דער גרינער יֵצֶר־טוֹב - צווייטער קאַפּיטל - וועקער #19

[יואב]

דער גרינער יֵצֶר־טוֹב — צווייטער קאַפּיטל — קאָמענטאַרן.

בברכת לשנה טובה.

[פאליטיקאנט]

לייגענדיג א דגוש ביים ערשטן טייל אויף ריין אידיש, וואונדער איך מיך יעצט, זענען די ווערטער קויזאליטעט (causation) און קאֲפאֲבאֲל (capable) אויטענטיש אידיש, אדער סתם פאראידישט פון ענגליש?

[דערוועקט]

רבותי, אונזער פריינט @יואב האט אהערגעשטעלט א ליטערארישער מייסטער-ווערק אויף א שטאפל וואס קאווע שטיבל/וועקער ליינער האבן נאכנישט געזען קיינמאל בעפאר.

בליציגע חידושים אין שפראך, אריגינעלע טערמינאלאגיע, געוואגטע וואקאבולארע קונצען, ציפעדיגע אנאלאגיע, אויטענטישע אויסדריקן, און גאונות'דיגע מליצות וואס וועט ביי אייך בעל כרחך האלטן די אויגן שפיציג און דאס שמייכל שטייף דורכלויפנדיג די בלעטער בנשימה-אחת.
פערספעקטיוון טוישן, כאראקטערן בייטן, א מיסטיש מלאך וואט אייך פירן פון איין קוק-ווינקל צום אנדערן נישט שפירנדיג קיין קיצל דורכשפרייזן די קאפיטלען ווי אין א טרוים.

עס וועט אייך אויך פארענטפערט ווערן כמה היסטארישע דילעמעס וואס מוטשען שוין די חכמים ביים חרדיש'ן יודנטום פאר לאנגע דורות. צום-ביישפיל; וואס זוכט א בילקע אין גלח'ס קאפטן זונטאג אויפדערנאכט. אדער א כשר-זייפל וואס איז אפגעפונען געווארן אין אונטערשטן וועסטל-טאש ביים שניידער מאכי'ן.

א הארציגן דאנק אייך האר יואב!

[יואב]

לייגענדיג א דגוש ביים ערשטן טייל אויף ריין אידיש, וואונדער איך מיך יעצט, איז די ווערטער קויזאליטעט (causation) און קאֲפאֲבאֲל (capable) אויטענטיש אידיש, אדער סתם פאראידישט פון ענגליש?

דער צווייטער קאַפּיטל פאַרמאָגט געוויס מער אַמעריקאַניזמען. העק, דער קאַפּיטל הייבט זיך אָן מיט א "תְּמַנְיָא־אַפֵּי דרייוו." דער ערשטער קאַפּיטל איז אָבער נישט באַשטאַנען בלויז פון ריין אידיש. דער גלאָסאַר האָט דאָך אפילו איינגעשלאָסן אַן אַמעריקאַניזם־אָפּטיילונג.

כ'באַשעפטיג מיך נישט מיט דער הויכגעשפּריצטער ביזנעסאַציע פון פאַראידישן ענגלישע ווערטער — בכיוון נישט. דאָס איז כּלפּי פאַראידישן ענגלישע ווערטער מיטן אָנקליידן זיי אין רעזשוואָלקעס. כ'וועל סתם אַזוי יאָ ניצן ענגלישע ווערטער אויב שפּיר איך אַז ס'פעלט זיך אויס. כ'וועל זיי אָבער ניצן מיט די אָריגינעלע בִּגְדֵי עֵשָׂו. כ'וועל נישט שרייבן עדוקאַציע אַנשטאָט עדוקעישאָן. לכתחילה וועל איך שרייבן דערציאונג, ווי אין אידיש, און אויב קלער איך אַז דער ספּעציפישער אידישער טערמין איז שטומפּיג, אויסגעטריקנט, אָדער ווילד פרעמד, דאַן וועל איך שרייבן דעם ענגלישן עדוקעישאָן. (אַן אויסנאַם: הומאָריסטישע צוועקן. צום ביישפּיל, טריפּעווען פאַר trippin, ערשטער קאַפּיטל).

קויזאַליטעט איז א אידישער טערמין. אין דער משפּחה פון אוניווערסיטעט, אַקטיוויטעט, קאָמיטעט, קוואַליטעט, קוואַנטיטעט, רעאַליטעט, ועוד ועוד.

