין אכט נעמען אז די אי-יכולת כביכול איז ביי (עכ״פ באציהט זיך בעיקר צו) רעות שהם ״במקרי הטבע ממש״, די ערשטע סוג רעות ווי ערווענט אינעם ארטיקל, און נישט ביי רעות הבאות לאדם מחמת בחירתו של אדם רעה אדער וואס ער ברענגט זיך אליינס אָן (מיט׳ן זיך פארגלייכן וכדומה), די צוויי אנדערע סוגים רעות וואס איך ברענג אראפ פונעם רמב״ם אינעם ארטיקל. וממילא איז נישט (עכ״פ אזוי) שווער פון ישועה מהשונאים הרעים [כעין מצרים] אדער מהסרת הרע בטבע פון א רע וואס איז מעיקרא געקומען שלא בטבע ובנס, המובאות בתנ״ך.

ובכלל פארשטיי איך נישט ווי אזוי עצם שכר ועונש בהפסוקים והמעשיות בתנ״ך זענען בכלל א שום סתירה צו דעם. דאס ליגט דאך (לפי אמונתינו) אין די בריאה בעצם! פאר מעשים רעים קומט שלעכטס (דאס איז אויסער המקרים הרעות מהטבע בעולם בעצם; די ערשטע סוג רעות הנ״ל) און פאר טוב קומט טוב. עס איז נישט קיין ״נקמה״ מאתו ית׳ (הגם מלשון הכתובים קען אויסזעהן אזוי, אבער כעין מה שנסתבך המו״נ אודות לשונות כאלו בח״א); ענליך צו די תוצאה ווען מ׳רירט אָן פייער (ועיין באור ה׳ מאמר ב כלל ה פ״ג). איך ווייס אז דער רמב״ם אליין (הל׳ תשובה ח ה) כאפט יא אָן אזא לשון ביי עונש כרת, אבער איך גלייב אז ס׳איז גאנץ זיכער אז נישט דאס מיינט ער (וכעיקר הג׳ שלו), ופשוט (ועיין כאן). די יעודי הכתובים מיט די נביאים וואס האבן דאס משיג געווען און האבן דאס איבערגעגעבן בלשונותיהם ווי א כעין ״נקמה און מישט זיך אריין״ איז ממילא לשבר את האוזן און איז נישט קיין ראיה לא לכאן ולא לכאן.

העולה מכל זה איז אז עכ״פ פון דעם ביז א לגמרי דעאיסטישן ״עזב ה׳ את הארץ״ איז פאלג מיר א גאנג. ובפרט אז, ווי איך בין מסביר, ליגט שוין אריינגעבויט אז ע״י דביקות בה׳ איז מען דאדורך דעם מסיר אף הרעות הללו של סוג א׳.


2). דער רלב״ג דינגט זיך טאקע מיט׳ן צענטן עיקר פונעם רמב״ם. ער האלט אז ידיעתו ית׳ איז נאר מגיע אל הכללים ולא אל הפרטים. דאס באדייט אז ער כביכול קען אלע די כלליות׳דיגע חוקים, והיינו למשל אז אויב x איז y דעמאלטס איז x אויך z. אבער נישט אז עס איז (למשל) ממש דא די ״ספעציפישע״ x מיט די ״ספעציפישע״ y וממילא איז דא די ״ספעציפישע״ z. דאס איז שוין כולל, למשל, אז ער איז נישט כביכול יודע מחשבות פון א ״ספעציפישן״ פרטיות׳דיגע מענטש, הגם ער ווייסט אלע כלליות׳דיגע מחשבות וואס זענען שייך און די אומשטענדן וואס זיי זענען שייך אין אא״וו.

בעצם איז גאנץ מאמר ג׳ אוועקגעגעבן דערפאר און ווי אזוי עס שטימט יא מיט יהדות, אמונה בה׳, והכתובים (בעיקר בסוף המאמר בפ״ו. ער דערמאנט טאקע דארט למשל דעם פסוק (תהלים לג טו) ״היוצר יחד לבם המבין אל כל מעשיהם״, און טייטשט דאס אויס עפ״י מהלכו ע״ש). איך גלייב אז ענליכע השוואות קען מען נוצן אויף משוה צו זיין זיין מהלך מיט די מאמרי התלמוד וואס זעהן אויס דערקעגן.

