שו"ת בענייני עלייה להר הבית אויף יודיש

[זורח]

שאלות ותשובות בענייני עלייה להר הבית
ענטפערס פאר פארשידענע פראגעס וועגן ארויפגיין אויפן הר הבית
געשריבן דורך הרב הלל בן שלמה – א חבר אינעם בית הדין פונעם תנועות המקדש און איבערגעטייטשט אין יודיש



1. פראגע: צו מעגן יודן אריינגיין צום הר הבית?
ענטפער: דאס אריינגיין צום הר הבית איז לכתחילה גאר באשטימט דווקא פאר יודן, ווייל דאס איז דאך די בארג פונעם הויז – אונזער בית המקדש. – עס איז אמת און וואר, אז אינעם מצב וואס מיר געפינען זיך היינטיגע צייטן זענען מיר אלע טמא פון מתים, און עס איז דא חלקים/פלעצער פונעם הר הבית און וואס א טמא מת טאר נישט אהין אריינגיין; און אזוי אויך, פאר מען גייט אריין צו די איבריגע מותר'דיגע פלעצער פונעם הר הבית איז דא א חיוב זיך צו רייניגן פון אנדערע טומאות. פון א הלכ'דיגע שטאנדפונקט, איז דא מער סיבה מתיר זיין אז יודן זאלן אריינגיין צום הר הבית, ווי איידער צו לאזן אז גוים זאלן אריינגיין, ווייל פאר זיי איז נישט פארהאן קיין שום וועג פון זיך רייניגן, און עס איז פארהאן חלקים/פלעצער פונעם הר הבית וואס פאר זיי איז קיינמאל נישטא קיין הלכה'דיגע מעגליכקייט דארט אריינצוגיין (פאר מער זעה: משנה כלים א,ח - רמב"ם בית הבחירה ז,טו-טז וביאת המקדש ג,ג-ה).



2. פראגע: צו מעג איינער וואס איז א טמא מת אריינגיין צום הר הבית?
תשובה: נישט נאר פאר א טמא מת איז מותר, נאר אפילו א טויטע'ן אליין מעג אויך ווערן אריינגעטראגן צום הר הבית! די דאזיגע הלכה איז באשטימט פון אלע פוסקים אין עס איז נישט דא דערביי קיין מחלוקת. אזוי פארציילן אויך חז"ל אין אסאך פלעצער אויף משה רבינו אליינס, אז ער האט מיטגענומען מיט זיך די ביינער פון יוסף הצדיק, צו א פלאץ וואס האט די זעלבע קדושה ווי די קדושה פון הר הבית! צו די חלק/שטח וואס ווערט אנגערופן מחנה לויה (זעה גמרא פסחים סז,א, נזיר מה,א, סוטה כ,ב; און זעה אינעם רמב"ם צוגעצייכנט אויבן). אבער, לויט ווי שוין אויבן דערמאנט, רעד מען נישט פון די גאנצע שטח פון הר הבית, און עס איז דא חלקים (וואס ווערט אנגערופן מחנה שכינה) וואס זענען יא אסור פאר טמא מת.



3. פראגע: וועלכע זענען די פלעצער אין וואס א טמא מת טאר נישט אריינגיין?
תשובה: די שטח וואס ווערט אנגערופן אין די שפראך פון חז"ל 'עזרה' (וואס דאס איז וואס ווערט געווענליך אנגערופן "מקום המקדש" דאס פלאץ פונעם בית המקדש), צוזאמען מיטן שטח וואס נעמט ארום די עזרה וואס דאס ווערט אנגערופן 'חיל' און 'עזרת נשים'. אריינצוגיין אינעם שטח העזרה איז אסור מן התורה, און עס איז אויך דא דערויף א חיוב כרת פאר דער וואס גייט דארט אריין במזיד אן קיין ספעציעלן געברויך (שלא לצורך), אבער דאס אריינגיין צום 'חיל' ווי אויך צום 'עזרת נשים', איז לויט די אנגענומענע דעה, נאר אסור מדרבנן (משנה כלים דארטן, זעה אויך די מפרשים אויפן משנה; אבער פונעם רמב"ם קוקט אויס אז לדעתו איז אויך די איסור פון אריינגיין אינעם 'חיל' מן התורה).


4. פראגע: צו איז דען דא א מעגליכקייט היינט צוטאגס צו אידענטיפיצירן די אלע פלעצער אינעם הר הבית?
תשובה: לויט די אור-אלטע מסורה וואס ווערט דערמאנט אין שו"ת הרדב"ז (חלק ב סימן תרצא) און אין נאך אסאך פארשידענע מקורות, איז די כיפת הסלע (די היינטיגע גאלדענע כיפה) געבויט אויף די אבן השתיה וואס געפינט זיך אין צענטער פונעם קודש הקדשים. לויט די דאזיגע רייד, און צוזאמען מיט די משניות פון מסכת מידות וואס שמועסט אויס מיט א ברייטקייט די פארשידענע חלקים/פלעצער פונעם בית המקדש, וואס נעמט אריין אין זיך די רעכעננוגען פון די ווייטקייט צווישן די אלע חלקים, לויט דעם קען מען אויסרעכענען וואו עס געפינט זיך די פלאץ וואו עס האט איז געווען געבויט די 'חיל' און די עזרות. עס איז טאקע אמת, אז מיר האבן נישט היינט די מעגליכקייט צו אידענטיפיצירן די אלע פלעצער מיט א הונדערט פראצענטיגן זיכערקייט, דערפאר טאקע פיהר מיר אונז זיך מחמיר צו זיין און בכלל נישט אריינגיין צו די פלעצער וואס מען קען האבן א ספק אז אפשר איז דארט געשטאנען די חיל און די עזרה.



5. פראגע: איז נישט פארהאן קיין חשש אז טאמער וועט מען זיך טועה זיין און יא אריינגיין אין א פלאץ וואס איז דא דארטן א חיוב כרת?
תשובה: די וועג וואס די יודן זענען צוגעוואוינט צו גיין ארום די הר הבית, טוט זיך נישט דערנענטערן צו די שטח וואס עס איז דא אין איהר א חיוב כרת. די שטח פון די עזרה געפונט זיך אויף א אויפגעהויבענע פלאטפארמע וואס מען גייט ארויף דערצו דורך שטיגן, און געווענליך לאזט נישט צו די משטרה זיך בכלל צו דערנענטערן דארטן. און א איעדענספאל, צום ערשטן מאל וואס דו גייסט ארויף צום הר הבית, איז בעסער צו גיין צוזאמען מיט א יוד וואס איז שוין געווען אין דער פארגאנגענהייט אויפן בארג און ער קען זיך גוט אויס וועלכעס איז דער וועג וואס איז ראטזאם צו גיין.


