א מעשה פאר מלוה מלכה

[מי אני]

עס איז מיר אויסגעקומען צו פארברענגען מלוה מלכה ביי מיין פאטער מיט מיין ברודער. מיין ברודער, זייענדיג א פרומער און א ת״ח, האט כנהוג פארציילט אפאר מעשיות פון צדיקים. איין מעשה איז געווען פון ר׳ רפאל פון בערשיד זצ״ל וואס איז געווען גאר נזהר אינעם מדה פון אמת און קיינמאל נישט געזאגט קיין שקר. אפאר אידן אין זיין שטאט האבן געהאט גע׳הרג׳עט א מסור וואו ער איז דארט געווען בשעת מעשה. ווען די איסטאנצן האבן איינגעזעצט אפאר פארדעכטיגע, וואס האבן דאס טאקע געהאט געטוהן, האבן זיי געזאגט אז זיי וועלן זיי ארויסלאזן נאר אויב ר׳ רפאל וועט קומען און זאגן אז די באשולדיגטע האבן דאס נישט געטוהן; למעשה א שקר.

ר׳ רפאל איז געווען אויס-מענטש. ער האט דערנאך אָנגעזאגט פאר די חברה קדישא אז זיי זאלן אנגרייטן תכריחים פאר אים ווייל ווי נאר ער וועט דאס טוהן וועט ער גיין פון די וועלט. וכך הוה.

עד כאן הסיפור וואס מיין ברודער האט פארציילט.

איך בין געזעצן און זיך גארנישט אָנגערופן. אבער עס איז מיר געווען אויפפאלענד ווי מ׳דערציילט אזא סארט העידזשיאָגרעפיק (כעין) מופת מעשה אויף א צדיק ארויסצוברענגען זיין גרויסקייט און מ׳טוהט ממש דאס פארקערטע. ווייל ממ״נ: איז די שקר וואס ער האט געטוהן מותר להלכה און ער האט דאס געמעגט, צי גאר געדארפט, טוהן, דאן דארף דאך דאס לכאורה זיין די קובע אויף זיין אקט - אויב איז עס מותר/מצוה דאן יא און טאמער נישט דאן האט ער דאס נישט געדארפט טוהן. דאס ברענגט דאך צו צו קאנט׳ס באקאנטע שיטה אין דעאנטאלאגיע אז טאמער מען באהאלט אויס א קינד פון נאציס וואס זוכן אים צו הרג׳ענען און זיי פרעגן דער וואס באהאלט דאס קינד צי ער איז אינדערהיים און מ׳קען זיך נישט אנדערש ארויסדרייען באדארף מען צו זאגן דער אמת. אבער דאס זאגן דער אמת אין אזא פאל קען אריינגיין בגדר (גרם) רציחה. (ועיין כאן בקשר בענין זה בעטיקס להלכה. ובענין שקר מוכרח עיין כאן.)

ועוד, טאמער, ווי מען האט פארציילט די מעשה, האט ער ״געוואוסט״ [ברוה״ק] אז דאס וועט גורם זיין זיין מיתה קען דאך דאס אריינגיין בגדר סרך מאבד עצמו לדעת, וויבאלד עס איז דאך לכאורה נישטא דא קיין כוונה מהגוי להעבירו על הדת, ובפרט להרמב״ם ועיין ביו״ד סימן קנז סעיף א (אחוץ טאמער זאגט מען אז אזא סארט ״ידיעה״ מעיקרא ורק ע״י רוה״ק אז דאס וועט גורם זיין מיתתו איז נישט גענוג וודאי וברור אז דאס זאל נחשב ווערן בגדר איבוד עצמו לדעת; אבער דאן נעמט דאך דאס אוועק לכאורה פון די אָנגעבליכע ״גדלות״ פון די מעשה).

דערנאך האט מען פארציילט נאך א מעשה פונעם בני יששכר זצ״ל. אמאל פרשת וישלח האט זיך אינמיטן קריאת התורה אָנגערופן א לץ אז נאך א מזל דער מלאך האט נישט געשלאגן יעקב אויפ׳ן בריסט וואו ס׳דא די גוטע פלייש, ווייל דאן וואלט מען דאך דאס נישט געקענט עסן און דאס איז דאך די גוטע חלק פונעם בהמה. ווען דער בני יששכר האט דאס געהערט האט דאס אים זייער באנג געטוהן און ער האט אים געשאלטן [די לשון אין וועלכעס איך האב עס געהערט] אז ער וועט זיך שמד׳ען אויף יוה״כ שחל להיות בשבת. וכך הוה.

עד כאן הסיפור.

מיר איז ווייטער שווער געווען אז די מעשה זעהט אויס צו גיין ממש בניגוד צום רמב״ם׳ס עלעווטן עיקר, וואס ווי צוגעברענגט אין מיין (צווייטן) ארטיקל אין וועקער איז דאך בחירה חופשית נכלל אינעם עיקר פון שכר ועונש, ועיין ברמב״ם בהל׳ תשובה פ״ה (און פארשטייט זיך אז מיין ברודער נעמט אָן ״שכר ועונש״ במובן הפשוט, וואס דאן איז דאס דאך נאך מער מוכרח אז ס׳איז נכלל). טא, ווי אזוי האט די קללה געקענט פועל זיין אויף יענעם׳ס בחירה? יענער איז ערגער געווען ווי פרעה? ובסתם ווייזט דאך דאס לכאורה נישט אויף קיין גדלות אז מ׳שעלט א איד זאל גענצליך פורק עול זיין ווייטער, ווי איידער אים בענטשן אז ער זאל חוזר זיין מער למוטב.