דער רלב״ג אין מאמר ד׳ פ״ה ובריש פ״ו זאגט אז דאס אז ידיעתו ית׳ איז נישט מגעת אל הפרטים איז נישט קיין סתירה מיט השגחה בעצם. דאס איז ווייל די השגחה ארבעט אז איינער וואס האט די-און-די זאכן, די כלליים, וועט ער האבן די סארט השגחה לטוב וכדומה. וממילא אז דער פרטיות׳דיגער מענטש פאסט אריין מחמת מעשיו אין די כללים, איז דעריבער אויף אים דא די השגחה וואס איז דא אויף יעדן איינעם וואס קומט נאך די פארלאנגטע כללים ע״ש. איך האב דאס גענוצט אלס א ראיה אז מ׳קען אריינלערנען אז דער רמב״ם האלט אויך ענליך אזוי, עכ״פ לגבי דעם אז השגחה היא בטבע להגן ג״כ, און איז ממילא נישט קיין סתירה צו דעם הסרת הרעות מסוג הראשון אפילו טאמער וואלט טאקע יעדער געווען דבוק בו ית׳, וואס דעמאלט וואלט דאך נישט געווען די רעות הגם עס איז בעצם שני הפכים בנושא אחד - דאס איז ווייל עס איז שוין אריינגעבויט אין די טבע אליין להיותו דבוק בשכל הפועל. ובפרט אז ער זאגט דארט אז די השגחה ארבעט אויף אים מודיע צו זיין בכח המדמה שלו (אזא סארט כעין פּרימאנישאָן) זיך צו היטן פון די רעות העתידות לבא וכדומה. ועפי״ז שטימט עס נאך בעסער, ווייל די רעות פון די סוג ווערן נישט אפגעטוהן פון אים, ווי איידער דאס אז ער ווערט געווארענט פון זיי מעיקרא וכדומה.

אגב, דער רלב״ג פירט אויס אין סוף מאמר ד׳ (בסוף פ״ז) אז דער רמב״ם בעצם האלט אויך אזוי ע״ש.

ואפילו טאמער איז ער נאר א דעת יחידאי, איז מיין טעזע געווען לנחם האדם אויף עפעס וואס למעשה יש לו על מי לסמוך, ווי ערווענט אינעם ארטיקל. ואגב, עיין בסוף מבוא התלמוד מר׳ שמואל הנגיד (נדפס בסוף מס׳ ברכות), כל מחלוקת שלא חייב המחלוקת במעשה אלא בדעת לבד לא נגדור בו הלכה כפלוני ע״כ ע״ש. (מ׳קען זאגן אז ער׳ז אויך א דעת יחידאי...)

איך זעה אויך נישט פארוואס מ׳זאל נישט קענען משווה זיין זיין מהלך מיט אונזער היינטיגע קאנסעפּשאן פון פּאנענטעאיזם (נישט דוקא שפינאזע׳ס פּאנטעאיזם), וואו הקב״ה איז טאקע בתוך הטבע אבער דאך למעלה ממנו. אבער דאך איז זיין ידיעה נישט מגעת אל הפרטים. די ״בתוך״ און די ״למעלה״ זענען אויף/בנוגע די כללים.

[berlbalaguleh]

יישר כוח פאר דיין שיינעם ארטיקל. איך מיין דו האסט א שטיקל טעות בדעת הרמב"ם, דער רמב"ם זאגט נישט אז דער באשעפער קען גאר נישט טוהן צו ראטעווען א מענטש פון א צרה, נאר ער רעדט בכלליות פון דעם אז ס'איז דא רעות בעולם, זאגט ער אז ס'איז בהכרח און ס'איז נישט שייך צו באשאפען דעם טבע העולם פון הוה ונפסד אן דעם, אזוי אויך וועגען בחירה מוז זיין א מציאות פון קענען טוהן רעות, אבער אודאי בפרטיות קען דער באשעפער ראטעווען א מענטש פון סיי וועלעכע צרה, נאר ס'זעהט אויס אז דער רמב"ם האלט אז דער באשעפער איז נישט משגיח משנה צו זיין די טבע נאר פאר א צדיק וואס איז דבוק בו יתברך ווי דער רמב"ם איז מאריך אז די השגחה איז תלוי לויט דעם מענטש און לויט זיין מצב אבער אודאי קען תפילה העלפען בכל אופן.