6. פראגע: וואס דארף מען טוען זיך צו רייניגן כדי צו קענען אריינגיין צום הר הבית?
תשובה: מען דארף זיך טובל'ען אין א מקווה אדער מעין-קוואל כדי זיך צו רייניגן פון טומאת קרי. פאר די טבילה דארף מען זיך גוט ארומוואשן דאס גאנצע גוף און די האר, און זיכער מאכן אז אין די צייט פון די טבילה איז נישט דא קיין שום זאך וואס מאכט א צווישנשייד צווישן די גוף און די וואסער – דאס הייסט אוועקנעמען סיי וועלכע חציצה (רייניגן די ציין, אויסטוען לענסעס, שניידן נעגל, קעמען די האר וכו'), אויב מען קומט פון א זיכערע טומאת קרי און מען האלט גאר בקרוב ארויפצוגיין צום הר הבית מאכט מען א ברכה "אשר קדשנו במצוותיו וציוונו על הטבילה" (מען קען מאכן די ברכה תיכף נאך די טבילה ווילאנג מען געפינט זיך נאך אין וואסער, אבער מען זאך נישט מאכן די ברכה ווען די קאפ איז אויפגעדעקט אדער ווען מענטשן ארום זענען נישט אנגעטון; און מען קען אויך מאכן די ברכה נאכן זיך אנטון).
(הערה: מען קען מאכן א ברכה בשעת'ן טבילה אויב עס איז פארהאן די 2 פאלגענדע תנאים: א. אויב מען טובל'ט זיך יעצט פון א זיכערע טומאה. ב. אויב האט מען א כמעט זיכערע פלאן ארויפצוגיין ממש יעצט צום הר הבית. די ברכה קען מען זאגן נאנט צום טובל'ען אין די אינדרויסענדע ציממער פונעם מקוה ארומגענומען מיט א האנטוך אונטערן הארץ אויב פעלט פון די 2 תנאים, זאל מען זיך טובל'ען אן א ברכה. (מפסקי הרב ליאור שליט"א))


7. פראגע: צו דארפן אויך קינדער זיך טובל'ען?
תשובה: יונגלעך פון 9 יאר און העכער דארפן זיך טובל'ען, און מיידלעך וואס זענען נאך נישט אנגעקומען צו די עלטער פון נדות דארפן זיך נישט טובל'ען (לויט די גמרא אין פסחים סז,א-ב ונידה לב,א, ברייט אויסגעשמועסט אין ספר "אל הר המור" פון הרב יצחק שפירא והרב יוסף פלאי).


8. פראגע: צו קענען אויך פרויען ארויפגיין צום הר הבית?
תשובה: אויך פרויען קענען ארויפגיין. פונדעסטוועגן דאך איז טהרת נשים מער קאמפלעצירט פון טהרת גברים, דערפאר ליגט א חוב אויפן פרוי וואס גייט ארויף צו לערנען די הלכות הטהרה פארן ארויפגיין (כדי אריינצוקוקן מער וועגן די ענין אין: גליון מעלין בקודש כו); א זאך וואס איז באמת שטארק ווערט אז אויך מענער זאלן דאס גוט אדורכלערנען.



9. פראגע: צו איז פארהאן נאך פארשידענע הלכות וואס מיר פיהרן זיך ביים ארויפגיין צום הר הבית?
תשובה: א טייערע מצוה וואס ווערט מקויים אין די צייט וואס מען גייט ארויף צום הר הבית איז די מצוה פון "מורא מקדש". די דאזיגע מצוה איז אונז מחייב אריינצוגיין דווקא אויף א מכובד'דיגע אופן – כאטש נישט ווייניגער ווי מען גייט אריין אין א בית כנסת. מען זאל נישט אריינגיין מיט לעדערנע שיך – מען מעג אבער אריינגיין מיט שיך וואס זענען פאברעצירט פון סחורה אדער ראבער, אזוי ווי די שיך וואס מען טוט אן יום כיפור. מען זאל נישט אריינגיין מיט א שטעקן (אבער אין א וויל-טשעיר מעג מען יא אריינגיין). מען זאל נישט אריינגיין ווילאנג מען איז אנגעגארטלט מיט א פאוץ' (אזא בערזעל-גארטל געמאכט צו האלטן געלט און קלייניקייטן), אדער ווען מען האלט א זעקל וואס איז נישט מכובד'דיג, אזויווי א רוק-זאק (בעקפעק) אדער טאשקע. אויב איז פארהאן א געברויך מיטצוברענגן זאכן אינעם שטח פונעם בארג, זאל מען עס אריינלייגן אין א שיינעם מכובד'דיגע האנט-טאשקע. מען זאל נישט שפייען אינעם גאנצן שטח הר הבית, און אויב האט מען נישט קיין ברירה, קען מען אריינשפייען אין א טישו אדער האנטיכעל (הערה: ראטזאם מיטצונעמען אין טאש), אבער נישט שפייען אויף דער ערד (לויט די משנה ברכות ט,ה, און רמב"ם בית הבחירה פרק ז).



10. פראגע: אויב די הלכות זענען טאקע אזוי פשוט, פארוואס זענען דעמאלטס אזויפיל רבנים אנטקעגן ארויפגיין צום הר הבית?
תשובה: די עיקר התנגדות שטאמט פון א חשש א זארג אז מען וועט געשטרויכלט ווערן דורך אריינגיין בטומאה צו די מקום המקדש, וואס דאס איז פארבינדן מיט אן איסור כרת; אדער וועגן א חשש אז מען וועט געשטרויכלט ווערן אין די הלכות פון דאס עצם ארויפגיין צום הר הבית, אז עס וועט פעלן די טהרה וואס פאדערט זיך פארן ארויפגיין (טבילה אין מקוה וכו'). די דאזיגע חששות קומען פון א פלאץ וואו עס האט געפעלט דאס שטענדיגע ארויפגיין צום הר הבית, דערפאר זענען די הלכות אין אונזערע טעג א נייע זאך וואס מען איז דערצו נישט געוואוינט נאך דעם וואס פאר דורי דורות האט מען זיך נישט באשטעפטיגט דערמיט. א מציאות וואס האט זיך אוועקגעשטעלט תיכף נאך די זעקס-טאגיגע מלחמה, תיכף ווען מען האט איינגענומען דעם הר הבית, האבן מאסן יודן אנגעהויבן שטראמען צום פלאץ וועלענדיג אנקומען צום כותל, און אסאך זענען געגאנגען דורכן וועג פון הר הבית כדי אהין אנצוקומען. האבן דעמאלטס אסאך גרויסע חשובע רבנים זיך צוגעאיילט ארויסצוקומען מיט א אויסרוף וואס ווארענט נישט גיין צום הר הבית, ווייל עס האט פשוט געפעלט די ידיעות פון די הלכות וויאזוי מען גייט ארויף צום הר הבית.

