א מעשה פאר מלוה מלכה

[מי אני]

לגבי די חלק וואס מען פרעגט אויף בחירה,
תפילות השל"ה העלפט? אדער די קינד האט א בחירה?
א מאמעס טרער העלפט?
מתפלל זיין לא לידי נסיון העלפט?
אריין קריצן אין ציגל די נאמען פון א אפגעפארענעם קינד העלפט?
האט דוד געקענט ארויסנעמען אבשלום פון גיהנום נאכן טויט אפילו ער האט בוחר געווען ברע?

למעשה זעט מען אז אפי' א מענטש האט א בחירה קענען די ארומיגע האבן א שליטה אויפן בחירה, איך פארשטיי עס נישט אינגאנצן (און איך ווייס נישט צו די מעשה פונעם בני יששכר איז אמת) אבער אזוי קוקט עס אויס.

איך האב דאס טאקע באווארענט אין מיין צווייטן סיפור מיט'ן מזוזה. תפלה, והיינו א פעולה בכוונה פון א מענטש, קען לכאורה/אולי העלפן אז זיך אליין אדער דער אויף וועמען מען איז מתפלל זאל האבן "מער א נטייה" לטוב - נישט אבער אז מען איז שולל די בחירה. מ'קען טאקע ווייכער מאכן די מעשה מיט'ן בני יששכר און אזוי דאס אריינלערנען דארט, אבער די "כך הוה" וכו' ווערט שוין שוואכער - עס וואלט טאקע רואיג געקענט זיין אנדערש.

[מי אני]

נפה: איך זאג נאכאלץ אז דער בני יששכר האט עס געזאגט בתורת רוה"ק...! ער האט נאכאלץ געהאט די בחירה

אין אנדערע ווערטער, לכאורה אן ענליכן תירוץ פון ווי אזוי משווה צו זיין הקושיא דידיעה מכחיש הבחירה. אבער דאס פירט שוין דא אפשר אריין צו דעם פראבלעם.

[חסיד פון ליטא]

די ערשטע מעשה קען מען מתרץ זיין פשוט.

ער האט געהאלטן אז אודאי דארף ער זאגן ליגן און ראטעווען די אידן, אבער אפשר וועט איינטאג ארויסקומען עדות קעגן זיין ליגן און עס וועט אנמאכן א חילול השם, ממילא כדי דאס נישט צו דערלעבן האט ער מקריב געווען זיין גוף (וואס איז מכפר אויף חילול השם).

[מי אני]

זייער א גוטע (און קריעיטיוו) תירוץ! די שאלה איז (אָננעמענדיג כנ״ל אז אזא סארט אובערנאטורליכע הקרבה נסי הייסט אויך איבוד לדעת) צי אזא זאך איז מותר אויף א ספק חילול ה׳ העתידה לבא. ואפשר אז ״ועוף השמים יוליך את הקול וגו׳״ מאכט דאס שוין קרוב לוודאי. ואפילו בזה אויף למנוע, וכ"ש אי הוא רק לכפר, א וודאי חילול ה׳, שאינה תלויה בהג׳ חמורות ואינו ענין לשעת השמד, איז לכאורה טאר מען זיך נישט מאבד זיין.

[נפה]

איך פארשטיי נישט פארוואס עס איז ווייניגער חילול השם ווען ער דערלעבט עס נישט עס איז נאר ווייניגער ביזיונות.
דא האב איך שוין געשריבען די ענטפער פון חילול השם בפרהסיה וואס אויף דעם דארף מען האבן מסירת נפש כמבואר ברמב״ם

[מי אני]

נו, אויף דעם האב איך דאך געזאגט אין אנהויב, עפ״י סימן קנז ביו״ד וואס איז מיוסד דערויף:

דא איז עס נישט פון די ג׳ חמורות

דא איז עס נישט קיין שעת השמד

דא איז עס לכאורה נישט במתכוון להעבירו על הדת - ס׳איז להנאת עצמם ווייל זיי גלייבן אים אז אזוי וועט ארויסקומען דער אמת זייענדיג אז ער איז א מורא׳דיגער איש אמת (זיי ווייסן דאך נישט אז ער האט געזאגט ליגענט; זיי לאזן זיי נישט ארויס לכאורה ווייל ״אַה! אונז האבן דער געמאכט זאגן ליגענט!״)

אין אזא פאל להרמב״ם איז עס לכאורה מתחייב בנפשו.