מ׳קען מאַדיפייען די מעשה אז ער האט פשוט געזאגט אזא סארט נביאות אז לפי ווי עס זעהט אויס פון אזא סארט קלות וועט ער גיין מטה מטה עד שיסור מן הדת לגמרי; אזא סארט חכם עדיף מנביא. אבער דאן שטימט נישט געהעריג די ״יוה״כ שחל להיות בשבת״ חלק.

איך גלייב אז אויף די סארט מעשיות קען מען זיכער זאגן דעם דברי יואל׳ס הגדרה. ולא עוד אלא אפילו ווער עס קען יא גלייבן די מעשיות איז אויך אן אפיקורוס, אלס בזיון ת״ח וכדאיתא בסנהדרין צט: דהמבזה ת״ח נקרא אפיקורוס ע״ש.

עס גייט נאך טיפער. דער ברודער האט מיר געהאט פארציילט הארט נאכ׳ן ערשטן כוואליע פון קאוויד איבער עפעס א דיין וואס ווען דער רב פון די קהילה האט אים אָנגערופן היתכן ער האלט אפען די ביהמ״ד האט ער אים געזאגט אז ער נעמט דאס אויף זיין אחריות אז קיינער וואס דאווענט דארט וועט נישט געשעדיגט ווערן. וכך הוה. איך האב אים געהאט געפרעגט דעמאלטס אז ווי עס שיינט פון זיין סיפור און די התפעלות דערפון איז אז עס איז בעצם טאקע געווען א סכנה אבער ער איז מבטיח אז מ׳וועט ניצול ווערן, ולכן ״מופת״. איז אויב אזוי פארשטיי איך נישט. אויב איינער זרק אבן/שיסט א רעוואלווער לתוך (א צושטופטע) עשרה און קיינער ווערט למעשה נישט געשעדיגט, ווייל ער איז סומך אין די שמירה/הגנה פון א מצוה צי וואס, ווייזט דאס דען אז זיין מעשה איז געווען ריכטיג און הלכה׳דיג אויסגעהאלטן? ווייזט עס אויף גדלות? איז ער דען נישט איינער וואס איז געווען (עכ״פ כמעט) כוונתו להרוג הגם שאומר מותר הוא? מ׳קען דן לכף זכות זיין איז אז ער האט געהאלטן אז ס׳איז טאקע נישטא קיין סכנה בכלל ומעיקרא, אבער דאס איז שווער צו זאגן ווען אלע רופאים מומחים זאגן אז עס איז א מגיפה וסכנה.

דאס האט מיר דעמאלטס געצייגט ווי דאס׳ן לייגן אזא געוויכט אויף ״מופתים מעשיות״ [״זעהסט דאך אז ס׳האט גארנישט פאסירט״] נעמט איבער דער אלגעמיינער מענטש אויף נישט שוקל צו זיין צי א התנהגות ומעשה איז למעשה אויסגעהאלטן; עפ״י עטיקס או עפ״י הלכה.

[מאנטריאל]

פונקט מיין פרומע שוואגער האט אויך פארציילט די מעשה נעכטן נאכט ביי מלוה מלכה מיטו בני יששכר. נאר ער האט נאך צוגעלייגט אז די ראפשיצער רב איז נישט געווען בידידות מיטן בני יששכר. איז דער חסיד געגאנגען צום ראפשיצער רב און ער האט געמיינט אז ער וועט זיך אנעמען פאר אים אבער ניין דער ראפשיצער רב האט זיך אנגערופן "מצוה לשמוע דברי חכמים, דו שמד דיך" והיה לפלא.

[מי אני]

ממש פּוֺי׳ס געזעץ. מ׳ווייסט נישט צי די וואס פארציילן דאס מאכן חוזק אדער מיינען עס טאקע ערענסט.

דער אמת איז אבער אז וואס פארפיר איך אז דאס גייט קעגן אן עיקר פונעם רמב״ם? מ׳האט דאך שוין (אין גור) טאקע אנדערע יג עיקרים, און טאקע אין אמונת צדיקים…

יענץ געלעכטער.
‏איך פארשטיי אז זיי זענען נישט מעביר די אריגינעלע עיקרים.

[תוהו ובוהו]

מ׳קען מאַדיפייען די מעשה אז ער האט פשוט געזאגט אזא סארט נביאות אז לפי ווי עס זעהט אויס פון אזא סארט קלות וועט ער גיין מטה מטה עד שיסור מן הדת לגמרי; אזא סארט חכם עדיף מנביא. אבער דאן שטימט נישט געהעריג די ״יוה״כ שחל להיות בשבת״ חלק.

וזכורני שכך מסופר הסיפור ב''מעלות'', ואין אחר דבריהם כלום.