עובדיה: דו ביסט גערעכט. דער אייבישטער איז א כל יכול. ער קען אלעס טון. אבער דאך איז ער נישט משנה די סדרי וחוקי הטבע. אזוי ווי די גמ' זאגט..."עולם כמנהגו נוהג"... די גמ' ברענגט דארט א משל...."הרי גזל סאה חטים וזרעו. מן הדין שלא יצא כלום. אלא עולם כמנהגו נוהג. והוא עתיד ליתן את הדין...! איך זאג אייביג אן אנדער משל. ווען איינער נויטיגט זיך שטארק אין געלט. דער אייבישטער קען מאכן אז ס'זאלל ארפפאללן פון הימל א זעקל מיט געלט. אבער ער איז עס מלבש בדרך הטבע. איך האב מיך אמאל שטארק גענויטיגט אין א סכום געלט ($2,000). כ'האב מתפלל געווען. דעם נעקסטן טאג רופט מיך אן איינער וואס איז מיר שולדיג געווען דעם סכום. איך האב מיך שוין מייאש געווען צו באקומען די געלט. און שוין כמעט פארגעסן דערפון. ער האט מיר געגעבן א טשעק פונקטליך אויף דעם סכום..!

[מי אני]

די שמועס דא איז אבער צי הקב״ה ״קען״ מסיר זיין די רעות. [tag]עובדיה[/tag] לערענט אפ דעם רמב״ם אז די אי-יכולת כביכול איז נאר לגבי מסיר זיין די רעות בכלליות, משא״כ בפרטיות פאר אן אינדיווידואלן מענטש איז נישט גילטיג די אי-יכולת. איך לערען אפ אז בעצם איז די אי-יכולת כביכול אויך גילטיג לגבי מסיר זיין די רעות פון אן אינדיווידואלן פרטיות׳דיגע מענטש אויך.

און אז מ׳רעדט שוין, קען מען בעצם זאגן אז מיינע ראיות אויבן לצידי זענען נישט מוכרח. והיינו, ווייל מ׳קען זאגן אז איה״נ דאס וואס דער אויבערשטער איז נישט מסיר די רעות פון אזויפיל פרטיות׳דיגע מענטשן אזוי אז עס זאל נישט זיין קעגן דעם מושג פון מציאות הרעות בכלל בהעולם, וואס איז מוכרח מחמת מיניה וביה וככל הנ״ל, איז נישט אלס אן אי-יכולת; עס פאלט יא אונטער די גדר פון יכולת. נאר דאס איז אלס יושר - ״פארוואס פון דיר איז מען יא מסיר און פון אן אנדערן נישט״. איינמאל מען קומט אָן צו דעם איז הקב״ה נאר מסיר פון דער וואס איז דבוק אין אים. און איה״נ טאמער וואלט יעדער געווען דבוק אין אים וואלט ער טאקע כביכול נישט געקענט מסיר זיין די רעות פון יעדן איינעם, ווייל דעמאלטס איז עס דאך מסיר זיין די רעות בכלל וואס איז מן הנמנע. אבער די מן הנמנע פון מסיר זיין די רעות איז אן אנאליטישע מן הנמנע מיניה וביה, און דאס אז יעדער זאל זיין דבוק אין אים איז אויך מן הנמנע אבל מטעם אחר: מחמת א סינטעטישע פּראבּעבּיליסטיק טעם. מ׳וואלט ווען געקענט זאגן/ענטפערן בסתם אז ער קען דאס יא מסיר זיין אויך אין אזא פאל וואו יעדער איז דבוק אין אים, ווייל די רעות וועלן יא נאך אלס בלייבן בכלליות והיינו פאר די בע״ח. אבער דעמאלטס ווערט צוריק נולד די קשיא אז אויב אזוי אז דאס איז יא אונטער גדר היכולת, פארוואס טוהט ער נישט שוין אפ די רעות פונעם מין האדם און עס זאל נאר זיין אויף די בע״ח (בפרט אליבא דהרמב"ם וואס האלט אז דער מענטש איז חלוק ומעולה מבע"ח נישט נאר במדריגה נאר אויך אפילו במין, כדוגמה לגבי השגחה בפי"ז שם)? און ענטפערן כדי לצרף בהן את הבריות איז שוין א גאנץ נייע טעאדיסי.