[נפה]

עס גייט אריין אין חילול השם אלץ הלכה יד וואס חילול השם בפרהסיה איז ביהרוג ואל יעבור

[וואלווי]

ערשטע מאל ווי איך זעה אז אזעלעכע הוילע לעגענדיע'ס קענען גורם זיין אזוי פיל לימוד התורה בעיון. ווער ווייסט, ס'קען גאר זיין אז מארגן וועט איינער קומען מסביר זיין ע"ז הדרך ווי אזוי ס'קען פון תהלים ווערען נגעים ואהלות...

וואלווי: ס'הייסט אבער נישט..."איתקשטא בקישוטא דלא נהירי"...ווייל די גמ' זאגט דאך א טעם פארוואס ווען א איד זאגט תהילים איז עס אזוי חשוב ביי הקב"ה אזוי ווי נגעים ואהלות...!

מיט די גמרא זענען מיר מסודר, מיט די ביאורי חסידות גייט מען זיך מוטשענען מרוב טיפקייט...

[וואלווי]

עס גייט אריין אין חילול השם אלץ הלכה יד וואס חילול השם בפרהסיה איז ביהרוג ואל יעבור

מענין לענין, מ'טאר זיך נישט מוסר נפש זיין נאר אויף די שלש חמורות, אז איינער וועט מצייר זיין ווי ס'שטייט אין צעטיל קטן, כאילו אש גדול ונורא בוער לפניו וכו' מפיל את עצמו להאש על קידוש השם, קען ער מיט דעם יוצא זיין מסירות נפש און גיין מגלה עריות זיין?

אזוי זעט אויס ווען מ'מישט הלכה מיט חסידות...

[מי אני]

עס גייט אריין אין חילול השם אלץ הלכה יד וואס חילול השם בפרהסיה איז ביהרוג ואל יעבור

הלכה יד זעהט נישט אויס ארויפצוגיין עד כדי ליהרוג ואל יעבור, עס רעדט זיך פון וואס ווערט גערעכענט ״חילול ה׳״ ביי א ת״ח: כגון נישט לשלם לאלתר וכדומה. אדרבה, ביטע צוצייכענען א מקור.

פון סעיף א אין מחבר זעהט אויס דייקא נישט אזוי:

ואם הוא בפרהסיא דהיינו בפני עשרה מישראל חייב ליהרג ולא יעבור אם העובד כוכבים מכוין להעבירו על דת (אפילו על ערקתא דמסאנא) (ב"י). אבל אם אינו מכוין אלא להנאתו יעבור ואל יהרג [עמפאסיס מיינע]

וע״ש בש״ך שם בס״ק ב וז״ל:

וכתב הב"ח ס"ב דאפילו בפרהסיא אינו רשאי למסור נפש כיון דאינו מתכוין אלא להנאת עצמו, אבל מדברי הפרישה ס"ג מבואר דבפרהסיא רשאין למסור נפש. ונראה דאם השעה צריכה לכך וכה"ג לכ"ע רשאי למסור עצמו כדלקמן בהג"ה גבי מצות עשה דהא הב"י פסק כהרמב"ם ואפ"ה כתב דאם הוא אדם גדול וחסיד וירא שמים ורואה שהדור פרוץ בכך רשאי לקדש השם ולמסור עצמו אפילו על מצוה קלה כדי שיראו העם ליראה ה' ולאהבו בכל לבם ומביאו ב"י וד"מ

[מי אני]

און אפי' מ'וועט זאגן אז ער איז אויך געווען בודאי סכנה איז נישט מוכרח אז מ'מעג זיך נישט מוסר נפש זיין להציל חבירו, ואפי' לשי' התוס' סנהדרין עד: אז ווען מטוט נישט קיין מעשה רציחה זאגט מען נישט יהרג ואל יעבר ווייל די סברה פון מאי חזית גייט אויף פארקערט, איז משמע בתוס' אז מען איז נאר נישט מחוייב למסור נפשו אבער מ'מעג עס טוהן (ועיין במגדל עוז להיעב"ץ אבן בוחן אות פ"ג מש"כ בזה).