די דאזיגע אויסרוף ווערט גענוצט נאך היינט דורך אסאך רבנים אלץ א מקור פארן איסור ארויפצוגיין צום הר הבית, עס איז אבער נישט מסתבר צו זאגן, אז די רבנים וואס האבן געחתמעט אויפן אויסרוף זאלן האבן אינזין צו מאכן דאס פאר א איסור פאר די קומענדע דורות; אזוי טרעפן מיר טאקע ווי הרב חיים דוד הלוי זצ"ל (וואס איז געווען די שטאט'ס רב פון תל אביב) זייענדיג איינער פון די וואס האבן געחתמעט אויפן אויבענדערמאנטען אויסרוף הנ"ל, שרייבט אפאר יאר שפעטער גאר פארקערטע רייד (שו"ת עשה לך רב, חלק א סימן טו): "עס זענען דא וואס זענען חושש אז טאמער און אפשר וועט די היתר אריינצוגיין נאכשלעפן נאך זיך א שטרויכלונג פארן רבים מיט אן איסור כרת דורכן ווערן אריינגעשלעפט אין די שטח וואס איז אסור אדער אז זיי וועלן אריינגיין צום שטח פונעם הר הבית אן קיין טבילה און אויסטוען די שיך אזוי ווי די הלכה פארלאנגט, אבער לענ"ד איז נישט פארהאן גענוג אין די דאזיגע חששות צו אסר'ן אויף אונז דאס אריינגיין צום הר הבית, ווייל די וואס עס גייט זיי סייווי נישט אן די הייליגקייט פונעם פלאץ גייען דאך יעצט ווייטער אריין לפני ולפנים. קומט אויס ווער האט שאדן פון דעם גזירה? נאר די יראי ה' וואס זייער הארץ ציעט צו שטייען נאנט ווי ווייט מעגליך צו די פונקט פון די וואונדערליכע לעכטיקייט, וואס דערין איז אינעם פארגאנגענהייט אנטפלעקט געווארן די שכינת ה' מיט א קלארן שיין וואס דאס רועט נאך היינט אויך דארט אינעם הוה נאר אונטער א באהאלטענעם שלייער. די חזקה איז אויף די אלע וואס ווילן אויסגיסן זייער הארץ פארן באשעפער אין אזא הייליג פלאץ וואו דאס אז זיי וועלן זיין געווארענט נישט אדורכצופאלן מיט סיי וואספארא איסור".



11. פראגע: אפילו אויב מען מעג יא ארויפגיין צום הר הבית, איז דען נישט ענדערשער זיך צו רעכענען מיט די דעות וואס זענען מחמיר און זיך פארמיידן פון ארויפצוגיין אלץ א שב ואל תעשה?
תשובה: לגבי די פראגע וואס געפינט זיך פאר אונז, איז גארנישט זיכער אז צוליב דעם עניין פון א יחיד'ס פריוואטע אויפפירונג, אז עס זאל אויסקומען אז די דעה וואס אסר'ט דעם ארויפגיין זאל ווערן גערעכנט אלץ די דעה וואס איז מחמיר. ווייל אויסער די פערזענליכע נוצן וואס דאס ארויפגיין ברענגט (וואו אויבענדערמאנט אין די רייד פון הרב חיים דוד), איז דא גאר פארהאן א נוצן פארן גאנצן פאלק פאר כלל ישראל מיטן פארשטארקן אונזער אחיזה-אנהאלטן אין דעם פלאץ, ווייל די מציאות איז אז ווען יודן פארמיידן זיך פון ארויפגיין צום הר הבית, דעמאלטס פאסירט אז די יודן פיינט אינעם פלאץ ווערן פארשטערקערט. און מיר טרעפן שוין אז הקב"ה האט אנגעשריגן אין דוד המלך אויף דעם וואס ער האט איינגענומען ווייטע לענדער פאר דעם וואס ער האט איינגענומען די שייער פונעם יבוסי וואס האט זיך אויפגעהאלטן אינעם הר הבית ("נאנט צו דיין פאלאץ האסטו נישט איינגענומען" – ספרי עקב פסקה נא), ווייל די מצוה פון כיבוש הארץ אייננעמען ארץ ישראל דארף צום ערשטן זיין אויף דעם פלאץ. דערפאר, קומט אויס אז די פערזענליכע חומרה פון זיך צוריקהאלטן און נישט ארויפגיין, קען נישט ארבעטן אלץ א רעקאמאנדאציע פארן ציבור, וואס דאס נישט נאר ברענגט מיט זיך א קולא, נאר גאר א גרינשעצונג און די כלל ישראלי'גע הלכה פון אייננעמען דאס פלאץ.

עס איז כדאי צו דערמאנען, אז אויך דאס ארויפגיין קיין ארץ ישראל אז געווען ארומגענומען מיט א שטארקע קעגנערשאפט פון באקאנטע רבנים אינעם דור פאר די שואה. און אזויווי מיר טוען נישט צושטערן די מצוה פון יישוב ארץ ישראל וואס וועגט אזויווי אלע מצוות, דאס זעלבע וועלן מיר זיך נישט פארמיידן פון ארויפגיין, זיך נישט צוריקהאלטן פון גיין פאראויס אויפן וועג צום גאולה, וואס וועט ערמעגליכן מיט די צייט צו קענען מקיים זיין די בערך צוויי הונדערט מצוות וואס ווענדן זיך אינעם מקדש און זיין עבודה.