[נפה]

בעצם דארף מען נישט פארענטפערן קיין מעשיות אבער עם כל זה וועל איך שרייבען וואס איך האלט דערוועגן.
איך געדענק די מעשה מיטן בני יששכר אז ער האט זיך אנגערופן מובטחני אז ער וועט זיך שמד׳ען און עס איז געווען א רוחה״ק צו ארויסברענגען ווי ווייט אזא הנהגה קען ברענגען, לויט דעם איז די יוה״כ שחל בשבת חלק געווען ארויסצוברענגען יענעמס שפלות אז אין יום הקדוש גייט אים איינפאלן זיך צו שמד׳ן.
די מעשה פון ר׳ רפאל בערשידער איז לכאורה געווען אז ער האט געוויסט ביי זיך אז מדת האמת איז געווארן אזוי שטארק א טבע שני אז ווען ער וועט זאגן שקר וועט עס זיין גוף נישט אויסהאלטען דוגמת די חולה וואס מען איז מחלל שבת צו שעכטען א בהמה ווייל אויב נישט יקוץ.
לעניין אוועק נעמען די בחירה איז יא דא אזא זאך עיין פרק ח׳ פון שמונה פרקים להרמב״ם וואו אויך אין דער ירושלמי וואס איך האב דא אראפגעברענגט

[מי אני]

בעצם דארף מען נישט פארענטפערן קיין מעשיות אבער עם כל זה וועל איך שרייבען וואס איך האלט דערוועגן.
איך געדענק די מעשה מיטן בני יששכר אז ער האט זיך אנגערופן מובטחני אז ער וועט זיך שמד׳ען און עס איז געווען א רוחה״ק צו ארויסברענגען ווי ווייט אזא הנהגה קען ברענגען, לויט דעם איז די יוה״כ שחל בשבת חלק געווען ארויסצוברענגען יענעמס שפלות אז אין יום הקדוש גייט אים איינפאלן זיך צו שמד׳ן.

דאס האב איך אויך פרובירט מלמד זכות צו זיין, ווי אויך האט דאס [tag]תוהו ובוהו[/tag] געזאגט. הגם, די ״יוה״כ שחל להיות בשבת״ חלק פון די מעשה איז א דוחק לויט דעם; עכ״פ לגבי די חלק פון ״כך הוה״.

די מעשה פון ר׳ רפאל בערשידער איז לכאורה געווען אז ער האט געוויסט ביי זיך אז מדת האמת איז געווארן אזוי שטארק א טבע שני אז ווען ער וועט זאגן שקר וועט עס זיין גוף נישט אויסהאלטען דוגמת די חולה וואס מען איז מחלל שבת צו שעכטען א בהמה ווייל אויב נישט יקוץ.

דאס מאכט לכאורה שטערקער די קשיא אז אויב האט ער דאס געוואוסט מעיקרא בברירות איז דאך דאס זיכער א סרך מאבד עצמו.

לעניין אוועק נעמען די בחירה איז יא דא אזא זאך עיין פרק ח׳ פון שמונה פרקים להרמב״ם וואו אויך אין דער ירושלמי וואס איך האב דא אראפגעברענגט

וועגן דעם האב איך געשריבן ״איז יענער געווען ערגער ווי פרעה?״ וכדומה, וכמוש״כ הרמב״ם שם ובפ״ו ה״ג מהל׳ תשובה.

[מי אני]

עס איז אביסל איראניש אבער כ׳האב געקלערט אז מ׳קען אולי שטארקן די קשיא אויף די מעשה פון ר׳ רפאל מבערשיד עפ״י טאקע א בני יששכר. ער זאגט, ווי באקאנט, אין מאמר ב ממאמרי חודש אדר (דרוש ז) אז עס איז (עכ״פ צומאל) גאר אן ענין צו עסן פון א דבר איסור שנתבטל בהיתר אויף צו מעלה זיין די קדושה דערפון ע״ש. הגם דארט האט עס שוין פאסירט משא״כ דא וואו עס איז א לכתחילה בקום ועשה. ולפי״ז אולי קען מען דאס זאגן אויף יעדעס עבירה לשמה (ועיין בנזיר כג:), ובפרט וואו עס קען גאר זיין א חיוב ומצוה כגון בנידון זה דשקר וממילא רק עבירה מצד מה. אולי.

[עובדיה]

בנוגע מאבד עצמו לדעת קען מען זאגן אז מ'וואלט געהרגעט די אידן ווען נישט ער קומט מעיד זיין לטובתם, און אויף זיך איז ער נישט געווען זיכער אז ער וועט שטארבן ממילא גייט עס אריין בכלל פון די הגה' מיימוניות בשם הירושלמי וואס דער ב"י ברענגט אין חו"מ סימן תכ"ו "שחייב להכניס עצמו לספק סכנה להציל חבירו שהלה ודאי והוא ספק" (אבל עיי"ש בסמ"ע שלא פסק כן). און אפי' מ'וועט זאגן אז ער איז אויך געווען בודאי סכנה איז נישט מוכרח אז מ'מעג זיך נישט מוסר נפש זיין להציל חבירו, ואפי' לשי' התוס' סנהדרין עד: אז ווען מטוט נישט קיין מעשה רציחה זאגט מען נישט יהרג ואל יעבר ווייל די סברה פון מאי חזית גייט אויף פארקערט, איז משמע בתוס' אז מען איז נאר נישט מחוייב למסור נפשו אבער מ'מעג עס טוהן (ועיין במגדל עוז להיעב"ץ אבן בוחן אות פ"ג מש"כ בזה).

[מי אני]

ייש"כ פאר די מראי מקומות!

עס איז (לכאורה כמובן) משמע אין עכ״פ ווי אזוי מ׳פארציילט די מעשה אז עס איז געווען וודאי.

די לשון התוס' ביומא פב. ד"ה מה רוצח איז:

ה"מ היכא דעביד מעשה אבל אי לא עביד מעשה כגון שרוצים להפילו על התינוק כדי להורגו ואם יעכב על ידם יהרגוהו וכל כי האי גוונא אין לו ליהרג [עמפאסיס מיינע] דאדרבה נימא מאי חזית דדמא דידיה סומק טפי דילמא דמא דידי סומק טפי

ולגבי די מעשה פונעם בני יששכר איז מן הראוי לציין לברכות י. יתמו חטאים ולא חוטאים ע״ש.