די לשון הגהות מיימונית אין הל׳ יסודי התורה פ״ה אות ז איז:

והיינו דוקא להרוג בידים אבל אם אומר לו הנח עצמך לזרוק על התינוק ויתמעך או תהרג דהשתא לא עביד מעשה יעבור ואל יהרג [עמפאסיס מיינע] דאדרבא אית לן למימר מאי חזית דדמא דחברך סומק טפי דילמא דמא דידך סומק טפי, ועיין בתוספות

די לשון פונעם רמ״א אבער ביו״ד שם סימן קנז סעיף א איז טאקע:

ודוקא כשאומרים לו לעשות מעשה כגון שאומרים לאיש לגלות ערוה או שיהרג. אבל אם אונסים לאשה לבא עליה או שרוצים להשליכו על התינוק להרגו או שהוא כבר מוקשה ורוצים לאנס אותו לערוה אין צריך ליהרג [עמפאסיס מיינע] (ב"י בשם תוספות ור"ן פרק כ"ש)

[פיקח עצום]

[center][/center]לענ"ד הייב איך נישט אן צו פארשטיין די גאנצע דין ודברים דא, למעשה -אויב די מעשה איז אמת- האט ער זיך נישט אליין גענומען די לעבן, נאר ער האט מתפלל געוועין, און די באשעפער האט אנגענומען זיין תפילה און ער איז אוועק נאטירלעך, סאו וואס קומט בכלל אריין צו אזוי איז די הלכה צו נישט,
ער האט נישט געוואלט זאגן קיין ליגנט אלץ רצון ה', למעשה איז רצון ה' גווארן אז ער זאל נפטר ווערן

[וואלווי]

מעג מען מתפלל זיין אויף דעם?

[מי אני]

דאס איז טאקע וואס איך באווארן, סיי אין אנהויב און סיי דא - אז מ׳קען זיך טאקע ארויסדרייען אין זאגן אז דאס הייסט נישט קיין איבוד עצמו (עכ״פ במעשה); עכ״פ נישט קיין וודאי.

דער חבל נחלתו (חי״א סימן מו) פסק׳נט אז א חולה המצטער מותר להתפלל על עצמו למות. ער ברענגט דאס אראפ פון ר׳ חיים פלאגי אין חקקי לב (ח״א יו״ד סימן נ) ע״ש. ר׳ חיים רעדט פון א חולה המצטער ומדוכה ביסורים ונתייאשו ממנה הרופאים ע״ש. די שאלה איז צי דא איז כעי״ז.

ולגבי אז א צווייטער זאל מתפלל זיין על חולה כזה שימות איז אינטרעסאנט וואס דער ציץ אליעזר שרייבט (ח״ה רמת רחל סימן ה):

ועוד זאת יש לטעון ולומר דרבינו הקדוש שאני שמרוב קדושתו היה מושלם ומוגמר ותיקן בעולמו כל מה שהיה צריך כבר לתקן ולא הפסידוהו כבר כלל בבקשת הרחמים למיתתו מכיון שהיה בטוח שהשלים כבר נפשו שזהו תכלית האדם עלי אדמות ואז טוב לו כבר שעה אחת של קורת רוח בעוה״ב מכל חיי עוה״ז כמפורסם על כך דברי הרמב״ם בצואתו לבנו, ומשא״כ בשאר כל אדם שאין שום בטחון כלל שהשלים כבר נפשו

אינעם פריערדיגן תשובה דארט אין חבל נחלתו בענף ד ברענגט ער אראפ מהמנחת שלמה (תניינא [ב-ג] סימן פו אות ג) וואס דינגט זיך מיט הראי״ה קוק זצ״ל און האלט אז אפילו ווען עס איז מרצונו איז אינו רשאי למסור נפשו עבור חבירו ע״ש.