12. פראגע: איז דען נישט בעסער צו גיין דאווענען ביים כותל המערבי?
תשובה: די כותל המערבי כאטש עס איז היינט צוטאגס א הייליגע מקום תפלה, פונדעסטוועגן דאך איז דאס נישט מער ווי א אינדרויסענדע אנלאנונגס-וואנט פונעם הר הבית, און די גאנצע קדושה דארט שטאמט נאר פון דעם וואס עס איז אזוי נאנט צום הר הבית. דווקא די הר הבית איז דאס פלאץ וואו אונזערע עלטערן די הייליגע אבות, אברהם יצחק ויעקב האבן דארטן געדאווענט (פסחים פח,א), און נאר דאס ווערט אנגערופן "שער השמים" די טויער פון הימל, און אזוי ווי דער רמב"ן שרייבט (בראשית כח,יז): "והנה הר המוריה טוב לתפילה" הר המוריה איז גוט צום דאווענען.



13. פראגע: צו שטייט דען נישט אין חז"ל אויפן כותל המערבי אז די שכינה האט זיך פון דארט נישט אוועקגערירט?
תשובה: אנדערשט ווי דער הר הבית און דער מקדש, וואס ווערט דערמאנט אין אונזערע מקורות אן צאל, איז אבער דער כותל המערבי נישט דערמאנט נישט אין די משנה נישט אין די גמרא און נישט אין די ראשונים, נאר אין א געוויסע מדרש ווערט דערמאנט אזא דעה, עס איז אבער למעשה נישט פארהאן קיין שום אויפווייז אז די כוונה פון דעם מדרש איז צו אונזער כותל וואס מיר קענען היינט, וואס פאר ביז צענדליגער יארן צוריק איז דאס געווען א קליינטשיג געסל, און נישט די גרויסע הרחבה-פלאזא וואס מיר קענען היינט. אין מדרש שמות רבה (ב,ב) דרשנ'ט רבי אחא דעם פסוק אין שיר השירים "הנה זה עומד אחר כתלנו" ער [הקב"ה] שטייט אונטער אונזער וואנט, אז דאס באציעט זיך צום כותל מערבי, וואס די שכינה האט זיך פון דארט נישט אוועקגערירט. און א וועג פון בארגן, איז פארהאן די וואס האבן געברענגט די דרשה אויף די מקום התפילה נאנט צום "כותל המערבי" פון אונזערע צייטן, וואס דאס איז א חלק פון די כותל המערבי פונעם הר הבית. אבער אין אנדערע פלעצער אין מדרש איז די גרסה ביי די דרשה "כותל מערבי של בית המקדש" די מערב וואנט פונעם בית המקדש (נישט די מערב וואנט פונעם הר הבית) (תנחומא שמות סימן י; ילקוט שמעוני מלכים א סימן קצה; זעה אויך אין שיר השירים רבה ב,ד און פסיקתא דרב כהנא פסקה ה, לגבי די כותל מערבי פונעם בית המקדש וואס איז נישט חרוב געווארן), און לויט די גרסה איז אוודאי נישט די כוונה צו די כותל המערבי וואס מיר קענען היינט, ווייל די הר הבית ווערט בדרך כלל נישט אנגערופן "בית המקדש" (פונעם מלבי"ם אין זיין ספר ארצות החיים - סימן ג' ארץ יהודה סוף אות ד – קומט אויס אז ער האט געהאלטן, אז די כותל המערבי וואס איז נישט חרוב געווארן מיינט די כותל המערבי פונעם היכל, און ער שטעלט זיך דערויף אינעם ספר בכור שאול אויפן רמב"ם בית הבחירה ז,ה). פארשטייט זיך, אז אויב וועלן מיר זאגן אז עס איז פארהאן א גרעסערע קדושה ביים כותל וואס איז נישט פארהאן ביים הר הבית, קען מען דאך דעמאלטס קומען צום הר הבית אן די געפאדערטע טהרה כדי דורך דעם אנצוקומען צום כותל...

אין שו"ת הרדב"ז (חלק ב סימן תרמח) ווערט ער אנגעפרעגט אויף איינעם וואס מען האט איהם געצווינגען אריינצוגיין צום מקום המקדש, אויב זאל ער דאווענען צום ריכטונג פונעם קדש הקדשים אדער פונעם כותל, און ער ענטפערט אז ער זאל דאווענען צום ריכטונג פונעם קדש הקדשים, און די מאמר חז"ל אויף דעם אז די שכינה האט זיך נישט אוועקגערירט פונעם כותל המערבי קען מען אויסטייטשן ווי א כללית'דיגע דערקלערונג לגבי די ריכטונג פון די שכינה אויף מערב זייט (וואס דארט האט זיך געפונען די קודש הקדשים), און נישט אז מען רעד פון עפעס א ספעציעלע וואנט.


14. פראגע: צו איז דען נישט פארהאן קיין סכנה דורך ארויפגיין צום הר הבית?
תשובה: די וואס גייען היינט צוטאגס ארויף צום הר הבית ווערן באגלייט דורך א שטארקע פאליצייאישע וואך, וואס א טייל פון זייער אויפגאבע איז אויך צו פארזיכערן די וואס גייען ארויף. עס איז אמת אז נישט אלץ טוען זיי דאס ווי עס באדארפט צו זיין, און אדרבה, אסאך מאל זיינען זיי גאר די וואס שטערן אז די יודן זאלן נישט דאווענען אדער טוען אנדערע הייליגע פעולות אויפן פלאץ, און לייגן נאך צו פארשידענע שוועריקייטן, פונדעסטוועגן העלפן זיי שטארק צו און א פאל ווען עס פאסירט רייבערייען מיט די אראבער אויפן פלאץ. וויבאלד אז טויזענטער יודן זענען שוין ארויף צום הר הבית במשך די לעצטיגע יארן, און אנדערש ווי אין אנדערע פלעצער אין ארץ ישראל, איז דא נישט געהרגעט געווארן קיין שום יוד זייט מען האט איינגענומען דאס פלאץ ביי זעקס-טאגיגע מלחמה, איז די לאגיק צו זאגן, אז דע פלאץ ווערט נישט גערעכנט אלץ א מסוכן'דיגער פלאץ. דאס מיינט נישט צו זאגן אז מען דארף נישט זיין אויפמערקזאם ווילאנג מען איז דארט, און ס'איז זיכער נאך אלץ א געוויסע מדרגה פון מסירות נפש און שטארקייט אריינצוגיין צום הר הבית.