אגב האב איך געקלערט, אז אויב בין איך יא גערעכט אין ווי אזוי איך לערען אפ אז די געדאנק פון דבוק בה׳ להסיר ולהציל מהרעות איז אינעם טבע גופא און וואלט טאקע גילטיג געווען אפילו ווען יעדער זאל זיין ווען דבוק אין אים, אז מיט דעם קען מען מסביר זיין פארוואס לע״ל וועט נישט זיין קיינע רעות, אזוי ווי מ׳קען אריינלערנען אין ישעיה פרק יא (דלא כשמואל, וואס דער רמב״ם טאקע האלט ווי אים אין הל׳ תשובה סופ״ט און אין הל׳ מלכים פי״ב ה״ב). דאס איז ווייל ווי עס שטייט דארט אין פסוק ט, לא ירעו ולא ישחיתו בכל הר קדשי כי מלאה הארץ דעה את ה׳ וגו׳. והיינו, וויבאלד עס איז דא דעם פולקאמען דעה והשגת את ה׳, וממילא דביקות בה׳, ביי יעדן איינעם, איז דעריבער נישטא קיינע רעות פאר קיינעם. (דאס קען גיין אפילו אליבא דהרמב״ם, ווייל דער לחם משנה זאגט אין הל׳ תשובה פ״ח ה״ז אז דער רמב״ם האלט נאר אז זאכן וואס זענען היפך הטבע וועלן נישט זיין לע״ל ע״ש. און דאס איז שוין יא אינעם טבע וכדרכינו.)

ובכלל האב איך געקלערט אז אפילו מ׳זאל אננעמען און אפלערנען אזוי ווי [tag]עובדיה[/tag], האט נאך אלס די עצם טעזע פונעם ארטיקל איר האפט. ווייל ווי באקאנט איז דא אין דעם פעלד פון עטיקס א דיסטיִנקשאן וחילוק צווישן אן אומעטישע אקט פון קאמישאן, והיינו בקום ועשה וואס אויף דעם איז דא א גרעסערע תלונה, און אן אומעטישע אקט פון אמישאן, והיינו בשב ואל תעשה וואס אויף דעם איז די תלונה נישט אזוי שטארק. יעצט, לגבי מציאות הרעות בהעולם/בהטבע בכלל איז דאך דאס מוכרח אף לו ית׳ און ער קען דאס נישט אפטוהן כביכול וככל הנ״ל בהרמב״ם. וממילא איז די דיִפאָלט און סתם אז ס׳איז דא רעות, וממילא נעמט דאס אוועק דעם געדאנק אז ״דער אויבערשטער האט אים געשיקט די צרה/רעה״ - אלס אן אגענט בקום ועשה. און הגם מ׳קען נאך האבן אפשר טענות פארוואס דער אויבערשטער האט זיך נישט ״אריינגעמישט״ אים צו העלפן/ראטעווען, וואס דאס קען ער יא, און געווען כביכול א שב ואל תעשה, איז אבער אויף דעם די תלונה נישט אזוי שטארק כנ״ל (ובפרט אז מ׳פארשטייט אז ער קען זיך נישט ״אריינמישען״ פאר יעדן אלס דעם אי-יכולת כביכול הנ״ל), וממילא איז ער זיך מנחם. (והגם מ׳קען טענה׳ן אז די טעמים אין די דיסטיִנקשאן זענען נישט גילטיג פאר ג-ט כביכול, איז אבער פונעם מענטשליכן מבט דאך יא דא דעם דיסטיִנקשאן און אז ער טוהט שוין יא אנטראמארפיזירן ג-ט אלס אן אגענט מאכט ער שוין יא די דיסטיִנקשאן און איז זיך ממילא מנחם.)

[עובדיה]

ואפילו טאמער איז ער נאר א דעת יחידאי, איז מיין טעזע געווען לנחם האדם אויף עפעס וואס למעשה יש לו על מי לסמוך, ווי ערווענט אינעם ארטיקל. ואגב, עיין בסוף מבוא התלמוד מר׳ שמואל הנגיד (נדפס בסוף מס׳ ברכות), כל מחלוקת שלא חייב המחלוקת במעשה אלא בדעת לבד לא נגדור בו הלכה כפלוני ע״כ ע״ש. (מ׳קען זאגן אז ער׳ז אויך א דעת יחידאי...)

דער רמב"ם שרייבט אויכעט אזוי און פירוש המשניות סנהדרין י' ג' סוטה ג' ה' שבועות א' ד', און אין מאמר תחיית המתים שרייבט ער לויט איין גירסא אז בכה"ג קען מען מכריע זיין ווי אזוי מ'וויל.