דאס גאנצע דאס אלעס דורכטוהן געבט א שטיקל נייע באדייט צו דעם אפילו שיחת חולין שלהם...

[נפה]

וועגן דעם האב איך געשריבן ״איז יענער געווען ערגער ווי פרעה?״ וכדומה, וכמוש״כ הרמב״ם שם ובפ״ו ה״ג מהל׳ תשובה.

מען דארף נישט צוקומען צו פרעה דער רמב״ם שרייבט ווייטער אז דער זעלבע זאך איז געווען מיט די כופרים בימי אליהו (אינטערעסאנט אז דער רמב"ם רופט זיי כופרים ווען אליהו זאגט פוסחים על שני הסעיפים)
ווי אויך האב איך אראפ געברענגט דעם ירושלמי עבודה זרה פרק ב הלכה ב ווי די חכמים האבן מתפלל געווען אויף א גר זאל חוזר זיין לסורו.

לגבי די מעשה פון ר' רפאל בערשידער קען מען ענטפערן עטליכע תירוצים, כגון אז עס וואלט געווען א חילול השם אויב ער וואלט נישט געגאנגען וואס אויף דעם איז מען מחויב מסירת נפש וכדומה, אבער איך וויל דא שרייבען א חסידישער טעם,

והנה, עס איז ידוע אז יעדע מענטש איז אראפגעקומען אויף דער וועלט צו מתקן זיין וואס ער האט מקלקל געווען אין זיין פריערדיגע גלגול אדער עפעס אנדערש און ווען ער טוט אויף זיין תכלית גייט ער פון די וועלט, ר' רפאל בערשידער האט געוויסט אז ער איז אראפגעקומען זיך צו משלים זיין אין מדת האמת האט ער כל ימיו געארבעט אויף אמת, אבער אלץ האט ער חושש געווען אז דאס וואס ער זאגט נישט קיין ליגענט קומט פון דער פחד אדורך צופאלן און נישט פונעם רצון צו דינען דעם בורא, יעצט ווען עס איז אים אינטערגעקומען א צייט וואס דער רצון השם איז אז ער זאל זאגן ליגענט איז אים עס געווען א געפערליכע נסיון ווייל ער גייט מער נישט קענען זאגן אויף זיך מיום עמדי על דעתי האב נישט ארויסגעזאגט א דבר שקר און ענליכע פראזען, האט ער געוויסט אז אויב ער גייט זיך שטארקן און יא זאגן ליגענט ווען מען דארף ווייזט ער אז זיין גאנצע עבודה איז געווען לשם שמים און ער וועט צוקומען צו זיין תכלית פארוואס ער איז באשאפן געווארן וועט ער מער נישט האבן וואס צו טון אויף דער וועלט און וועט נפטר ווערן…

וכפטיש יפוצץ סלע

[תרמב]

מי אני אויף דעם זאגט מען, דו ווילסט הערן א מעשה אדער דו ווילסט פרעגן קשיות.....?

אדער זאגט מען, א קשיא אויף א מעשה.......

[מי אני]

די געדאנק איז אז ער דארף זיין א גרויסע חוטא להרמב״ם אז זיין בחירה [דעם ״עיקר גדול״] זאל ווערן צוגענומען און ווי דער רמב״ם זאגט דארט אין פ״ו ״ואפשר שיחטא אדם חטא גדול או חטאים רבים עד שיתן הדין לפני דיין האמת שיהא הפרעון מזה החוטא על חטאים אלו שעשה ברצונו ומדעתו שמונעין ממנו התשובה ואין מניחין לו רשות לשוב מרשעו כדי שימות ויאבד בחטאו שיעשה הוא״ וכו׳. דאס איז דער חלק ״וכדומה״ וואס איך האב געשריבן. שטעלט זיך די שאלה איז דאס דאס? געדענק דער מענטש קומט אין שוהל - ער איז א לץ; נישט מער (נישט ווי דער מאסן מערדער גר אינעם ירושלמי ‏(און אז מ׳רעדט שוין פונעם רמב״ם איז יתכן אז דער רמב״ם וואלט גענוצט אט די ירושלמי אלס נאך א סמך צו זיין פולמוס קעגן אסטראלאגיע…)). איך גלייב אז דו און איך קענען עטליכע אזעלכע לצים. גייען זיי אריין אין די כלל? אין אנדערע ווערטער, זייענדיג להרמב״ם אן ״עיקר גדול״ (און נכלל אינעם עלעווטן עיקר) איז נאר אין ממש אויסנאם פעלער ווערט דאס צוגענומען.

ולגבי די חסידי׳שע תירוץ איז כל זה אכניס בק״ו. מיינענדיג, אויב ווייסט א מענטש בבירור אז מיט עפעס א מעשה גייט ער שטארבן, טאקע ווייל ער האט אפגעדינט זיין תפקיד צי וואס, האט ער א רעכט הלכתי צו טוהן די מעשה און גורם זיין מיתת עצמו, מכח דעם אליין פון ״פארפילן זיין תפקיד״?

[יאסל ראקאווער]

לאמיר אביסל אויסשמועסן די ליידיגע זינלאזע מעשיות וואס מ'פארקויפט פאר אונזערע קינדער אין די נאמען פון ספורי צדיקים.