15. פראגע: כאטש אויב פאר מיר פערזענליך איז נישט דא דערביי קיין סכנה, דארף מען דען נישט זיך זארגן אלץ א כללית'דיגע געפאר פארן יודישן פאלק, מיט דעם וואס מיר רעגן אויף די אראבערס וואס געפינען זיך דארט בשעת מיר גייען ארויף?
תשובה: עס אז פארהאן אסאך זאכן וואס מען קען אנקוקן אלץ א זאך וואס קען אויפרעגן די אראבער. אויך די יישובים אין יהודה ושומרון רעגן זיי אויף, אויך דאס בויען נייע הייזער און געגענטער אין ירושלים, און אויך אונזער נאטורליכע געוואוקס רעגט זיי אויף. בעצם, אונזער גאנצע עקזיסטענץ דא אין ארץ ישראל רעגט זיי אויף. מיר גייען נישט ארויף מיטן ציעל זיי אויפצורעגן, פונקט ווי מיר בויען נישט אונזערע הייזער כדי זיי אויפצורעגן. מיר דארפן זיך לעבן אונזער לעבן און טוען די ווילן פון אונזער בורא, און נישט זיין באזארגט פאר די וואס ווילן שעדיגן און אונזער לעבן, און ווילן אונז פארמיידן פון טוען די ווילן פון אונזער בורא. עס איז אסאך א גרעסערע סכנה פאר אונזער עקזיסטענץ זיך צו רעכענען מיט זיי און נישט טוען, ווי צו טוען וואס מיר דארפן אן זיך צו רעכענען מיט זיי (ענדליך צו די באקאנטע משל פונעם פוקס וואס האט פארגעשלאגן פאר די פיש פון וואסער צו קומען וואוינען מיט איהם אויפן טרוקעניש, כדי צו ווערן געראטעוועט פון די געפארן וואס לאקערן אויף זיי פון די אויסגעשפרייט נעצן אינעם וואסער).


16. פראגע: איך האב געהערט א געדאנק אז עס זענען דא מתירים וואס האלטן אז מען מעג גיין איבעראל אויפן גאנצן בארג, אלץ די מצווה פון כיבוש.
תשובה: עס זענען טאקע פארהאן די וואס זענען דאס מתיר, באזירט אויף די רייד פון חז"ל (עירובין קה,א און רמב"ם בית הבחירה ז,כג) וואס זענען מתיר אריינצוגיין אפילו צום פלאץ פון די קודש הקדשים, כדי צו בויען, פאררעכטן אדער ארויסצונעמען פון דארט א טומאה. אבער נישט יעדער איינער קען דאס טוען אויף זיין אייגענעם באשלוס, אןן אפילו ווען מען קען יא עפעס טוען, איז פארהאן א סדר ווער עס גייט צום ערשט כהנים פאר לויים אדער ישראלים, און טהור'ע פאר טמא'נע. הרב שלמה גורן זצ"ל (וואס איז געווען דער רב הראשי פון ארץ ישראל) אין זיין ספר "הר הבית" פארשפרייט א בריוו וואס דערין איז ער מתיר פאר די חברים-מעמבערס פון ועדת הפנים פונעם כנסת אריינצוגיין צום הר הבית אויך אן די געפאדערטע טהרה, כדי אויסצודרוקן די פאקט אז מדינת ישראל געוועלטיגט אויפן פלאץ. פארשטייט זיך, אז די דאזיגע היתר איז נישט געזאגט געווארן פאר סתם מענטשן, און דאס איז נאר שייך דווקא אין פעלער וואס איז דא ביי זיי א דערקענטבארע נוצן-אויפטוה פון דעם אריינגיין.


17. פראגע: צו קענסטו אויסשמועסן די וועג פון ארויפגיין 'מסלול העלייה' צום בארג?
תשובה: דאס ארויפגיין צום הר הבית היינס צוטאגס פאר יודן איז ערמעגליכט נאר דורכן איינציגער טויער וואס ווערט אנגערופן 'שער המוגרבים' (אדער שער הלל), מען קען ערגרייכן דעם טויער ביים אריינגאנג צום רחבת הכותל פון די זייט פון שער האשפות. נאך די משטרה אונטערזוכונג גייט מען ארויף די בריק 'גשר המוגרבים' וואס מען קען קלאר זעהן ווי עס גייט ארויף און די הייעך ביי די רעכטע זייט פונעם עזרת נשים ביים כותל. ווען מען קומט אריין דורכן טויער ביים הר הבית דארף מען גיין צו די רעכטע זייט (משנה במידות ב,ג ורמב"ם בית הבחירה ז,ג), גראד נאך די געביידע וואס געפונט זיך ביי די רעכטע זייט פונעם אריינגאנג (וואס ווערט אנגערופן 'מוזיאון האיסלאם'). קען מען גיין ווייטער גראד ביז די דרום-מערב ווינקל פונעם הר הבית, און פון דארט גיין ווייטער אין א גראדע ליניע אנטקעגן איבער די טויער דורך וואס מען איז אריינגעקומען, און גיין ווייטער דורכאויס די גאנצע לענג פון די דרום זייט פונעם בארג, ביז מען קומט אן צו דער מזרח זייט. ביי די מזרח זייט איז פארהאן א גרויסע חשיבות, ווייל דארטן פלעגט מען זיך צוזאמענקומען פאר עפענטליכע תפילות אין די צייטן פונעם בית המקדש, און עס איז אויך געווען אן איסור זיך אויפצופירן מיט א לייכטזינונגקייט אנטקעגן די מזרח טויער פונעם עזרה (און לויטען רמב"ם בית הבחירה ז,ז גייט דער איסור אויך אן היינט צוטאגס). ביי דעם זייט דארף מען גיין אויפן אויסגעטראטענעם וועג גאר נאנט צום חומה-מויער (און נישט אויפן וועג וואס איז פאראויס, ווייל דער דאזיגער וועג גייט אריבער דאס ארט פונעם עזרת נשים). איז עס אנגענומען זיך אפצושטעלען אינמיטן דעם וועג אנטקעגן איבער די (אפגעשאצטע) ארט פונעם מזרח טויער פון די עזרה – שער ניקנור, וואס דאס איז געווען די הויפט טויער אריינצוקומען אינעם בית המקדש. מען קען אידענטיפיצירן דאס פלאץ לויט די וועג וואס פירט פון מזרח זייט אין דער ריכטונג פון די העכערע פלאטפארמע - און די ארטשעס וואס געפונט זיך איבער די טרעפ אויף דעם זייט. ווען מען גייט ווייטער אויף די לענג פונעם מזרח וועג עררייכט מען צו א געביידע וואס איז נאנט צום מזרח וואנט, וואס ווערט אנגערופן 'שער הרחמים'. נאך דעם וואס מען גייט ארום די געביידע עררייכט מען צו די זייט פון צפון, און מען איז ממשיך צו גיין ווייטער אויף דעם וועג ביז מען קומט אן צו מערב זייט. דאס ארומגיין ווערט פארענדיגט אויף מערב זייט, און מען גייט ארויס פונעם טויער וואס ווערט אנגערופן 'שער השלשלת' (אדער שער דוד). פארשטייט זיך אז מצד ההלכה, קען מען אויך גיין ווייטער אויף מעריב זייט צוריק ביז צום פונקט וואו מען איז אריינגעקומען (שער המוגרבים) און הערשט דערנאך ארויסצוגיין פונעם שער השלשלת, און מען קען אויך ארויסגיין פריער פון איינע פון די אנדערע טויערן, אדער צו דורכפירן אנדערע טוישונגען אינעם וועג, נאר ווילאנג מען גייט נישט אריין צו די פלאץ וואס איז אסור פאר טמאי מתים אהין אריינצוגיין.


