דער גולם פון פראג, אן אמת׳ע געשיכטע אדער פיקציע?

[אמת וצדק]

די בריוו פונעם מהר״ל איבערן גולם

אן אנגעבליכע בריוו וואס דער מהר״ל אליין האט געשריבען אלעס איבערן גולם איז צום ערשט ערשינען אינעם קובץ ״מכתבים מקוריים מהבעש״ט ותלמידיו - י״א אב תרפ״ג״ דאס האט ארויסגעגעבען דער באקאנטען זייפן חיים בלאך. (מער איבער בלאך, זע דעם אשכול פון @דער געוואגטער יונגל) בלאך שרייבט אינעם הקדמה אז ער האט פארשאפט די כתב יד נושן ״בהשתדלות הרב שמואל נייווירטה דרשן בבית הכנסת מחזיקי הדת בוינה״. ער פירט אויס ״אולי יתעוררו חכמים וישתדלו לברר אם המכתב הזה הוא כתב ידו ממש של מהר"ל מפראג״. היינט ווייסט מען שוין קלאר אז דאס איז נישט דער מהר״ל׳ס חתימה. און אז די בריוו איז פאלש. אין דער אינהאלט פונעם בריוו איז לכאורה ארויסגענומען פונעם נפלאות מהר״ל.

איינער פון די פילע ראיות אז ס׳איז פאלש איז, אינעם בריוו שטייט אז די באזיך פונעם מהר״ל ביים קעניג רודאלף איז געווען אין יאר של״ג, אינדערצייט וואס דאס איז באמת געווען סאך שפעטער אין יאר שנ״ב.

די אנגעבליכע בריוו ווערט נאכגעברענגט אין ספר מליצי אש אזוי אויך איז עס אריינגעדריקט געווארן אינעם הקדמה פונעם חקל יצחק אויף זיין פאטער׳ס ספר אמרי יוסף מועדים חלק שני (אין יאר תרצ״ב).

אין ספר בינה לעתים פון הגאון ר׳ יצחק ווייס הי״ד ראב״ד ווערבוי שרייבט ער אז ז׳ תמוז תרפ״ב האט אים דער חקל יצחק פון ספינקא געזאגט אז מען האט אים געברענגט א כתב יד פונעם מהר״ל געשריבען צו הגאון ר׳ יעקב גינזבערג ווי ער שרייבט אלעס בנוגע דעם גולם וואס ער האט געמאכט, דער חקל יצחק איז געווען אזוי מרוגש פונעם בריוו אז ער האט עס מעתיק געווען אין זיין הקדמה אויפן אמרי יוסף.

שמואל הכהן וינגרטן פון מונקאטש (וואס איז שפעטער געווארן א מזרחי׳סט). שרייבט (קובץ שנה בשנה תשמ״ה) אז ער איז געווען אין צימער פונעם מנחת אלעזר בשעת די חקל יצחק׳ס צוויי זוהן האבן אים געקומען ווייזען דעם בריוו און דער מונקאטשער רב האט דאס בודק געווען אין געקומען צום מסקנא אז ס׳איז פאלש, אזוי אויך האט הרב קוק געזאגט צו וינגרטן אז ס׳איז פאלש, און אזוי איז היינט אנגענומען.

רבי יצחק ישעיה ווייס שרייבט (אין ספר ברכת אלישע - הגולם מפראג, האגדה וההכחשה) אז זיין רבי - רבי יעקב יוסף ווייס פון ספינקא, האט אים דערציילט אז זיין זיידע דער חקל יצחק האט אים געזאגט אז דער כתב יד פונעם מהר״ל האט ער געקויפט פאר גרויס געלט, נאכן זיך שאול עצה זיין ביים מנחת אלעזר איבער די ווארהייט פונעם בריוו, אבער נאכן עס דרוקן אינעם ספר, האט דער מנחת אלעזר געטוישט זיין מיינונג, איז לויט דעם מוז זיין אז די מעשה וואס וינגרטן דערציילט איז געווען נאכן עס דרוקן.

ס׳איז נישט קלאר ווער די פעלטשער איז געווען, קען זיין בלאך, קען זיין רבי יודל ראזענבערג צי איינער אנדערש.

פאר מער ראיות איבערן פאלשקייט פונעם בריוו ליין דא פון רבי שניאור ליימאן ני״ו.