— וואָלאַסיטעט?

נישט קיין אידישער טערמין. דערפאַר וועל איך שרייבן וואָלאַסיטי, ווי דער ענגלישער velocity, און נישט וואָלאַסיטעט. (אידיש, אויף וויפיל כ'האָב געזוכט, פאַרמאָגט נישט עכט קיין אונטערשיידונג צווישן speed און velocity. ס'איז אין מיינע אויגן א פּראָבלעם צו שרייבן "גיכקייט" אין ביידע פעלער. דער אונטערשייד איז גאָר וויכטיג אין מעכאַנישער פיזיק. [פיזיק אין אידיש, נישט פיזיקס ווי ענגליש. אַזוי אויך זענען פילע אידישע ווערטער וואָס ענדיגן זיך אויף ענגליש אין ics. דינאַמיק, לאָגיסטיק, לינגוויסטיק, מאַטעמאַטיק, אא"וו. אָן דעם ס']).

כ'האָב באַשלאָסן צו ניצן "קויזאַליטעט" און נישט בלויז אַבי א גורם. דער טערמין פאַרמאָגט שטאַרקע פילאָזאָפישע קרעדענציאַלן; די אַרומנעמיגע פּרינציפּן פון cause און effect. אָט איז דער קאָנטעקסט — דער פולער זאַץ ווי ער דערשיינט אינעם "וועקער":

יוֹנָה מָצְאָה האָט געשריבן:

"דער טאָמלער, א גרויסער מומחה אין דער קויזאַליטעט פון טראַגעדיעס, האָט שוין געדרוקט פילע ספרים און קונטרסים בעניני צניעות; ספּעציעלע עקספּערטיז פאַרמאָגט ער אינעם תּחום פון שייטלען. אִם רוֹאֶה אָדָם שֶׁיִּסּוּרִין בָּאִין עָלָיו, לערנט ער פּשט אין גמרא, יְפַשְׁפֵּשׁ בְּמַעֲשָׂיו, מוזן אידישע ווייבער זיך פאַרבעסערן. גאָר מייסטעריש טויג ער צו פּאַלמעסן אַן אומגליק און מיט רייכע עקספּאָזיציעס אַנטבלויזן די זינדיגע וואָרצלען צו דער וועלט."

"קאַפּאַבל" (נישט קאַפּאַבאַל) איז א אידישער טערמין. כ'וואָלט אַזאַ וואָרט נישט מגייר געווען. פאַראַן אפילו לפּחות נאָך צוויי אידישע וואַריאַנטן דערצו: קאַפּאַוול און קאַפּאַל. פּוק חזי, קאַפּאַבל איז היפּש באַניצט איבער דער ברייטער אידישער ליטעראַטור. (יצחק באַשעוויס זינגער, דער אורח־הכבוד אין "וועקער #19," ניצט אים אָפט).

אידיש, ווי ס'רוב קאָגנאַטן אונזערע, האָט "נישט" גענומען "קאַפּאַבל" פון ענגליש. אין פאַקט, פונעם אויסלייג און פונעם קוועטש אין טראַף (syllable) איז היפּש קלאָר אַז אידיש האָט אים גענומען פון פראַנצויזיש. הוא הדין מיט א סך ווערטער וואָס אידיש האָט וואָרשיינליך גענומען פון פראַנצויזיש (אַריין מסתם דורך סלאַווישע שפּראַכן), און ווערט געזען אין מאַנכע ברוקלינער אויגן ווי א אידישע גניבה פון די ענגלישע אוצרות פּשוט ווייל זיי קענען די ענגלישע קאָגנאַטן.

ביישפּיל: דער אידישער "זשורנאַל" קומט פון פראַנצוזיש. ענגליש האָט אים אויך גענומען פון פראַנצויזיש און אַדאַפּטירט צו דער אייגענער פאָנאָלאָגיע. די אידישע ווערסיע הערט זיך טאַקע פיל נענטער צו פראַנצויזיש. אָט הערט וויאַזוי מ'זאָגט אים אויף פראַנצויזיש. מערקט צוויי באַדייטנדיגע חילוקים פון ענגליש: דער קוועטש אין טראַף איז סוף פון וואָרט (זשורנאַל) און נישט אָנהייב ווי אין ענגליש.(דזשורנאַל). צווייטנס, "זש" אַנשטאָט "דזש." אויב וואָלט אידיש עס גענומען פון ענגליש וואָלט מען עס געזאָגט און געשריבן "דזשורנאַל." (היינו טעמא פאַרוואָס ס'איז ריכטיג צו שרייבן "דזשערסי" און נישט "זשערסי." נישט בלויז ווייל ס'קומט יאָ פון ענגליש, נאָר אויך פאָנעטיש גערעדט, מיר אַליין זאָגן עס אַרויס "דזש" און נישט "זש". "זשערסי" האָט קיין שום פּשט נישט — זעראָ).