[נפה]

עס גייט אריין אין חילול השם אלץ הלכה יד וואס חילול השם בפרהסיה איז ביהרוג ואל יעבור

הלכה יד זעהט נישט אויס ארויפצוגיין עד כדי ליהרוג ואל יעבור, עס רעדט זיך פון וואס ווערט גערעכענט ״חילול ה׳״ ביי א ת״ח: כגון נישט לשלם לאלתר וכדומה. אדרבה, ביטע צוצייכענען א מקור.

באמת האב איך מיר טועה געווען, דער רמב"ם פאנגט אן מיט כל בית ישראל מצווין על קדוש השם וכו' און נאכדעם רעכנט ער אויס אלע פעלער פון הרי זה חילל את השם, האב איך פארשטאנען אז אלעס גייט אריין אין כלל פון דער חיוב למסור נפשו, אבער נאכדעם וואס דו האסט מיר געבעטן א מקור האב איך מיר מתבונן געווען אז די פוסקים ברענגען נישט דער גאנצער חיוב פון חילול און קידוש השם ביי יהרוג ואל יעבור, האב איך איבערגעקוקט דעם לשון הרמב"ם, בפרט לשונו אין ספר המצוות, און איך האב באמערקט אז דער רמב"ם שרייבט דער חיוב למסור נפשו נאר ביי קידוש השם, און ביי חילול השם שרייבט ער אז ביי א יהרג ואל יעבור אויב מען האט עובר געווען הרי זה חילל את השם.

יישר כח פארן אויפמערקן, איך האב געהאלטן נאכ'ן גיין ג' אמות אן תורה אדער תפילין און איך האב מיר געוואלט הרג'ענען פאר די פערטע אמה

[berlbalaguleh]

נפה: איך בעט דיך טו נישט וואס דו האסט געוואלט טון ביי די קליינע אותיות. ווייל ס'וועט (ח"ו) זיין א ברכה לבטלה...! אויך. ווער 'עט מיר געבן לייקס?...!

[וואלווי]

נפה: איך בעט דיך טו נישט וואס דו האסט געוואלט טון ביי די קליינע אותיות. ווייל ס'וועט (ח"ו) זיין א ברכה לבטלה...! אויך. ווער 'עט מיר געבן לייקס?...!

מהיכי תיתי מ'קען נישט קליקען לייקס פון אויבן?

פונקט ווי ס'דא אויפן עולם השפל א קאווע שטיבל, איז פאראן א קאווע שטיבל היכל בעלמא דקשוט, מכוונים זה כנגד זה.

Whoever checks in first should turn on the lights

[עובדיה]

עס גייט אריין אין חילול השם אלץ הלכה יד וואס חילול השם בפרהסיה איז ביהרוג ואל יעבור

הלכה יד זעהט נישט אויס ארויפצוגיין עד כדי ליהרוג ואל יעבור, עס רעדט זיך פון וואס ווערט גערעכענט ״חילול ה׳״ ביי א ת״ח: כגון נישט לשלם לאלתר וכדומה. אדרבה, ביטע צוצייכענען א מקור.

פון סעיף א אין מחבר זעהט אויס דייקא נישט אזוי:

ואם הוא בפרהסיא דהיינו בפני עשרה מישראל חייב ליהרג ולא יעבור אם העובד כוכבים מכוין להעבירו על דת (אפילו על ערקתא דמסאנא) (ב"י). אבל אם אינו מכוין אלא להנאתו יעבור ואל יהרג [עמפאסיס מיינע]

וע״ש בש״ך שם בס״ק ב וז״ל:

וכתב הב"ח ס"ב דאפילו בפרהסיא אינו רשאי למסור נפש כיון דאינו מתכוין אלא להנאת עצמו, אבל מדברי הפרישה ס"ג מבואר דבפרהסיא רשאין למסור נפש. ונראה דאם השעה צריכה לכך וכה"ג לכ"ע רשאי למסור עצמו כדלקמן בהג"ה גבי מצות עשה דהא הב"י פסק כהרמב"ם ואפ"ה כתב דאם הוא אדם גדול וחסיד וירא שמים ורואה שהדור פרוץ בכך רשאי לקדש השם ולמסור עצמו אפילו על מצוה קלה כדי שיראו העם ליראה ה' ולאהבו בכל לבם ומביאו ב"י וד"מ