דער המשך וועט נאכפאלגן

[ליימדארפער]

נישט פארדרייען

[אמת וצדק]

ר' איציקל סקווערער בן המגיד מטשערנאביל זצוק''ל האט באשטעטיגט אז די מעשה פונעם גולם איז אמת, אז דער מהר''ל האט עס באשאפן פאר א משך זמן, און אויך די סיפור וועגן איבערזאגן צוויי מאל מזמור שיר ליום השבת. צוליב דעם וואס מ'האט איינמאל פארגעסן ארויסנעמען דעם קלף פון אונטער זיין צונג. וכו' וכו'.

עכ''פ קיין אויפגעטראכטע לעגענדע איז עס נישט, נאר מ'דארף וויסן וועלכע חלקים זענען צוגעפיצט.

ליימדארפער: ביטע ליינט מיין ארטיקל פארן שרייבן, איך האב דאס שוין אראפגעברענגט. א דאנק.

[אמת וצדק]

מ'זאגט נאך פון עלטערע יודען, אז יעדעס מאל ס'איז געקומען א אומבאקאנטער מאדנע שלעפער אין שטעטל, האט מען מודיע געווען, אז ס'געווען גילוי אליהו....

ווי קומט דעס דא אריין?

[ליימדארפער]

נישט פארדרייען

[אמת וצדק]

דער גולם פון חעלם

מען זעט א צווייטער גדול אין די זעלבע תקופה פונעם מהר״ל וואס אויף אים אויך זאגט מען אז ער האט באשאפען א גולם, דאס איז רבי אליהו בן רבי אהרן יהודה בעל שם פון חעלם. א תלמיד פונעם מהרש״ל (נישט אויסמישן מיט רבי אליהו לואנץ בן רבי משה בעל שם פון ווירמייזא, א תלמיד פונעם מהר״ל מפראג, דאס זענען געווען צוויי באזונדערע מענטשן).
די עדות אויף זיין גולם איז אסאך נענטער צו זיין תקופה, נאכדערצו וואס ער האט עוסק געווען אין קבלה מעשית און ער הייסט טאקע ״בעל שם״.

די ערשטע מקור וואס מיר האבן צו די גולם פון חעלם, איז א כתב יד אוקספורד געשריבען ערגעץ אין די ערשטע העלפט פונעם זיבעצן יאר הונדערט, פון א מקובל אין פולין ווי ער דערמאנט דעם גולם. רבי אליהו בע״ש איז נפטר געווארן אין יאר 1583, קומט אויס אז דאס איז אביסל מער ווי הונדערט פופציג יאר נאך זיין פטירה.

דערנאך איז דא די ספר לבושי בדים פון הגאון רבי ידידיה טיאה ווייל. (א זוהן פונעם קרבן נתנאל) וואס ער שרייבט: גם קרוב לזמנינו רבי אביגדור קרא ורבי אליהו בעל שם שעשו גולם לשמשם. די ספר איז געדריקט געווארן אין יאר תק״מ - 1780.

דערנאך איז דא אן עדות פון זיין אייניקל דער חכם צבי אין סימן צ״ג, ווי ער פרעגט די שאלה צו מען קען מצטרף זיין א גולם צום מנין, שרייבט ער: נסתפקתי אדם הנוצר על ידי ספר יצירה כאותה שאמרו בסנהדרין רבא ברא גברא, ״וכן העידו על זקני הגאון מהור״ר אליהו אבדק״ק חעלם״.

אזוי אויך שטייט אין ספר כלילת יופי פון הגאון רבי חיים נתן דעמבעציר ראב״ד קראקא (נפטר געווארן שנת תרנ״ג): ר’ אליהו בעל שם שהיה זקנו של החכם צבי היה אב”ד דק”ק חעלם.. שמענו נפלאות ממנו אשר עשה לפעמים בכוח קבלה מעשית לעת הצורך וסכנה.

אזוי אויך שרייבט דער חיד״א אין שם הגדולים אויף רבי אליהו בעל שם: והיה בקי בספר יצירה וברא גברא.

רבי יעקב עמדין שרייבט (שאילת יעב״ץ ח״ב סי׳ פ״ב): אגב אזכיר מה ששמעתי מפה קדוש אמ״ה ז״ל מה שקרה באותו שנוצר ע״י זקנו הגראב״ש ז״ל כי אחר שראהו הולך וגדל מאד, נתיירא שלא יחריב העולם, על כן לקח ונתק ממנו השם שהי׳ דבוק במצחו וע״י זה נתבטל ושב לעפרו, אבל הזיקו ועשה בו שריטה בפניו בעוד שנתעסק בנתיקת השם ממנו בחזקה.