[עובדיה]

ובכלל האב איך געקלערט אז אפילו מ׳זאל אננעמען און אפלערנען אזוי ווי [tag]עובדיה[/tag], האט נאך אלס די עצם טעזע פונעם ארטיקל איר האפט. ווייל ווי באקאנט איז דא אין דעם פעלד פון עטיקס א דיסטיִנקשאן וחילוק צווישן אן אומעטישע אקט פון קאמישאן, והיינו בקום ועשה וואס אויף דעם איז דא א גרעסערע תלונה, און אן אומעטישע אקט פון אמישאן, והיינו בשב ואל תעשה וואס אויף דעם איז די תלונה נישט אזוי שטארק. יעצט, לגבי מציאות הרעות בהעולם/בהטבע בכלל איז דאך דאס מוכרח אף לו ית׳ און ער קען דאס נישט אפטוהן כביכול וככל הנ״ל בהרמב״ם. וממילא איז די דיִפאָלט און סתם אז ס׳איז דא רעות, וממילא נעמט דאס אוועק דעם געדאנק אז ״דער אויבערשטער האט אים געשיקט די צרה/רעה״ - אלס אן אגענט בקום ועשה. און הגם מ׳קען נאך האבן אפשר טענות פארוואס דער אויבערשטער האט זיך נישט ״אריינגעמישט״ אים צו העלפן/ראטעווען, וואס דאס קען ער יא, און געווען כביכול א שב ואל תעשה, איז אבער אויף דעם די תלונה נישט אזוי שטארק כנ״ל (ובפרט אז מ׳פארשטייט אז ער קען זיך נישט ״אריינמישען״ פאר יעדן אלס דעם אי-יכולת כביכול הנ״ל), וממילא איז ער זיך מנחם. (והגם מ׳קען טענה׳ן אז די טעמים אין די דיסטיִנקשאן זענען נישט גילטיג פאר ג-ט כביכול, איז אבער פונעם מענטשליכן מבט דאך יא דא דעם דיסטיִנקשאן און אז ער טוהט שוין יא אנטראמארפיזירן ג-ט אלס אן אגענט מאכט ער שוין יא די דיסטיִנקשאן און איז זיך ממילא מנחם.)

דער רמב"ם אין מורה חלק ג' פרק י' איז אויכעט מבאר עד"ז, אז בפועל טוט נישט דער אויבערשטער קיין שלעכטס און אלע רעות זענען נאר העדר עשיה, ווי ער ברענגט פון בראשית רבה אין דבר רע יורד מלמעלה.

[berlbalaguleh]

עובדיה: און וואס איז געווען דער האלאוקאוסט...?! נאר מ'טאר נישט פרעגן קיין קשיות.

איך וועלל דא זאגן א שרעקליכן סטעיטמענט. דער האלקאוסט האט געהאט א פאר (ווייניג) גוטע נקודות. למשל. ס'האט אויסגערייניגט דאס אידישע פאלק פון פעלערהאפטיגע דזשינס. זיכער. ס'האטציך נישט געלוינט דער פרייז וואס אונז האמיר געצאלט...!

[עובדיה]

ס'איז אינטערסאנט צו צוברענגען אז דער רמב"ן אין ספר שער הגמול איז מעתיק דעם רמב"ם בנוגע רעות בעוה"ז און איז עס משבח, אבער פירט אויס "אבל השאלה בצדיק ורע לו עדיין במקומה עומדת כי אנחנו לא נראה העולם בכללו ולא נחקור אותו בשלימות אבל נשאל בו בפרט על האיש הזה אם ראוי למקרה הזה שבא עליו" און ווי ער פרעגט דארט ווייטער זעהט מען צדיקים גמורים נהרגים על ספריהם, און מענטשן וואס ווערן געבוירען מחוסרי איברים, און קטנים מתים קודם כ' שנים, און ער פירט אויס "והנה ביאר בכלל שהעולם חסד יבנה ומקריו ופגעיו מעצמם ועל הצדיק האובד יגזור שהמיתה בחטא והיסורים בעון והוא אמת עם מה שהוספנו לכתוב ולרמוז למעלה" וואס מיט דעם מיינט ער דעם סוד הגילגול. און ווי איך פארשטיי איז זיין כוונה בדעת הרמב"ם אז בכלליות העולם זענען די טובות מרובות און די רעות וואס זענען יא דא זענען בהכרח, און אויף דעם פרטיות'דיגער מענטש ווילאנג ער איז נישט קיין צדיק איז "מקריו ופגעיו מעצמם" ווי דער רמב"ן ברענגט בכמה מקומות דעם דעת הרמב"ם אז די השגחה פרטיות איז נאר אויף צדיקים, ווי ער שרייבט אין איוב לו' ז' "והרחוק מן האל במחשבתו ובמעשיו ואפילו לא יתחייב מיתה בחטאו אשר חטא יהיה משולח ונעזב למקרים" נאר אויף דעם צדיק האובד איז ע"כ אז ס'איז נגזור געווארן א עונש מן השמים אויף עם בפרטיות אויף זיינע חטאים, נאר דער רמב"ן איז נישט צופרידען מיט דעם ווייל מ'טרעפט אפ' צדיקים גמורים וואס ווערן נענש, און אזוי אויך נולדים מחוסרי איברים וואס אויף זיי איז נישט דא קיין תירוץ נאר סוד הגילגול לדעת הרמב"ן.