18. פראגע: צו קענסטו פארציילן וואס מען זעהט ווען מען גייט ארויף צום הר הבית?
תשובה: איך וואלט ווען דערציילט, אז מען זעהט די שכינה. אז מען זעהט די קדושה פאר די אויגן, און מען שפירט ווי מען גייט ארויף העכער און נענטער צו גאולה. און מען קען טאקע נישט זאגן אז די געפילן איז נישט דא. אבער צו אונזער ווייטאג, איז דאס ארויפגיין צום בארג היינט צוטאגס א געללגענהייט צו זעהן דעם גלות אויף דעם שטערקסטען פארנעם. אויסער די משטרה ווי שוין דערמאנט וואס באגלייט דיר די גאנצע צייט, קומען אויך מיט אויפן וועג אראבער מטעם די 'וואקף', וואס זייער ציהל איז צו ווייזן אז זיי געוועלטיגן דא אויפן פלאץ. עס געפינען זיך געווענליך דארט גרופעס פון אראבער וואס זוכען כסדר א געלעגענהייט אנצוטשעפענן אדער אפשפעטן פון די יודן וואס קומען באזוכן דאס הייליג ארט. ווי אויך קען מען כסדר זעהן גוים טמאים פון אלע עקן וועלט קומען באזוכן דאס הר הבית אלץ אן היסטאריש פלאץ אן קיין שום באטראכט אדער רעספעקט פון די ארטיגע הייליגקייט. אויפן פלאץ איז פארהאן אן אראבישע שוהלע, און אסאך אראבישע קינדער שפילן כדורגל אויף אלע עקן פונעם בארג. אויך איז פארהאן קברים פון אראבישע רשעים וואס זענען דארט באערדיגט (כדי אז ווען ס'וועט מקוים ווערן "יבוא כל בשר" להשתחוות לפני ה', ווי דער נביא ישעיה איז מנבא, וועט מען אויך קענען מקיים זיין אויך וואס עס שטייט דערנעבן "ויצאו וראו בפגרי האנשים הפושעים בי, כי תולעתם לא תמות ואשם לא תכבה").

מיר זעהן דעם כיפת הסלע (דעם מיט גאלד-באדעקטן כיפה), וואס שטייט פונקט העכערן הייליגסטן פלאץ וואו עס האט באדארפט צו זיין אויפגעבויעט דער בית המקדש מיטן קדשי קדשים, דער איינציגסטער פלאץ אויף דעם גאנצן פלאנעט וואו א גשמיות'דיגער פלאץ איז איינס מיט רוחניות, א פלאץ וואס דער מענטשליכער שכל קען נישט באמת אנטאפן און פארשטייען. און מיר ווייסן אבער, אז אלעס וואס פאסירט דא ארום אונז איז צייטווייליג, ווייל מיר זענען זוכה דא צו זיין, אויפן בארג וואס הקב"ה האט אויסדערוועלט אז דא זאל זיין וואוינונג אויף דעם וועלט. אסאך מאל זענען מיר זוכה זיך מתבודד זיין מיט הקב"ה, כאטש מיר זענען ארומגענומען מיט מענטשן ארום. "מי שעלה ההר – לקדוש הוא נבחר" ווערט עס גייט ארויף צום בארג איז אויסדערוועלט צו הייליגקייט (דאס זענען די מליצה'דיגע ווערטער מיט וואס דער רמ"א עפענט אויף זיין ספר "תורת העולה"; און אזוי לערן איך אויס מיינע קינדער צו זינגען "מי שנכנס להר..."). ווען מיר גייען ארויף און גרופעס, פאסירט אסאך אז מיר גייען ארויס אין א טאנץ פון שמחה מיט א דערהויבענע גייסט, אין די רגע וואס מען גייט ארויס פונעם בארג. פונדעסטוועגן זענען מיר אויך מקיים דעם "וגילו ברעדה" זיך פרייען מיט א ציטער, און טוען דערמאנען פאר ווער עס האט נישט געזעהן דאס ארט פאר מער ווי דרייסיג טעג, אז עס ליגט אויף איהם א פליכט אזויווי די הלכה צו צורייסן זיין קלייד אלץ א צייכן פון אבלות אויפן חורבן המקדש. און ווער עס קלאגט אויף ירושלים, איז זוכה און זעהט שוין יעצט אין איהר שמחה וואס קומט נענטער און נענטער.


19. פראגע: צו איז פארהאן ספעציעלע תפילות וואס איז פארגעשלאגן צו זאגן ווען מען איז אויפן הר הבית?
תשובה: אין די רייד פון חז"ל טרעפן מיר אז מען האט זיך פארזאמלט פאר תפילות אנטקעגן די שער המזרח און עס איז אפילו געווען א ספעציעל נוסח פאר די תפילות וואס זענען דארט פארגעקומען (זעה אין מסכת תענית טו,ב-טז,ב). צו אונזער ווייטאג לאזן נישט די אויטאריטעטן היינט צוטאגס צו דאווענען אינעם הר הבית אויף א באשטימטען סדר, און לאזן אפילו נישט אריינטראגן ספרים אדער בלעטער וואס האבן אויף זיך תפילות. מען קען אבער זאגן מזמורי תהילים פון אויסענווענדיג (בעסער אויף אזא וועג אז די שוטרים און אראבער וואס באגלייטן זאלן נישט אינאכט נעמען), אדער ארויסצוליינען תפילות פונעם טעלעפאן.