פרופ׳ אלי אשד וויל זאגן אז דאס וואס חעלם איז היינט באקאנט אלץ א שטאט פון טיפשים, איז צוליב דעם וואס חעלם איז געווען מפורסם מיט איר גולם, אין עס האבן זיך ארומגעדרייט סיפורים אויפן גולם׳ס טיפשות, צוביסלעך האט מען פארגעסן פונעם גולם, און די שטאט איז געבליבען די עיר הטיפשים..

דער לעצטער חלק וועט נאכפאלגן

[מחונך]

דער רבי יודל ראזענבערג איז געווען א באקאנטע שקרן וזייפן. פילע "מדרשי חז"ל" אויף וואס מיר זענען אויפגעוואקסן זענען פרי דמיונו, אריינגערעכנט מדרש ויושע צוואת השבטים וכו'
ער איז געווען א גרויסע תלמוד חכם אבער א big,fat liar.
דער מעשה פון דער מהר"ל מיט דעם גולם איז בערך אזוי אמת ווי די מעשה פון אקדמות. דער פראבלעם איז ווען עס ווערט פארשפרייט ביים פאלק און יעדער מיינט אז מען מוז עס גלייבן.
אנטשולדיקט, אבער א ייד וועלכער האט געלעבט צוויי הונדערט יאר נאכ'ן מהר"ל איז אויסדריקלעך נישט קיין ראיה אויף גארנישט.
רי ראשונים זענען שוין דן איבער וואס פינקטלעך מען דארף גלייבן קיינער זאגט נישט אז אויב א הייליקער ייד דערציילט א מעשה וואס ער האט געהערט פון זיין קינדערגארטן רבי איז כפירה נישט צו גלייבן.
רבותי, וועקט אייך אויף און שמעקט די קאווע.
איך האב נאך אין קושיא. ווי גענוי געפינט זיך דער פינעווער פאלאץ?

[אמת וצדק]

סוף דבר: יוסלע גולם אן אמת׳ע געשיכטע אדער פיקציע?

עכ״פ צוריק צום גרויסען שאלה האט דער מהר״ל באשאפען א גולם צי נישט? איז דער חוקר קבלה גרשון שלום שרייבט (אנציקלופדיה עברית כרך י׳ ערך גלם): אין לאגדה זו כל אחיזה היסטורית בחיי המהר״ל או בדורות הקרובים לזמנו, היא הועברה מר׳ אליהו מחלם אל המהר״ל רק בזמן מאוחר יותר, כנראה במחצית השניה של המאה ה18. עכ״ל.

מען זעט טאקע ענליכקייטן פון די צוויי גולם געשיכטעס. די מסורה פון זקני חעלם איז אז די גולם ליגט באהאלטען אויפן בוידעם פונעם בית הכנסת הגדול אין חעלם, און ס׳איז געווען מקובל ביי אנשי חעלם נישט אהינצוגיין צוליב אן אומגליק וואס האט פאסירט צו איינעם. ממש אזוי ווי מען זאגט אויפן גולם פון פראג.

אויב וואס גרשון שלום זאגט איז אמת קען מען אפשר זאגן אז מען האט אויפגעטוישט רבי אליהו בעל שם מיטן מהר״ל, צוליב דעם וואס דער מהר״ל איז געווען מער מפורסם, נאכדערצו וואס ער האט געהאט אן אודיענץ ביים קעניג (עד היום איז דער מהר״ל גאר שטארק מפורסם ביי די גוים אין טשעכיי) האט עס געפאסט מער אויף אים..

******

די אמת איז אז מען דארף קודם קוקן אויב דער מהר״ל האט בכלל עוסק געווען אין תורת הקבלה, איז דער בעל השי״ר האט ווי אויבנדערמאנט געהאלטען אז דער מהר״ל איז געווען א ראציאנאל וואס האט עוסק געווען אין תורת הנגלה און אויך אנדערע חכמות, אבער גארנישט געהאט מיט עפעס העכער׳ס.