וואָס יאָ, כ'האָב פּראָבירט "נישט" אַריינצולייגן ווערטער וועלכע קענען דעם לייענער זיין אומבאַקאַנט. אויב אָבער איז דער באַדייט יאָ קלאָר פאַרן לייענער דאַן האָב איך מיך נישט אָפּגעהאַלטן. קאַפּאַבל איז טאַקע א ביישפּיל פון א אידישן טערמין וואָס כ'האָב מיך געקענט דערלויבן אַריינצולייגן פּשוט ווייל דער עולם פאַרשטייט אים "צוליב" ענגליש. נישט אָבער ווייל ער איז אָדער קומט פון ענגליש. בהחלט נישט.

[יואב]

לייגענדיג א דגוש ביים ערשטן טייל אויף ריין אידיש, וואונדער איך מיך יעצט, איז די ווערטער קויזאליטעט (causation) און קאֲפאֲבאֲל (capable) אויטענטיש אידיש, אדער סתם פאראידישט פון ענגליש?

ווי דער רבי ר' זושא האט געזאגט, "כ'ווייס עס פון דארט וואו דער ירושלמי ווייסט עס." אידיש האט קאַפּאַבל פונעם זעלבן ארט וואו ענגליש האט עס. פונקט ווי לאטייניש און פראנצויזיש.

האַקט!

[מי אני]

יוֹנָה מָצְאָה האָט געשריבן:

"דער טאָמלער, א גרויסער מומחה אין דער קויזאַליטעט פון טראַגעדיעס, האָט שוין געדרוקט פילע ספרים און קונטרסים בעניני צניעות; ספּעציעלע עקספּערטיז פאַרמאָגט ער אינעם תּחום פון שייטלען. אִם רוֹאֶה אָדָם שֶׁיִּסּוּרִין בָּאִין עָלָיו, לערנט ער פּשט אין גמרא, יְפַשְׁפֵּשׁ בְּמַעֲשָׂיו, מוזן אידישע ווייבער זיך פאַרבעסערן. גאָר מייסטעריש טויג ער צו פּאַלמעסן אַן אומגליק און מיט רייכע עקספּאָזיציעס אַנטבלויזן די זינדיגע וואָרצלען צו דער וועלט."

״יפשפש״ מיט די אותיות איז עולה ״פאה נכרית״ מיט די אותיות און (איין) כולל…

‏כ׳האב מיך נישט געקענט איינהאלטן.

ער וויל דאך נישט אז מ׳זאל חלילה צוקומען צו דעם אם לא מצא בידוע שהן יסורין של… עםם… ״אהבה״…

[שמחהלע קאפשטיק]

ער’ יונה מצאה:
איך בין יעצט אין די געגענט פון קרית יואל, ס’וואלט געווען כדאי צוצוגיין צום טאמלער’ס ציון אויסצובעטן א גוט יאר, כ’וויל וויסען אויב דער הייליגער "טאמלער" זי"ע ליגט אין קרית יואל אדער אין נו- זשערסי. ?

[יואב]

ער’ יונה מצאה:
איך בין יעצט אין די געגענט פון קרית יואל, ס’וואלט געווען כדאי צוצוגיין צום טאמלער’ס ציון אויסצובעטן א גוט יאר, כ’וויל וויסען אויב דער הייליגער "טאמלער" זי"ע ליגט אין קרית יואל אדער אין נו- זשערסי. ?