עס איז פארהאן א צאל פסוקים וואס מען דארף זאגן ווען מען זעהט ירושלים אין איהר חורבן און דער בית המקדש און זיין חורבן: "ציון מדבר היתה ירושלים שממה. בית קדשנו ותפארתנו אשר הללוך אבותינו היה לשרפת אש וכל מחמדינו היה לחרבה. העל אלה תתאפק ה' תחשה ותעננו עד מאוד" (ישעיה סד,ט-יא; לויט די גמרא מסכת מועד קטן כו,א און שו"ע או"ח תקסא,ב). אזוי אויך קען מען זאגן תהילים מזמור ע"ט ("מזמור לאסף" ב"ח או"ח סימן תקסא און נאמען פון ליקוטים געברענגט אין משנה ברורה). קען זיין אז מען קען אויך זאגן מזמור קכ"ב ("שמחתי באומרים לי בית ה' נלך", און אין חג הסוכות איז כדאי צו זאגן די אלע שירי המעלות), ווי אויך סיי וועלכע תפילות וואס רעדן פון די עבודה און בענקשאפט צום בית המקדש, לדוגמא: יהי רצון שיבנה בית המקדש, רבוש"ע אתה ציויתנו להקריב, ממקומך מלכנו תופיע, בריך שמיה, ותערב לפניך וכדומה.

ווען מען זעהט די גויים און די הייזער וואו זיי קומען זיך צוזאם זאל מען זאגן "בית גאים יסח ה'..." (משלי טו,כה; לויט די גמרא מסכת ברכות נח,ב און שו"ע או"ח רכד,יא – עס איז פארהאן פלאץ צו זאגן דאס אויף איעדע בית פון גויים). ווען מען זעהט קברות פון גויים (וואס אזעלכע זענען אויך פארהאן אויפן הר הבית – אויף מערב זייט) זאל מען זאגן "בושה אמכם מאוד חפרה יולדתכם הנה אחרית גויים מדבר ציה וערבה" (ברכות דארטן ושו"ע דארטן סעיף יב).

ווען מען גייט ארויס פונעם הר הבית זאל מען זיך ארומדרייען, אויסגראדן דעם פנים צום ריכטונג פונעם מקום המקדש, און זאגן: "יהי רצון מלפניך ה' אלקינו ואלקי אבותינו שיבנה בית המקדש במהרה בימינו ותן חלקנו בתורתך. ושם נעבדך ביראה, כימי עולם וכשנים קדמוניות".

מיט די ברכה פון בנין המקדש,
הלל בן שלמה

[יעקב מענטש]

די חלק ה'מצוה' פון ארויפגיין פלאגט ער זיך מסביר זיין (פארט אריין אין געפיהל), ווידעראום די חששות פון אריינגיין במקום שאסור לטמא מת איז גאנץ ערענסט, איך בין נישט באקאנט אין די סוגיא, אבער מיר דאכט זיך אז ס'איז דא חולקים אויפן רדב"ז

[לייבל שטילער]

רוב מענער מקוואות זענען נישט געבויט פאר טבילה דאורייתא, איז ווי קען מען זיך טובל'ן פאר'ן ארויפגיין?

[זורח]

רוב מענער מקוואות זענען נישט געבויט פאר טבילה דאורייתא, איז ווי קען מען זיך טובל'ן פאר'ן ארויפגיין?

עס זענען פארהאן כאטש 2 מקוואות וואס זענען 100% אויסגעהאלטן וואס האבן ביידע סיי אוצר זריעה און סיי אוצר השקה
מעיקר הדין איז גענוג אפילו נאר איינס פון די צוויי

מקווה הגברים ברובע היהודי (רח' העומר): יש אוצר זריעה ואוצר השקה. העברת מי הגשמים לאוצר נעשתה בכל ההקפדות כמו מקווה הנשים הצמוד אליו. נקב ההשקה פתוח כל זמן הטבילה. אין בו פילטר. כאשר מרוקנים את המקווה של הגברים לא מנגבים את הרצפה, אבל גם לא שופכים מי ברז לצורך הניקוי ומה שנשאר הוא מי המקווה, כך שאין שאלה של ג' לוגין מים שאובים (מפי האחראי על המקום).

מקווה בשכונת הר חומה: יש מקווה גברים חדש בשכונת הר חומה ת"ו (כתובת: רח' הרב מן ההר 6, רבע שעת נסיעה מהעיר העתיקה כשאין פקקים. שעות פתיחה: 5-10 בבוקר). יש בו אוצר זריעה ואוצר השקה, ונקב ההשקה פתוח במשך כל שעות הטבילה. כעת אין בו פילטר בכלל ובהמשך יותקן פילטר עם תקן כשרות. בהשוואה למקווה נשים החיסרון היחיד הוא שאחרי שגורפים את מי הברז שמנקים בהם את בור הטבילה שוטפים את המקווה במי ברז שאובים ואין מקפידים על ניגוב הרצפה לפני המילוי מחדש. כאמור, אוצר ההשקה מועיל מן הדין, וגם אילו היה אוצר זריעה בלבד אין חשש דאורייתא בג' לוגין שאובין, ויתכן שהוא כשר לגמרי אפילו אלמלא אוצר ההשקה, משום שאין ודאות שנשארים ג' לוגין (ליטר) ברצפת המקווה, ו"ספק מים שאובין למקווה טהור".
עיין פה: https://www.yeshiva.org.il/ask/90977

[זורח]

די חלק ה'מצוה' פון ארויפגיין פלאגט ער זיך מסביר זיין (פארט אריין אין געפיהל), ווידעראום די חששות פון אריינגיין במקום שאסור לטמא מת איז גאנץ ערענסט, איך בין נישט באקאנט אין די סוגיא, אבער מיר דאכט זיך אז ס'איז דא חולקים אויפן רדב"ז

כיבוש הארץ איז די שטערקסטע מצוה דא (ווי אויסגעשמועסט אין פראגע 11) אן קיין שום געפילן
ווי אויך איז מען מקיים די מצוה פון דרישת המקדש, בנין בית המקדש, מורא מקדש, און תפלה

כמעט רוב פוסקים וואס זענען עוסק אין די נושא נעמען אן די סברת הרדב"ז און אויך איז פארהאן א אור-אלטע מסורה וואו דער מקום המקדש איז (די קדשי קדשים אבן שתיה אונטערן כפת הסלע) וואס שטימט מיטן רדב"ז.