אזוי אויך ר' יעקב עמדין אין ספר מגדל עוז, עלית הבחינה פרק ז' איז ער מעתיק דעם רמב"ם, און איז נישט צופרידען מיט דעם, ווי ער שרייבט "אין אחד משלשה מיני הרעות הכוללות הנזכרים שליט באדם הישראלי להרע לו במקרה ולהיות נספה בלא משפט חלילה לאל מרשע ושדי מעול" און ווי ס'זעהט אויס איז ער מחלק אז עכ"פ ביי אידן איז אלעס מיט א חשבון מן השמים און נישט במקרה, און באמת שרייבט שוין דער רמב"ם כעי"ז אין מאמר תחיית המתים, און איז מיט דעם מפרש די גמרא פון "אין מזל לישראל" כלשונו "שתקונם והפסדם אינו לסיבה טבעית ולא על מנהג המציאות אלא נתלה בעבודה ובמרי" און ער ברענגט די גמרה פון "ראה אדם יסורין באין עליו יפשפש במעשיו" עכ"פ זעהט מען אז דער רמב"ם איז אויך מודה אז ביי אידן איז גארנישט במקרה, און מיט דעם וועט אויך שטימען די רמב"ם אין הל' תענית אז מ'מעג נישט זאגן אויף א צרה אז ס'איז א מקרה ממנהגי העולם.

[מי אני]

די לשון הרמב״ם אין מאמר תחיית המתים:

ומפני זה אמרו אין מזל לישראל, רצו לומר שתיקונם והפסדם אינם לסבה טבעית ולא על מנהג המציאות, אלא נתלה בעבודה ובמרי

זעהט טאקע אויס צו גיין היפך דעם מהלך עפ״י דרכו וואס מ׳האט גערעדט אינעם ארטיקל (פארשטייט זיך אז מ׳נעמט נישט אָן ווי יהודה טייכער אז די מאמר איז מזוייף). אבער מ׳דארף סתם אזוי טאקע אין אכט נעמען אזא סארט משל פון א קינד וואס ווערט געבוירן פעלערהאפטיגן ל״ע וואס ווערט לכאורה נישט פארענטפערט דאדורך (דער רמב״ם וואלט נישט געענטפערט בסוד הגילגול).

ובכלל קען מען דאס אלעס אולי משווה זיין עפ״י דאס וואס איך האב געזאגט אז השגחה איז ג״כ בהטבע און ווי דר. עלווין ריינעס איז מסביר השגחה לפי שיטת הרמב״ם. דהיינו, ער טענה׳ט אז ״השגחה״ לפי הרמב״ם איז כמובן במנוגד ממש צו אן אנטראפּאמארפישע ״נסי״ קאנסעפשאן, נאר עס באדייט אפילו דאס וואס די געזעצן פון די טבע אליין איז מקיים ומהוה. ובלשונו שם:

“Providence is the government, guidance, and care issuing from the ground of the universe [G-d], or from the universe itself, that brings an entity into existence and/or preserves it in existence, and regulates or orders its existence according to some rational law or principle.” Consequently, an entity ruled by providence will not display irrational and incoherent variations. Its actions, and that which occurs to it, will take place in accordance with some intelligible law or principle...

...Traditionally, only such care and guidance as comes miraculously from a personal God is viewed as providence, whereas, according to Maimonides, guidance and care that come through the ordinary workings of a natural universe are also properly termed providence. Maimonides' definition, consequently, allows for natural providence, the production and preservation of entities by nature alone.

דאס איז לעומת ״מקרה [chance]״:

Entities that come into existence, or are preserved in existence by mere accident, without government or regulation exercised to produce or preserve them and reduce them to order, do not
enjoy providence. They are produced and preserved by chance. By “chance” Maimonides means that no intellect orders and regulates their existence according to an intelligible, rational law. Rather, they are left to the blind cause and effect of physical determinism.