דער טאָמלער, ווי ווייט כ'הער, לעבט נאָך. (די משפּחה האָט א טרעק-רעקאָרד אויף אריכות ימים. מ'זאָגט אַז ס'איז א הבטחה אויף ביז צען דורות פונעם ראַקטיזער, ר' מרדכי דוד'ן). ער איז שוין אָבער טאַקע א זקן. ער שמעקט פון קטנים און די שמיעה איז אים שוין ליידער כמעט אינגאַנצן אין דר'ערד. אַן אייניקל באַשטעטיגט אַז ער האָט נאָך געריסן קריעה פאָריגע וואָך אויף קאַמען-קאָר, ביי זיך אינדערהיים, גייט שוין נישט אַרויס געהעריג פון שטוב. ער האָט אָבער שיער נישט אַריינגעשניטן אין די הויזן וואָס הייבן זיך אים אָן אַזש העכער ווי ביי דזשערי נאַדלער'ן. ווען ער קלאַפּט זיך על-חטא זיפּערט ער זיך אויף די הויזן.

אגב, זע מיין פריערדיגע תגובה צו פּאָליטיקאַנט. ניו-דזשערסי ווערט אַדרעסירט.

[שמחהלע קאפשטיק]

זאג נאר,
מיט שאלות קען מען נאך אריבער-גיין צו איהם ?

און אויכעט וואלט איך אריבערגעשיקט צו איהם די רעדאקציע פונעם "מאמענט" פאר א אויסשליסליכע אינטערוויו בבחינת זקיניך ויאמר לך צו הערן די אלטע תכסיסי מלחמה פון די מלומדי מלחמה פונעם אלטען דור.

[מי אני]

ווי איך האב געשריבן דא (טאקע אין אן אשכול פון [tag]יואב[/tag]) קען הומאר ברענגען צו טיפערע מחשבה ווי סתם א דיסקאָשען. ולגבי די סיריעל ברענגט די הומאר ארויס דעם הינטערגרונט דערפון וואו די קאָמינג-אָוו-עידזש פון א אינגעל בתוך א רעפּרעסיוו סארט חרדיזם וואס איך גלייב רוב ליינערס קענען אידענטיפיצירן מיט (לכולו למחצה לשליש ולרביע). ס׳איז לדעתי מייסטערהאפטיג אין ווי אזוי עס ברענגט סיי צו לאכן און שמייכלען און סיי אן אנגסט לגבי וואס פאר א ווייטגרייכענדע עפעקט דאס וועט אלס האבן אויפ׳ן פּראטאגאניסט ״מיילעך שיע״.

כ׳האב אויך שטארק הנאה געהאט פונעם סאָבּטל וועג פון ווי אזוי [tag]יואב[/tag] לייגט אראפ שיינדל חוה׳ס היפּנאגאָדזשיע ״מופת״.

ייש״כ.

[יעקב מעקסוועל]

די ארטיקעל האב איך געליינט די ערשטע פונעם וועקער, געדענקנדיג די הנאה רוחניות וואס די פריערדיגע טייל האט מיר געגעבן, און דו האסט נישט דיסעפוינטעט. גוטע ווערטער, ליינט זיך פליסיג, קריעטיוו, פארט פיין אריין אינעם דמיון, ועל כולם, עס וואלט געקענט זיין אמת...

דער טאמלער וואלט עס נישט אוועקגעמאכט.

[טשילער]

זאפטיגע ווערטער, ערשטמאליגע אויסדרוקן, וואס ווארטן שוין לאנג צו "קומען צום ווארט"… אבער ווי איז די "ווערטערבוך" פארשווינדען געווארן? ווי אזוי דארף אן אנשטענדיגער לייענער וויסן, צום ביישפיל, וואס א "גאמבע" מיינט?...

[תרמב]

גאמבע איז די טשין, אזוי מיינעך.

[berlbalaguleh]

זאפטיגע ווערטער, ערשטמאליגע אויסדרוקן, וואס ווארטן שוין לאנג צו "קומען צום ווארט"… אבער ווי איז די "ווערטערבוך" פארשווינדען געווארן? ווי אזוי דארף אן אנשטענדיגער לייענער וויסן, צום ביישפיל, וואס א "גאמבע" מיינט?...

טשילער: איינער וואס ליינט ביכער געשריבן דורך די פארצייטישע אידיש שרייבער באגעגנט זיך א סאך מיט די ווערטער, וועלכע זענען געווען אין טאג טעגליכן באנוץ אין מזרח אייראפע פון פאר די 2'טע וועלט מלחמה...!

[קורקלענד]

דער יואב איז מיין פעיווערעט שרייבער ווען ס'קומט צו אויסדרוק, שפראך, וואקאבולאר, הומאר, און קאלטור. דער פּאַקט איין אלע פריערדיגע.