אבער ר׳ יצחק ישעיה ווייס טענה׳עט (אין ספר ברכת אלישע הנ״ל) אז אויפן מציבה פונעם מהר״ל שטייט: עייל בבר ובלא בר (שרואין פני שכינה במחיצה מאירה, ברשות ובלא רשות, רש״י), כל פרדס נכנס בשלום.. ולא הניח דבר קטן (הויות אביי ורבא) וגדול (מעשה מרכבה).
אזוי אויך זאגט הרב ווייס קען מען זעו א שטיקל ראיה צום גולם פון וואס עס שטייט אויפן מציבה פונעם מהר״ל: ״לו דומיה תהילה כי אין מספרים״, לרוב כח מעשי הישרים, רועה נאמן היה לשיות פזורים.
אבער מען קען זאגן אז דאס מיינט פשוט אז מען הייבט נישט אן רעדן פון זיין שבח ווייל מען וועט נישט ענדיגן.

רבי אברהם הכהן גוטסדינר אין זיין ספר הארי שבחכמי פראג אויפן מהר״ל מפראג (עמוד 60) שרייבט אויך: וכאן המקום לבאר טעות אחת יסודית שטעה.. בספרי המהר״ל.. ר׳ שלמה יהודה רפפורט (שי״ר).. כותב בדרך חקירתו שמה שנוגע ליחסו של המהר״ל אל הקבלה, מוכיחים הדברים שלא עסק בה מעולם.. אין זאת אלא שלא קרא כנראה בהם הרבה..

אויך אין שו״ת חכם צבי סימן ע״ו ברענגט ער אראפ א בריוו פונעם סמיכות חכמים ווי ער שרייבט אויף זיין זיידע דער מהר״ל מפראג: ״ששימוש ברוח הקודש כמפורסם״.

דער מהר״ל אליין שרייבט אין ספר באר הגולה (באר השני):

ולפיכך ספר יצירה שבו הזכרת שמותיו יתברך אשר בהם ברא עולמו, כי ביה השם צור עולמים, שכל העולם נברא בשמותיו, ״אין זה דבר יוצא מסדר עולם״, אף כי הוא מבטל טבעי הדברים והמנהג, דאם לא כן היה אסור התפילה, כי התפילה מבטלת גם כן גזירת עולם הזה.

זעט מען מכל הנ״ל אז דער מהר״ל אז ער איז געווען א גאר הייליגע איד בקי בנגלה ובנסתר, וואס האט מן הסתם געקענט באשאפען א גולם.

******

אבער מצד שני איז שווער וואס די לבוש שרייבט אין יורה דעה סימן קע״ט: ועל ידי ספר יצירה מותר.. דשמות הקודש הם והשם יתברך נתן בהם כח שיוכלו לפעול על ידיהם החסידים והנביאים.. ״אשר זה לא נמצא בדורות הללו״. דער לבוש (הרב מרדכי יפה) האט געלעבט אינעם זעלבען צייט פונים מהר״ל און ער האט געקענט דער מהר״ל ווי אויבגעשריבען. אין ער איז נפטר געווארן נאכן מהר״ל, און דאך שרייבט ער ״אשר זה לא נמצא בדורות הללו״.

אזוי אויך אין מגילת יוחסין פון רבי מאיר פרלעש די ערשטע ספר צו באשרייבען די מהר״ל, ווערט גארנישט דערמאנט איבערן גולם, אבער די באזוך ביים קעניג דערמאנט ער יא, אויך זעט מען נישט אז דאס זאל ווערן דערמאנט אין די מהר״ל׳ס ספרים צו אין די ספרים פון זיינע תלמידים ווי אין ספר תוספות יו״ט אדער צמח דוד פון רבי דוד גאנץ. ובפרט לויט די נפלאות מהר״ל האט די גולם עגזיסטירט פון יאר ש״מ ביז ש״נ, און צמח דוד איז ארויס אין יאר שנ״ב, נו וואלט ער דאס געדארפט דערמאנען.

אזוי אויך אין ספר לבושי בדים פון הגאון רבי ידידיה טיאה ווייל (א זוהן פונעם קרבן נתנאל) שרייבט ער: גם קרוב לזמנינו רבי אביגדור קרא ורבי אליהו בעל שם שעשו גולם לשמשם. די ספר איז געדריקט געווארן און יאר תק״מ - 1780, אין דער מחבר הרב ידידיה ווייל איז אויפגעוואקסען אין פראג, די פלאץ פונעם גולם, און דארט געלערנט אלץ בחור ביי רבי יונתן אייבשיץ און דאך זעט מען נישט ער זאל עס דערמאנען. און די ערשטער דאס צו דערמאנען (ברמז) - דער בני יששכר איז באלד צוויי הונדערט פופציג יאר נאכן פטירה פונעם מהר״ל!