וואס איז שלעכט מיט די שמחה פון דעם בני יששכר'ס חסיד אז ער קען עסן ברוסטען פלייש? פארוואס איז ער א לץ וואס גייט זיך שמד'ן? אפשר איז געווען אויפן וועג זיך צו שמד'ן סייוויסיי. אבער די באמערקונג אויף דער שר של עשו נישט אנרירן יעקב ברוסטען און ער איז גאר דאנקבאר דערפאר איז זייער א ארענטליכע קאמענט.

ווייטער לויט די נארישע מעשה פון רבי רפאל פון בערשיד איז ער געווען א שרעקליך צומישטער human being, פון איין זייט איז ער געווען דארט בשעת מעשה פון די murder וואס איך נעם נישט קיין שטעלונג, אפשר איז יענער טאקע געווען א snitch וואס איז דן געווארן למיתה ערליך פארדינט. אבער דארט צו זיין בשעת מעשה האט אים נישט גערירט זיין דעת אבער א ליגענט צו ראטעווען זיינע buddies וואס האבן עס געטון מיט אים איז ער געווען אזא עדין נפש, ער האט עס נישט געקענט פארנעמען. ס'איז messed up און האט א נעגעטיוו sub-conscious message. און ס'איז זיכער נישט קיין מופת אז איינער האט א מיתה משונה ווייל ער קען נישט פארנעמען א ליגענט צו ראטעווען איינעם. איך האף אז קיינער פרובירט נישט צו זאגען אז השם השם, די האנט פון גאט'ס מדת הרחמים, האט דערמיט צו טון. אפשר ליגט דערין א מופת לרע וואס ס'פעלט נישט אויס צו פארציילן. א אנדערע שאלה זיך צו פרעגן ווען מ'הערט אזא מעשה איז, די תורה זאגט וחי בהם. אפשר דארף מען טאקע זיך לערנען צו זאגן מער ליגענט אזוי אז מ'זאל נישט קומען צו אזא מצב?

אויב איז די מעשה אמת לאזט זיך מער גלייבן אז ער האט ביטער חרטה געהאט און פון די מעשה רציחה, אדער איז עס גאר געווען א טעות וואס א עונש מלקות איז געגאנגען שלעכט (דוגמא די רציחה ביי בערלאנד) איז ער נפטר געווארן רח"ל פון א הארץ אטאקע פון זיין הארץ עסעניש. אפשר האט ער גאר געהאט קלאסישע PTSD פון זעהן די murder. און ס'איז א שיינע מעשה וואס מ'קען עפעס לערנען דערפון. אבער איבערגעזאגט אין נאמען פון סיפורי צדיקים פארדרייט ווי קאקאש קעיק און ס'איז א גרויסע רחמנות אויף מענטשן וואס זאגן נאך אזא מעשה אן טראכטן.

וצריך עיון גדול ממש מיט וואספארא פאפעגייאישקייט דער פרומער עולם פארציילט נאך מופתים און מעשה'ס.

[וואלווי]

ערשטע מאל ווי איך זעה אז אזעלעכע הוילע לעגענדיע'ס קענען גורם זיין אזוי פיל לימוד התורה בעיון. ווער ווייסט, ס'קען גאר זיין אז מארגן וועט איינער קומען מסביר זיין ע"ז הדרך ווי אזוי ס'קען פון תהלים ווערען נגעים ואהלות...

[מי אני]

דאס האב איך טאקע געזאגט אויבן:

דאס גאנצע דאס אלעס דורכטוהן געבט א שטיקל נייע באדייט צו דעם אפילו שיחת חולין שלהם…

ולגבי ״נגעים ואהלות״ זעה׳מיר אז ר׳ עקיבא, פאר וועמען ר׳ אלעזר בן עזריה האט געזאגט (חגיגה יד.) מה לך אצל הגדה כלך מדברותיך אצל נגעים ואהלות, האט ר׳ יהודה בן בתירא אויך געזאגט צו אים ווען ער האט גע׳דרש׳נט אז מקושש זה צלפחד (שבת צו:) בין כך ובין כך אתה עתיד ליתן את הדין אם כדבריך התורה כיסתו ואתה מגלה אותו ואם לאו אתה מוציא לעז על אותו צדיק ע״ש. והיינו, טאקע בענין זה פון פארציילן מעשיות אויף צדיקים וואס פון דעם קומט ארויס א גנאי…

[מי אני]

בענין זה, צוויי זומערס צוריק האב איך געהאט נאך אזא סארט ענליכע מעשה מיט אן אנדערן. איך בין געגאנגען אריינגעבן מיינע תפילין ומזוזות אויף צו בודק זיין. פארציילט מיר דעם סופר אז ער האט געהאט א מעשה וואו א מענטש'נס זוהן האט ל"ע באקומען א דראג פראבלעם. האט מען גע'עצה'ט דעם איד בודק צו זיין זיינע מזוזות. האט מען געטראפן אין איינע פון זיי אינעם פרשה והיה אם שמוע אז אנשטאט (דברים יא טו) "ואכלת ושבעת" איז געשטאנען "ואכלת ושתית".

איך האב דאס נאך דעם פארציילט פאר א איד א חכם און באמערקט ווי אזוי מ'קען נישט מקבל זיין אזא מעשה מחמת צוויי סיבות. איינס, ווייל מ'פארציילט די מעשה בגדר ראיה אויף די פעולה גשמית פון א מזוזה [די לשון איז טאקע געווען ״זעהסט! והלא דבר הוא״] אבער מ'וואלט קיינמאל נישט אקצעפטירט אז ס'איז פארקערט ווען עס פאסירט נישט גארנישט וכדומה. און צוויי, ווייל די סארט מעשה טוהט אונטערמינעווען דאס גאנצע געדאנק פון א מענטש'נס בחירה וואס גייט שוין קעגן עיקרי הדת אליבא דהרמב"ם וכנ״ל.