דער ים של שלמה ב"ק פ"ח סימן נ"ט שרייבט איינע פון די טעמים פארוואס שאול המלך האט געמעגט חובל זיין בעצמו איז כדי ס'זאל נישט זיין קיין חילול השם, וזה לשונו:

וגם אפשר משום כבוד מלך משיח ה' שאין ראוי שימות בידי הערלים ויעשו בו מיתת עינוי ובזיון והוא חילול ה' בדעת אמונתנו

און בעצם איז דאס שי' ר"ת בתוס' כתובות לג: ביי חנניה מישאל ועזריה "דאותו צלם לא היה ע"ז ממש אלא היה עשוי לכבוד המלך ואעפ"כ היה בו קידוש השם ולכך מסרו עצמן למיתה", און דאס איז באמת די מקור פון דעם נמוקי יוסף וואס די ש"ך סק"ב ברענגט צו, נאר ער לייגט צו א תנאי פון אדם גדול, און אזוי שטייט אויך אין ספר החינוך מצוה רצ"ו.

[מי אני]

דער מנחת חינוך דארט (אות יב) שרייבט ביי דעם ״ולהנאת עצמן דעת רוב הפוסקים דאינו רשאי [ליהרוג]״ ע״ש (עכ״פ ביי מצות עשה). און קען אויך זיין אז ער גייט נאר ארויף אויף סתם א איד (ואינו בפרהסיא).

ואגב, לגבי די שמועס אויב כשאינו עושה מעשה ברציחה אי רשאי ליהרוג ואל יעבור, שרייבט דער כסף משנה דארט אין הלכה ד וואו ער ברענגט טאקע שפעטער צו די נ״י:

כל מי שנאמר בו יעבור ואל יהרג ונהרג ולא עבר הרי זה מתחייב בנפשו. סובר רבינו שכשאמרו בגמרא יעבור ואל יהרג פירוש צריך לעבור כדי שלא יהרג. אבל שלמים וכן רבים סוברים דאם נהרג ולא עבר צדקה תחשב לו. ונראה שמפרשים ״יעבור ואל יהרג״ הרשות בידו לעבור כדי שלא יהרג [עמפאסיס מיינע]

איז עכ״פ זעה׳מיר אז אויב ס׳שטייט ״יעבור ואל יהרג״, כגון בהגהות מיימונית שציינתי לעיל, איז נאך נישט מוכרח אז דאס מיינט אז ער ״טאר נישט״ זיך לאזן הרג׳ענען. (הגם להרמב״ם ולהדוגלים בשיטתו גייט דאך די לשון יא מיינען אז ער ״טאר נישט״.)

עס איז אויך אינטרעסאנט צו באמערקן אז דער מנחת חינוך דארט אין מצוה רצו האט א הוו״א (באות יז) עפ״י ספר תוספות יום הכיפורים אז דער רמב״ם איז חולק על תוס׳ און האלט אפילו כשאינו עושה מעשה ברציחה מחוייב למסור נפשו. ער אליין פאלט אבער אפ דערפון באות כג עפ״י שיטת ר״ע בב״מ סב: דחייך קודמין ע״ש. דער אור גדול (ט ב) אבער דינגט זיך מיט די ראיה ווייל דארט רעדט זיך אז דער אנדערער וועט שטארבן שלא ע״י מעשה שלו ושלא ע״י גופו ג״כ. אבער וואו עס איז יא בגופו, אף דאינו עושה מעשה, זעה מיר אז בן פטורא האלט נישט פונעם סברא אז דמא דידיה סומק טפי און עס איז נישט מוכרח אז ר״ע איז חולק דערויף. וממילא איז ווייטער שייך צו זאגן אז דער רמב״ם גייט זיך דינגען אויף תוס׳ ע״ש.