******

איז די תומכי הגולם ווילן דאס פארענטפערן אז די סיבה פארוואס מען זעט נישט די גולם דערמאנט אין די אלע ספרים איז וויבאלד מען האט מורא געהאט פון די גוים, ווי די שרייבער פונעם בלאט ״יוסף לייב יאקאב״ האט געשריבען אינעם עונג יו״ט אפטיילונג פונעם בלאט פסח תש״ע: דאס פארשפרייטן דער וואונדערליכער באשעפעניש פונעם גולם אין יענע טעג, וואלט געקענט געבן מאטריאל פאר די שונאי ישראל, און אריינשטעלן אלע אידן אין פראג אדער אנדערע קהילות אין א גרויסע סכנה, איבער דעם איז די מסורה איבערן גולם אריבער פון מויל צו אויער, אלס א זאך וואס הצינעה יפה לה, און איבער דעם ווערט דאס אויך נישט דערמאנט אין די היסטארישע ספרים.

אין יאר 1614 האט א משומד, איינער שמואל פרידריך ברענץ ארויסגעגעבן א קונטרס ווי ער האקט קעגן אידן, צווישען אנדערע שרייבט ער אז די אידן זענען עוסק אין כישוף אין באשאפען גולמים פון ערד.
א יאר דערויף אין שע״ה - 1615 האט שלמה זלמן צבי פון אופהאוזן ארויסגעגעבן א קונטרס הגנה קעגן ברענץ ווי ער שרייבט אז דאס באשאפן א גולם איז א זאך וואס מען זעט אין גמרא וכדומה אבער די גולמים פון היינטיגע צייטן זענען אלע ילודי אשה און רוב זענען גוים..

די חיבור פון ברענץ איז ארויס פינוף יאר נאכן פטירה פונעם מהר״ל, און ער דערמאנט אידישע גולמים. אבער קען זיין ער איז זיך מתייחס צום גולם פון רבי אביגדור קרא, אליהו בעל שם וכדומה, אבער נישט פונעם מהר״ל. מאידך גיסא זעט מען אז ר׳ זלמן צבי לייקנט עס טאקע צוליב פחד לכאורה, א ראיה צו יאקאב פונעם בלאט.

אבער לויט דעם איז זייער שווער פארוואס האט דער לבושי בדים, חכם צבי, שם הגדולים יא דערמאנט אנדערע גולמים? און מען קען נישט מחלק זיין אז דער גולם פון פראג איז די איינציגסטע וואס איז באשאפען געווארן צו באשיצען די אידן פון די שלעכטע גוים און זייער בלוט בלבולים איז דאס מפרסום זיין וועט אויפרעגן די גוים. ווייל רבי חיים נתן דעמביצער שרייבט אין כלילת יופי (הנזכר לעיל) אויפן גולם פון ״חעלם״: אשר עשה לפעמים בכוח קבלה מעשית ״לעת הצורך וסכנה״.

אין אויך איז שווער לשיטתם ווי אזוי האט די מעשה פונעם גולם פון פראג ארויסגערינען צו די פרייע אידישע שרייבער׳ס וואס האבן דאס די ערשטע מפרסום געווען?

******

איי זאל מען גיין בודק זיין אויפן בוידעם פונעם אלטניי שוהל אויב מען זעט די גולם דארט, אזוי ווי הרה״ק רבי יצחק מסקווירא האט דערציילט, און ווי עס שטייט אין נפלאות מהר״ל? איז אין ספר יצירה פון הרב עקשטיין שטייט אז א חכם אחד האט אים דערציילט אז ער איז געווען אויפן בוידעם פון אלע שוהלן אין פראג אין גארנישט געטראפען, אין ער האט ארומגעפרעגט אין פראג אויב איינער ווייסט פונעם שמועה אז די גולם ליגט אויפן בוידעם און קיינער האט נישט געוואוסט צו ענטפערן, אזוי אויך די שמש פונעם אלטניי שוהל האט אים ארויפגענומען אויפן בוידעם אין געוויזען מיטן פינגער אויף דעם חכם אחד אז ער איז די גולם ווייל ער גלייבט די שמועה אז עפעס א גולם ליגט אויפן בוידעם..