דער איד האט זיך מורא'דיג געבייזערט אויף מיר. צום ערשט האט ער געשריגן אז וואס איך זאג איז ממש כפירה ווייל איך טוה מזלזל זיין אין עניני סגוליות. ווען איך האב אים אויפמערקזאם געמאכט אז אדרבה די מעשה רירט אן אינעם עלעווטן עיקר פונעם רמב"ם ואפילו מ'זאל טאקע לייקענען אין עניני סגוליות זעה איך נישט קעגן וועלכע עיקר עס זאל גיין, האט ער געשריגן אז דאס קען אבער צוברענגן צו כפירה. אויך האט ער גע'טענה'ט אז מ'זעהט דאך די סארט עניני סגולי בהתלמוד והזוהר. ולגבי די טענה אז די מעשה טוהט אונטערמינעווען דאס גאנצע געדאנק פון א מענטש'נס בחירה האט ער גע'טענה'ט אז בחירה איז ממילא א זאך וואס מ'פארשטייט נישט, ולמשל ווי אזוי דאס משווה צו זיין מיט ידיעתו של הקב"ה כי לא מחשבותי מחשבותיכם אא״וו.

דערנאך, ווען ער האט זיך אביסל בארואיגט, האט ער מיר געזאגט אז זייט ער קען מיר ווייסט ער אז הגם איך בין א חריף בין איך אבער בדרך כלל נישט יורד לעומקו של דבר, און איך האב נישט גוט אפגעלערענט וואס מ'וויל זאגן און ווייזן מיט די מעשה, און איך האב נישט וואס צו ליגן אין עניני חקירה. זייענדיג א סאטמארער חסיד האט ער דערמאנט און געברענגט א משל אז דער דברי יואל זצ"ל איז פאררופן געווארן אלס א געוואלדיגער פיקח און ער אליין פלעגט טוהן מעשים אלס חשש ולהצילו מעין הרע וכדומה, וואס פון דעם זעהן מיר די קראנטקייט פון די סארט זאכן אפילו פון א חכמה פערספעקטיוו.

די דין ודברים האט מיר געמאכט טראכטן. די פערזענליכע זידלערייען ועד האָמינעמס האבן מיר נישט אזוי ווייט געבאדערט ווי דאס אנערקענונג וואו די עם חכם ונבון האלט בנוגע איר צוגאנג צו א לאגישן דעבאטע ווען עס קומט צו ראציאנאלקייט. איך דארף באטאנען אז דא רעדט מען פון איינער וואס, ווי ווייט איך קען אים, איז באמת גאר א שטארקע חכם חריף ופיקח עצום. די איינציגסטע זאך וואס איך קען קלערן איז אז די בּייעסיִס צו קענען קלערן עפעס וואס איז אומבאקוועם און אין קעגנזאץ צו גלויבונגען מיט וואס מ'ווערט אויפגעצויגן מיט האבן אים געטוהן שטערן דערצו.

ווי למשל, ביי אזא סארט מעשה, וויל מען דאס ברענגען אלס א הוכחה חושית צו עפעס גשמי: ״זעהסט דאך די כח פונעם מזוזה והא ראיה וכו׳.״ וכן הוא ביי כמה ״מופתים״ מעשיות אויף די כח פון צדיקים אא״וו. אבער אויב אזוי דארף דאס בעצם דורכגיין א ליטמוס טעסט אז וואו ס׳געלונגט נישט איז דאס א ראיה אויף נישט; ס׳איז ניתן אויף אפצופרעגן און איז פאָלסיפייעבּל. אבער, כמובן, גייט מען דאך דאס נישט מקבל זיין און עני סארט וועג וואו עס געלונגט נישט וכדומה גייט אבער נישט זיין קיין ראיה אויף נישט. איז טא ווי אזוי ברענגט מען זיך א (״סייענטיפישע״) הוכחה חושית אויף דעם ווען אן הוכחה אויף פארקערט איז נישט קיין הוכחה?

עס איז מיר אויך געווען אויפפאלענד וואו מען קען שרייען אויף א לייקענער אין די סארט מעשיות ״כופר״ בו בעת ווען די מעשה זעלבסט קומט פאר צו גיין קעגן אן עיקר באמונה. איך האב געוואלט מלמד זכות זיין אז וואס ער האט געמיינט איז אז דאס קען גורם זיין צו אפלאזן אלע עיקרים לגמרי. אבער דאס איז לכאורה דאך נאך אלס נישט הארבער ווי גיין קעגן איין עיקר ממש. ואיה״נ אז ״בחירה חופשית״ האט טאקע שוועריקייטן סיי אינערהאלב זיך אליינס מכח פועל ונפעל של כל דבר און סיי מחמת ידיעתו ית׳ של הקב״ה וואס איז דאס סותר, אבער געבט דאס שוין דען לייסענס, להרמב״ם וואס דאס איז אן עיקר, צו אָננעמען זאכן מחוצה לה אָן חקיין באזיס וואס זענען מנוגד לה? ואיה״נ אז אונז טרעפן אין ש״ס עניני סגוליי וואס זענען פועל אויף א מענטש׳נס בחירה כגון כיסוי ראש על רב נחמן בר יצחק בשבת קנו: (הגם דארט איז עס מער אלס אין מזל לישראל און קעגן אסטראלאגישע דעטערמעניזם) וכדומה, איז דארף דאס להרמב״ם א הסבר ווי איידער זאגן אז מ׳קען גיין צונעמען בדרך סגוליי איינעמ׳ס בחירה חופשית. ובפרט במעשה דידן ביי די מזוזה וואו ס׳איז נישט בפועל בכוונה פון קיין שום מענטש; עס איז פשוט א טעות אינעם כתב.