[זורח]

רוב מענער מקוואות זענען נישט געבויט פאר טבילה דאורייתא, איז ווי קען מען זיך טובל'ן פאר'ן ארויפגיין?

אגב האב איך היינט געהערט פון א ירושלימער יוד אז רוב מענער מקואות אין ירושלים זענען לכתחילה געבויעט פאר טבילה דאורייתא
אפילו די עדה החרדית איז אויף דעם מקפיד אלץ שמא יבוא אליהו
מען קען פרעגן דעם גבאי פונעם מקוה אויב ס'איז כשר לטבילת כלים און אזוי ווייסט מען אויב ס'איז כשר לטבילה דאורייתא

ס'איז די איינציגסטע געלעגנהייט פאר א מאנס פערזאן צו קענען מאכן די ברכה על הטבילה (לפי כמה פוסקים, ווען מען איז זיכער טמא מטומאת קרי און מען פלאנט אריינגיין אין מחנה לויה גאר בקרוב).

[תרמב]

איך האב א נאך א פראגע, צו איז שוין נישט דא קיין חשש טומאת זב היינטיגע צייטן?

[טאהש'ער אייניקעל]

איך האב א נאך א פראגע, צו איז שוין נישט דא קיין חשש טומאת זב היינטיגע צייטן?

נישט וועגען דעים טובל'ט מען ?

[תרמב]

איך האב א נאך א פראגע, צו איז שוין נישט דא קיין חשש טומאת זב היינטיגע צייטן?

נישט וועגען דעים טובל'ט מען ?

טומאת זב איז מער קאמפליצירט פון טומאת קרי, זיך צו ריין מאכן.

[כרם זית]

עס דארף זיין אין א מעיין.

[זורח]

.

[זורח]

איך האב א נאך א פראגע, צו איז שוין נישט דא קיין חשש טומאת זב היינטיגע צייטן?

בדרך כלל דארף א מאן נישט חושש זיין אז אפשר איז ער געווען א זב
זיבה איז א זעלטענע מחלה וואס געווענליכע מענטשן דארפן אויף דעם נישט זיין באזארגט
פאר מער עיין פה: https://forum.otzar.org/viewtopic.php?t=33333

לגבי די הלכה אז מענער עמי-הארצים האבן א הלכה פון א זב, האט שוין הג"ר ישראל יעקב פישר ראב"ד העדה החרדית געפסקנט אז עס נישט קיין פראבלעם פאר עלייה להר הבית
זעה צוגעלייגט פון זיין ספר: שו"ת אבן ישראל חלק ט'

פרויען דארפן יא חושש זיין פאר זיבה און דערפאר דארף זיין הערב שמש נאך די שבעה נקיים וטבילה צו קענען ארויפגיין דעם נעקסטן טאג
ליתר ביאור עיין פה: https://asif.co.il/wpfb-file/10-pdf-97

[בר גיורא]

הרב זורח
אויב איז אזוי פשוט אז מדארף נישט חושש זיין אויף זב,
דעמלטס פארוואס האט די סטייפלער, הרב שך, ועוד כמה גדולים געהאלטען אז מדארף יא חושש זיין?
איך בין שוין לאנג צימישט און די נושא און איך וואלט מיך געפרייט אויב די קענסט מסביר זיין בארוכות וואס זיער מיינונג איז געווען

[טאהש'ער אייניקעל]

אויב ס'נישטא די פראבלעם פון זיבה איז לכאורה גיוועהן די סיבה אז זיי האבען געהאלטען אז מ'טאר נישט ארויפגיין צו הר הבית נישט וועגען טומאה נאר וועגען התגרות באומות

[בורו פארק]

היינטיגע יודישקייט איז דא גאר אסאך זאככן וואס זענען הלכה'דיגע פראבלעמען און מ'האט עס אריינגעלייגט אין א תקנה לטובת הדור, איינער פון זיי איז אינטערנעט דער צווייטע זאך איז עלייה להר הבית, ס'איז דא זייער אסאך מכשולות, האט מען אפגעמאכט אז קיינער טאר נישט ארויפגיין צו הר הבית, און קיינער טאר נישט האבען אינטערנעט אן קיין פילטער.

למעשה פעלט עס נישט אויס פאר קיינער ארויפצוגיין צו הר הבית איז ממילא דער תקנה במלוא התוקף.

[פרנס החודש]

היינטיגע יודישקייט איז דא גאר אסאך זאככן וואס זענען הלכה'דיגע פראבלעמען און מ'האט עס אריינגעלייגט אין א תקנה לטובת הדור, איינער פון זיי איז אינטערנעט דער צווייטע זאך איז עלייה להר הבית, ס'איז דא זייער אסאך מכשולות, האט מען אפגעמאכט אז קיינער טאר נישט ארויפגיין צו הר הבית, און קיינער טאר נישט האבען אינטערנעט אן קיין פילטער.

למעשה פעלט עס נישט אויס פאר קיינער ארויפצוגיין צו הר הבית איז ממילא דער תקנה במלוא התוקף.

IMG_0107.jpg

תקנה לטובת הדור…

[זורח]

האט מען אפגעמאכט אז קיינער טאר נישט ארויפגיין צו הר הבית, און קיינער טאר נישט האבען אינטערנעט אן קיין פילטער.

ווער האט אפגעמאכט?

[זורח]

הרב זורח
אויב איז אזוי פשוט אז מדארף נישט חושש זיין אויף זב,
דעמלטס פארוואס האט די סטייפלער, הרב שך, ועוד כמה גדולים געהאלטען אז מדארף יא חושש זיין?
איך בין שוין לאנג צימישט און די נושא און איך וואלט מיך געפרייט אויב די קענסט מסביר זיין בארוכות וואס זיער מיינונג איז געווען

אדרבה ברענג אהער זייער מיינונג וועט מען קענען דן זיין דערין

[זורח]

בייגעלייגט א קול קורא פון רבנים וואס רופן ארויפצוגיין צום הר הבית

[תרמב]

א אינטערסאנטע בריוו

[זורח]

2 אינטערסאנטע מאמרים אויף די נושא

היסטוריה של הרבנות הראשית לגבי הר הבית - בייגעלייגט


לשכנו תדרשו ובאת שמה- בירור הלכתי מקיף בנושא העלייה להר הבית
https://drive.google.com/file/d/13SaN3i ... 2dNkL/view