אזוי אויך שרייבט ד״ר נתן גרין (אן אייניקל פונעם מהר״ל) אין זיין בוך אויפן מהר״ל (ארויסגעקומען אין פראג, תרמ״ה, אויפן דייטשען שפראך) אז אין יאר תרמ״ג האט מען געמאכט רענעוואציעס אויפן בוידעם און אלעס וואס איז דארט געווען האט מען ארויסגענומען.

און דאס וואס מען זאגט צוויי מאל מזמור שיר ליום השבת אינעם אלטניי שול, מוז נישט זיין אז ס׳האט עפעס מיטן גולם אזוי ווי הרה״ק מסקווירא ובוטשאטש האבן געזאכט, נאר ענדערש אזוי ווי שטייט אינעם ספר כפי אהרן סי׳ כ (פון רבי אהרן עפשטיין דיין אין פראג) אז מען פלעגט אין פראג שפילן מיט א עוגב ביי קבלת שבת אינעם אלטניי שוהל, און היות די רמ״א שרייבט אז מ׳איז מקבל שבת ביי מזמור שיר האט מען עס איבער געזאגט א צווייטען מאל אן די כלי הנגינה.

******

היות כמעט אלע היימישע מקורות איבערן גולם קומען פון חסידישע ספרים, איז דאס טאקע מער אנגענומען ביי חסידים. און תשמ״ז פרשת כי תצא האט א שרייבער ישראל הולנד געשריבען אן ארטיקל אינעם מוסף שבת קודש פונעם יתד נאמן ווי ער איז מסופק אין די גאנצע גולם מעשה צו ס׳איז בכלל געשען. אזי אויך האט רבי מאיר סולובייציק בן הגרי״ז ז״ל נישט געהאלטען פון דעם (ספר גם אני אודך עמוד רמ״א).

רבי יהושע ענביל (קובץ המעין, טבת, תשע״ז) וויל זאגן אז דער גולם איז געווען אן עכטע מענטש, געבוירען צו א טאטע מאמע, נאר ער איז געווען אוטיסטיק, און דערפאר געהאט שטארקע נאטירליכע כוחות. און ווי די יארן זענען פארביי, איז דאס געטוישט געווארן אלס א גולם וואס די מהר״ל האט באשאפן, אזוי ווי די שטייגער פון סיפורים וואס טוישן זיך פון מויל צו מויל. ענליך צו דעם שרייבט אויך אברהם הכהן גוטסדינר אין הארי שבחכמי פראג פרק י״ד.

נתן גרין אין זיין ספר אויפן מהר״ל וויל זאגן אז אמאל האט דער מהר״ל געגעבען א משל פון א גולם ביי א דרשה פארן עולם, דהיינו אז א מענטש איז ווי א גולם נאר דער באשעפער געט אים חיות, און פון דעם איז שפעטער געווארן אן עכטע גולם.. ווידער אזוי ווי זאכן גייען פון מויל צו מויל.

איז סוף דבר בין איך מער נוטה אז די גולם פון פראג איז נישט קיין אמת׳ע געשיכטע נאר פיקציע, איי דער בני יששכר שרייבט ״וידוע שדבריו נאמרו ברוח הקודש, והיה משתמש בספר יצירה״ איז מוז נישט זיין אז ער האט דאס געהאט בקבלה, נאר שרייבט וואס איז ״ידוע״. אזוי אויך ווען דער בוטשטאטש׳ער רב האט עס פארציילט שטייט ״אמר ששמע שהגור אריה עשה גולם״ דהיינו ער האט געהערט פארציילען. אזוי אויך האט רבי יצחק מסקווירא געזאגט: ״כידוע ומפורסם ענין זה״. און זיי זאגן נישט ״שמעתי מרבותי״ וכדומה. אבער ווער ווייסט אפשר איז דאס אריבער מפה לאוזן פאר אסאך דורות, און איז מאיזה סיבה שהוא, נישט דערמאנט געווארן בכתב, נאכדערצו אויב די אויבנדערמאנטע מעשה מיטן נודה ביהודה איז אמת, זעט מען א מקור צום גולם בערך הונדערט פופציג יאר נאכן פטירה פונעם מהר״ל , ווייל דער מהר״ל איז אוועק אין שס״ט-1609 און דער נודה איז געווארן פראגער רב אין תקט״ו-1755. נישט פארגעסן אז אויף די גולם פון חעלם איז אויך די ערשטע עדות ארום הונדערט פופציג יאר נאכן פטירה פון רבי אליהו בעל שם, און דאך איז זיין גולם אנגענומען אלס אמת. קען אויך זיין ווי הרב ענביל וויל זאגן אז מען רעדט דא פון א אוטיסטיק קינד וואס מען האט אנגערופען ״דער גולם״ און איז שפעטער אויפגעטוישט געווארן אויף א עכטע גולם. למעשה קען קיינער נישט זאכן אויף זיכער יא גולם צי נישט. וועט מען דארפן ווארטען אויף אליהו הנביא, ותשבי יתרץ קושיות ובעיות.