דאס גייט אין איינקלאנג מיט׳ן רמב״ם׳ס [אריסטאטעליען] קאסאמאלאגיע/קאסמאדזשעני (בריש ח״ב), וואו הקב״ה איז די ממציא/פועל ראשון (תמיד) פאר די גלגלים ושכליים, און פון דארט איז עס שופע ווייטער ביז׳ן שכל הפועל, וואס דאס איז פועל און מניע די ד׳ יסודות בהעולם און ברענגט די בריאה צושטאנד; די השפעת התנועה בהעולם איז טאקע די שורש פון הוה והפסד. דאס איז בעצם די טבע ממש עפ״י זיין פילאזאפיע. וממילא ״השגחה״ איז דאס וואס די שכליים טוהן זעהן דערצו אז עס זאל האבן א המשכה וקיום עפ״י א ראציאנאלע געזעץ/סיבה/סדר פארוואס דאס איז אזוי. יעצט, וויבאלד די גאנצע השגחה ארבעט עפ״י די שכליים כנ״ל בטבע, איז דער איש פרטי וואס איז צוגעקומען צו א שלימות אין זיין שכל (וואס כידוע לפי הרמב״ם איז דאס די תכלית השלימות והטוב באדם, בסוף מו״נ ועוד מקומות) אטאמאטיש ראוי צו באקומען די השגחה מהשכליים וואס זאל אים היטן מהרעות און זעהן צו זיין המשכה וקיום; דאס איז די אינטעלידזשיבל ראציאנאלע סיבה וסדר פון אט די השגחה וואס אט דאס מיינט און טוהט דאס טאקע טערמינען אלס ״השגחה״ (עס קומט אפשר פאָר אביסל סירקולאר, אבער ל״ד: ״השגחה״ מיינט דאס וואס די שכליים זעהן צו די קיום והמשכה פון דאס אויף וואס זיי זענען ״משגיח״ אויף. דאס אויף וואס זיי זענען משגיח אויף בפרטי, איז דאס וואס איז מקושר להם. דאס וואס איז מקושר להם איז דאס וואס איז דומה להם, והיינו בשלימות בשכל; די ״אינטעלידזשיבּל פּרינציפּ״ איז די קשר/דביקות מחמת השלימות בשכל). אט דאס באדייט די ״דבוק בו״. דאס איז מסביר דעם פעלערהאפטיגן קינד ל״ע וואס האט נישט די יכולת צו זיין דבוק בו וממילא נתון תחת מקרי הזמן והפסד החומר.

דאס איז די עצם צדק ויושר וואס איז יא דא אין די בריאה. והיינו, וויבאלד דער מענטש האט א בחירה (כידוע שזה נחשב לעיקר בשיטתו של הרמב״ם בהל׳ תשובה פ״ה) קען ער צוקומען מעצמו צו אינטעלעקטשואלע שלימות, וואס דעמאלטס האט ער די השגחה בטבע. אויב איז ער נישט בוחר דערין איז ער נתון תחת מקרי הטבע, וואס זענען מוכרח אינעם בריאה אף ממנו ית׳ כנ״ל, וואס דעמאלטס קען אים באטרעפן די רעות. ובנוגע דאס אז ס׳קען געמאלט זיין אז, למשל, א קינד ווערט ל״ע געבוירן פעלערהאפטיג און ער האט דאך נאכנישט געהאט אפילו די מעגליכקייט בוחר צו זיין אין שלימות, איז דאס מכח אט די מקרי הטבע של הוה והפסד מהחומר וואס אָן דעם איז נישט געווען שייך די בריאה וככל הנ״ל. והיינו, ווייל ווי דער רמב״ם זאגט אין ח״ג פכ״ה ״והוא המציא כל מה שאפשר מציאותו כי המציאות טוב בלא ספק״ (א וועריעישאן פונעם פּרינציפּ פון פּלעניטוּד) און דאס קען נאר צושטאנד קומען (צום סוף) אויף אזא פאל של חומר והוה והפסד ובלא זה הוא מן הנמנע אף ממנו ית׳ כביכול (דאס איז אביסל ענליך צום רלב״ג׳ס קאסמאדזשעני, נאר אָן דעם געדאנק פון חומר קדמון און יא אין א פרעימווארק פון בריאת יש מאין הגמור).