וידוע מש״כ הרמב״ם אויף מצות מזוזה בהל׳ תפילין (פ״ה ה״ד):

אבל אלו שכותבין מבפנים שמות המלאכים או שמות קדושים או פסוק או חותמות הרי הן בכלל מי שאין להם חלק לעולם הבא שאלו הטפשים לא די להם שבטלו המצוה אלא שעשו מצוה גדולה שהיא יחוד השם של הקדוש ברוך הוא ואהבתו ועבודתו כאילו הוא קמיע של הניית עצמן כמו שעלה על לבם הסכל שזהו דבר המהנה בהבלי העולם

והגם אז דער טור זאגט יא (יו״ד סימן רפה) אז עס העלפט יא לשמירת הבית ע״ש, איז עס אבער דאך ווייט נישט די משמעות פון אזא סארט פעולה.

דאס איז אפילו אויב נעמט מען שוין יא אָן אַן אמונה אין עניני סגוליי בעצם ובסתם (וואס, כידוע, האט דער רמב״ם נישט געהאלטן דערפון). וממילא לגבי דער איד׳ס ארגומענט פון אטאריטעט פונעם דברי יואל האב איך שוין אויבן געזאגט בנוגע די באקאנטע מימרא דמטין משמיה אז איך בין נישט זיכער אז אפילו ער, הגם ער האט יא געגלייבט אין די סארט זאכן, וואלט מקבל געווען און געגעבן זיין הסכמה צו אזא סארט מעשה.

[נפה]

די געדאנק איז אז ער דארף זיין א גרויסע חוטא להרמב״ם אז זיין בחירה [דעם ״עיקר גדול״] זאל ווערן צוגענומען און ווי דער רמב״ם זאגט דארט אין פ״ו ״ואפשר שיחטא אדם חטא גדול או חטאים רבים עד שיתן הדין לפני דיין האמת שיהא הפרעון מזה החוטא על חטאים אלו שעשה ברצונו ומדעתו שמונעין ממנו התשובה ואין מניחין לו רשות לשוב מרשעו כדי שימות ויאבד בחטאו שיעשה הוא״ וכו׳. דאס איז דער חלק ״וכדומה״ וואס איך האב געשריבן. שטעלט זיך די שאלה איז דאס דאס? געדענק דער מענטש קומט אין שוהל - ער איז א לץ; נישט מער (נישט ווי דער מאסן מערדער גר אינעם ירושלמי ‏(און אז מ׳רעדט שוין פונעם רמב״ם איז יתכן אז דער רמב״ם וואלט גענוצט אט די ירושלמי אלס נאך א סמך צו זיין פולמוס קעגן אסטראלאגיע…)). איך גלייב אז דו און איך קענען עטליכע אזעלכע לצים. גייען זיי אריין אין די כלל? אין אנדערע ווערטער, זייענדיג להרמב״ם אן ״עיקר גדול״ (און נכלל אינעם עלעווטן עיקר) איז נאר אין ממש אויסנאם פעלער ווערט דאס צוגענומען.

ולגבי די חסידי׳שע תירוץ איז כל זה אכניס בק״ו. מיינענדיג, אויב ווייסט א מענטש בבירור אז מיט עפעס א מעשה גייט ער שטארבן, טאקע ווייל ער האט אפגעדינט זיין תפקיד צי וואס, האט ער א רעכט הלכתי צו טוהן די מעשה און גורם זיין מיתת עצמו, מכח דעם אליין פון ״פארפילן זיין תפקיד״?

דאס ביזטו מודה אז עס איז דא אזא זאך ווי אוועקנעמען די בחירה יעצט דארף מען דן זיין צו דער מענטש האט געטון גענוג א גרויסע עולה אז עס קומט זיך אים אלץ עונש, פארדעם האב איך געברענגט דעם ירושלמי וואס דארט איז עס נישט געווען אן עונש ווייל גר שנתגייר כקטן שנולד נאר לכאורה צוליב זיין טבע וואס איז נישט אידיש קען מען עס שוין זאגן אויף דעם לץ אז דער בנ״י האט געזען פון זיין ליצנות אז ער טויג נישט (אויב מען נעמט אידישקייט פון גליונות קען מען זאגן אז דער עונש קומט ווייל ער האט גערעדט אינמיטען ליינען)
לגבי דער טענה אויף דער תירוץ אז מיט דעם האט ער ערפילט זיין תפקיד, הגה בעצמך מעג מען דען נישט טון קיין מצות ומעשים טובים ווייל מען דערנענטערט דעם יום המיתה?
לגבי דער ירושלמי פארשטיי איך נישט ווי אזוי עס א ראיה לשיטת הרמב״ם

[נפה]

ערשטע מאל ווי איך זעה אז אזעלעכע הוילע לעגענדיע'ס קענען גורם זיין אזוי פיל לימוד התורה בעיון. ווער ווייסט, ס'קען גאר זיין אז מארגן וועט איינער קומען מסביר זיין ע"ז הדרך ווי אזוי ס'קען פון תהלים ווערען נגעים ואהלות...