[נפה]

דאס איז דאך די באקאנטע מחלוקה צווישן דער רמב״ם און נימוקי יוסף צו יעבור ואל יהרוג איז רשאי להרוג אזויווי עובדיה האט שוין געשריבען אין זיין פאריגע תגובה.
אגב אין חכמת שלמה אויף אורח חיים סימן קד רעדט ער וועגן דער מעשה באותו חסיד ברכות לא האט ער א העליכע הסבר כדרכו ווען עס איז נישט מאבד עצמו לדעת.

[מי אני]

עס איז מערקווידיג צו באמערקן אז דער כסף משנה דארט אין ה״ד לערענט אפ אז עס איז נישט דא א מחלוקת בין הרמב״ם והנימוקי יוסף, וז״ל:

וכתב בנימוקי יוסף דאפילו לפי סברת רבינו [עמפאסיס מיינע] אם הוא אדם גדול וחסיד ירא שמים ורואה שהדור פרוץ בכך רשאי לקדש את השם ולמסור עצמו אפילו על מצוה קלה כדי שיראו העם ולמדו ליראה את השם ולאהבו בכל לבם

דער חכמת שלמה איז בעצם דלא כהרמב״ם (חוץ טאמער מאכט מען א חילוק בין ״מתחייב בנפשו״ ובין ״מאבד עצמו לדעת״); ואפשר לויטן צווייטן תירוץ אז הפסק בתפילה יש בו משום אביזרייהו דע״ז קען עס יא שטימען.

אז מ׳האט דערמאנט די געדאנק פון דעם אז א פראבלעם אין די אנדערע מעשה פונעם בני יששכר גייט קעגן בחירה חופשית וואס איז להרמב״ם אן עיקר ומקושר להעיקר של שכר ועונש, איז דאס וואס הראי״ה קוק זצ״ל שרייבט אין עין עיה אויף די מעשה (ברכות פ״ה אות פט):

ההפיקרות שהאדם מפקיר עצמו לסכנה במקום שאינו ע"פ מדת הגבורה הראויה, היא מזקת מאוד ליסוד המוסר הכללי. שהרי התחלת ציורי המוסר הוא מציור יראת העונש וההפסד, ואם אבד האיש חשבון מכל הפסד ע"י מה שמפקיר את עצמו וחייו, אובד הוא את היסוד המוסרי בהתחלתו, ולא יוכל לבא גם ממנו למעלת השלימות הגבהות

ער זאגט אז די דין ודברים ביניהם איז געווען צי דאס איז אויך נוגע ווען מ׳איז משליך חייו מחמת דבר רוחני וכו׳. און דאדורך איז דער חסיד טאקע געווען מובטח אז דער הגמון איז א בעל שכל ובטוח שיקבל תשובתו וכדברי המ״א שם בריש סימן קד.

[מי אני]

‏דא ברענגט דר. שניאור לעימאן אראפ אפאר גירסאות פון די מעשה פון ר׳ רפאל מבערשאד זצ״ל. לויט די ערשטע דריי גירסאות האט ער למעשה נישט געזאגט קיין שקר ווייל ער האט מתפלל געווען מעיקרא נסתלק צו ווערן, און לויט די פערטע גירסא איז ער אוועק נאר אינדירעקט מחמת זיין מדה פון אמת און עס איז טאקע געווען שלא בכוונה. (אפילו לויט די צווייטע גירסא איז ער טאקע נישט געווען דארט בשעת די רציחה.)

[היסטאריע]

די מעשה פון ר' רפאל האב איך געהערט אנדערש אביסל: אז ער האט געזאגט אז ער קען נישט ארויסזאגן קיין ליגנט פון מויל האט ער מתפלל געווען אז ער זאל אוועקגיין פון דער וועלט כדי נישט צו זאגן ליגנט, וכן הוה, ער איז אוועק די נאכט פאר די משפט. עדיין יש להקשות קשיות אבער איך מיין אז עס שטימט בעסער.

גם אני מצטרף.
וואס איז שווער?