איז לפי״ז קען מען דאס אולי משווה זיין מיט וואס דער רמב״ם זאגט אין די אנדערע צוויי מקומות. והיינו, וויבאלד כידוע אין צווייטן האלב פון ח״ג האלט דער רמב״ם אז די מצות זענען אויף כדי צוצוברענגען דעם איד [וואס ער האט די תורה ומצות לעומת שאר האומות] צו אינטעלעקטשואלע שלימות, איז אז ער היט זיי קומט ער טאקע צו צו די שלימות וממילא האט ער די השגחה. איז די ״אינה לסיבה טבעית״ וואס ער זאגט במאמר תחיית המתים מיינט ער סתם טבע של ״מקרה״ כנ״ל בכל אופן. מיינענדיג, אז ווען ער היט די תורה און קומט צו צו די אינטעלעקטשואלע שלימות באקומט ער דאך די השגחה וואס היט אים מהרעות; ער איז אינדרויסן פון די סיבה טבעית פון ״מקרה״, הגם אז די השגחה איז איה״נ אויך בטבע. ענליך קען מען זאגן בנוגע דאס וואס ער זאגט אין אנהויב הל׳ תענית (א ג) אבל אם לא יזעקו ולא יריעו אלא יאמרו דבר זה ממנהג העולם אירע לנו וצרה זו נקרה נקרית הרי זו דרך אכזריות וגורמת להם להדבק במעשיהם הרעים ותוסיף הצרה צרות אחרות ע״כ. והיינו, אז איה״נ עס איז אמת אז עס איז טאקע געקומען ממקרי העולם, אבער דאס אליין צו זיין נתון תחת המקרים גרידא איז טאקע צושטאנד געקומען מחמת דאס׳ן נישט אפהיטן די תורה, וואס ווען מ׳היט דאס אפ פירט דאס צו אינטעלעקטשואלע שלימות ודביקות, וממילא השגחה. און טאמער פאררעכט מען דאס נישט איז אט דאס די אכזריות, ווייל עס גייט גורם זיין צו ווייטער בלייבן אזוי אונטער המקרים וואס וועט בהכרח גורם זיין נאך רעות ווייטער. עס איז ענליך צו וואס אונז הא׳מיר פריער געזאגט בנוגע שכר ועונש.

עס איז אינטרעסאנט צו באמערקן אז ריינעס איז מסביר לפי הרמב״ם אז די ״השגחה״ ווערט איינגעטיילט אין דריי סארטן [קעגן די דריי סוגי רעות]:

1). סייענטיפישע השגחה - אז זיין אינטעלעקט איז משיג (מהשכל הפועל וכו׳) די פועל און נפעל אין נאטור, וממילא קען ער זיך באווארענען פון (עכ״פ גאר אסאך פון) די רעות מסוג הראשון במקרי הטבע.

2). עטישע השגחה - זיין אינטעלעקט איז משיג (מהשכל הפועל וכו׳) די ריכטיגע עטישע מהלכים וואס דורך דעם היט ער זיך פון (עכ״פ אנצוהויבן מצידו) געפעכטן און רעות מסוג השני (אין עכ״פ ווי אזוי זיי בעסער צו שליכטן).

3). אנטאלאגישע השגחה - והיא העיקר, אז זיין אינטעלעקט וצורה טוהט טרענסענדן זיין חומר, וממילא אז זיין קאנשעסנעס איז נישט געבינדן בו בעת להחומר שפירט ער נישט און פּערסיִווד נישט די רעות; סוג השלישי.

עפי״ז דינגט זיך ריינעס מיט שלמה מוּנק. מוּנק איז שווער געווען אז ווי אזוי איז שייך צו זאגן אז דורך דביקות והשגחה זאל א מענטש געראטעוועט ווערן פון א, למשל, ערדציטערניש (וואס איז א רעה מסוג הראשון ממקרי הטבע)? (זאגן אז דאס וועט לגמרי אפהאלטן די ערדציטערניש מעיקרא האט ער געהאלטן איז נישט ראציאנאליש.) דעריבער האט ער אפגעלערענט אז דאס וואס דער רמב״ם זאגט בנוגע השגחה והסרת הרעות איז מער ווי א pious אידעאל וואס איז וואס דער מענטש דארף שטרעבן צו ווייל עס איז סתם דער אמת, ווי איידער אלס דאס אז עס האלט באמת אפ די רעות. ריינעס לערענט אבער אפ אז ווען ער איז אזוי דבוק בו טרענסענד דעמאלטס זיין קאנשעסנעס זיין חומר, די דריטע סארט ״השגחה״, און די רעה ווערט מער פארוואנדעלט אין א רעה מסוג השלישי אין וויאזוי ער פּערסיִווד דאס, און אין אזא סטעיט איז עס אים נישט נוגע מחמת זיין טרענסענדענס פונעם חומר בו בעת כנ״ל.