אין חסידות הייסט עס איתקשטת בקישוטין דלא הוו

[berlbalaguleh]

נפה: איך זאג נאכאלץ אז דער בני יששכר האט עס געזאגט בתורת רוה"ק...! ער האט נאכאלץ געהאט די בחירה

[berlbalaguleh]

ערשטע מאל ווי איך זעה אז אזעלעכע הוילע לעגענדיע'ס קענען גורם זיין אזוי פיל לימוד התורה בעיון. ווער ווייסט, ס'קען גאר זיין אז מארגן וועט איינער קומען מסביר זיין ע"ז הדרך ווי אזוי ס'קען פון תהלים ווערען נגעים ואהלות...

וואלווי: ס'הייסט אבער נישט..."איתקשטא בקישוטא דלא נהירי"...ווייל די גמ' זאגט דאך א טעם פארוואס ווען א איד זאגט תהילים איז עס אזוי חשוב ביי הקב"ה אזוי ווי נגעים ואהלות...!

[ישן מלא חדש]

די מעשה פון ר' רפאל האב איך געהערט אנדערש אביסל: אז ער האט געזאגט אז ער קען נישט ארויסזאגן קיין ליגנט פון מויל, האט ער מתפלל געווען אז ער זאל אוועקגיין פון דער וועלט כדי נישט צו זאגן ליגנט, וכן הוה, ער איז אוועק די נאכט פאר די משפט. עדיין יש להקשות קשיות אבער איך מיין אז עס שטימט בעסער.

[ישן מלא חדש]

לגבי די חלק וואס מען פרעגט אויף בחירה,
תפילות השל"ה העלפט? אדער די קינד האט א בחירה?
א מאמעס טרער העלפט?
מתפלל זיין לא לידי נסיון העלפט?
אריין קריצן אין ציגל די נאמען פון א אפגעפארענעם קינד העלפט?
האט דוד געקענט ארויסנעמען אבשלום פון גיהנום נאכן טויט אפילו ער האט בוחר געווען ברע?

למעשה זעט מען אז אפי' א מענטש האט א בחירה קענען די ארומיגע האבן א שליטה אויפן בחירה, איך פארשטיי עס נישט אינגאנצן (און איך ווייס נישט צו די מעשה פונעם בני יששכר איז אמת) אבער אזוי קוקט עס אויס.

[מי אני]

דאס ביזטו מודה אז עס איז דא אזא זאך ווי אוועקנעמען די בחירה יעצט דארף מען דן זיין צו דער מענטש האט געטון גענוג א גרויסע עולה אז עס קומט זיך אים אלץ עונש, פארדעם האב איך געברענגט דעם ירושלמי וואס דארט איז עס נישט געווען אן עונש ווייל גר שנתגייר כקטן שנולד נאר לכאורה צוליב זיין טבע וואס איז נישט אידיש קען מען עס שוין זאגן אויף דעם לץ אז דער בנ״י האט געזען פון זיין ליצנות אז ער טויג נישט (אויב מען נעמט אידישקייט פון גליונות קען מען זאגן אז דער עונש קומט ווייל ער האט גערעדט אינמיטען ליינען)
לגבי דער טענה אויף דער תירוץ אז מיט דעם האט ער ערפילט זיין תפקיד, הגה בעצמך מעג מען דען נישט טון קיין מצות ומעשים טובים ווייל מען דערנענטערט דעם יום המיתה?
לגבי דער ירושלמי פארשטיי איך נישט ווי אזוי עס א ראיה לשיטת הרמב״ם

ניין. ביי די מעשה פונעם גר אינעם ירושלמי איז דאס פארלוסט פון זיין בחירה מכח דעם ווייל ער האט גע׳הרג׳עט 300-80 אומשולדיגע מענטשן! יעצט, מ׳קען מליץ זיין אויף אים(?) אז ס׳איז געווען באומר מותר מכח א טעות וואס ער האט געמיינט מכח זיין האבן חוזה געווען בכוכבים פון פאר דעם אז עס זענען אידן וואס וועלן פארגיסן זיין בלוט, ווען באמת האט דאס פשוט געמיינט אז זיי וועלן אים מל׳ן. אבער אפילו מיט די מליצה איז עס נאך אלס מאסן רציחה באונס/בשוגג. אין אזא פאל איז דאס גענוג א משונה׳דיגער אויסנאם, מער ווי סתם ״נישט אידיש״ וכמו לץ, אז מ׳קען משמים אוועקנעמען זיין בחירה שאל יתערבו ישראל עמו (וע״ש בפני משה).

און אונז זעה׳מיר טאקע אז די מושג פון ״גר שנתגייר כקטן שנולד דמי״ האט לימיטעישאנס וואס אונז האבן דערמאנט דא ע״ש. ועכ״פ אין אזא פאל וואו ער האט גע׳הרג׳עט אזויפיל מענטשן און קונה געווען א שלעכטע טבע (כידוע מהאוה״ח הק׳ עה״פ, דברים יג חי, ונתן לך רחמים ע״ש) בגופו, איז דאס שוין מער דומה צו א דין זונה לכהן וואס איך זאג נישט ביי א גיורת ״כקטנה שנולדה״.

און פון די ירושלמי איז דאך דא אן אינדייטמענט קעגן חוזה בכוכבים, אז אפילו עס איז שוין יא דא אין דעם עפעס האפט קען זיך דאס פארלאזן דערויף גורם זיין צו אט אזויפיל פארלוסט פון לעבן.

עס איז שווער צו זאגן אז ערפילן מצות ״דערנענטערט״ דעם יום המות. וחי בהם ולא שימות בהם (אפילו אויף א מעטאפיזישע הבנה).