איך וועל מסיים זיין מיט דעם ספר זר זהב (ארויסגעגעבן דורך רבי דוד ציטראנענבוים, בילגורייא, תרצ״ג) אין פרשת וישב שרייבט דער מחבר:

דבר נחמד שמעתי בזה משמי׳ דהגאון ר׳ מאיר אריק זצ״ל אבד״ק טארנא שם שפ״א שאל אותו בעה״ב משכיל אחד, מה רבינו אומר בענין מה שאומרים שהמהר״ל מפראג ברא גולם ע״י ספר יצירה. גוף הענין, ענה הרב, שיכולים לברוא ע״י ספר יצירה איננו דבר חדש, דידועין דברי השל״ה פרשת וישב בשם קובץ ישן דאאע״ה הי׳ לו ספר יצירה (ובזה ברא את בן הבקר אשר נתן להמלאכים עם חמאה וחלב, כי אין בבשר הנוצר ע״י ספר יצירה משום בשר בחלב), ומסר את הספר יצירה לבניו והם (די שבטים) בראו עגל ע״י ספר יצירה ולכן אכלו מזה בלא שחיטה (לאפוקי פון יוסף׳ס טענה אז זיי עסן אבר מן החי)… א״כ גוף הענין יוכל להיות. רק.. אם המהר״ל הי׳ בר הכי, למה לי׳ לכבודו להביא ראיה מן הגולם על גדלות המהר״ל, הלא יכול זאת לידע מן החכם התוספות יו״ט הי׳ תלמידו של המהר״ל ומעיד עליו בחכמתו שהי׳ אדם הגדול בענקים א״כ ל״ל לכבודו להסתפק בגדלות המהר״ל.

ענליך צו דעם רעדט זיך אפ רבי יהושע הרטמן - (דער מו״ל פון ספרי מהר״ל מהדורת מכון ירושלים) אז די מהר״ל גייט היינט סינאנים מיטן גולם אנשטאט רעדן פון זיין אמת׳ע גדלות וואס ליגט אין זיינע חיבורים נפלאים.

האט איר הנאה געהאט פונעם ארטיקל? געטס א לייק שרייבטס אן הערה, זייט וויסן אז נאכפארשן אלע מקורות האט גענומען שעות על גבי שעות

[ליימדארפער]

די איבריגע חלקים, און א פי די עף מארגן אי״ה

pdf please

[אמת וצדק]

די איבריגע חלקים, און א פי די עף מארגן אי״ה

pdf please

אי״ה

[שאלתיאל]

@אמת וצדק באמת א ריזן שכ'ח פאר די הערליכע, אינטערסאנטע און מקיפ'דיגע ארבעט וואס דו האסט אהערגעשטעלט. שוין לאנג נישט געליינט דא אזא רייכע און דעטאלירטע ארטיקל. כ'האף וועסט ארויסשטעלן א PDF כזאל עס קענען איבערליינען יו"ט.

[די אנדערע זייט]

אמת וצדק: א גרויסע יישר כח, באמת באמת שטארק הנאה געהאט
נאר געוואלט צילייגען אז מעגליך די סיבה פארוואס מ'האט נישט געשריבען פון דעם פון אנהייב פשוט ווייל מ'האט זיך געשעמט מיט אזא מעשה
אדער ווייל די מהר''ל אליינס האט אנגעזאגט אז מ'זאל נישט דערציילען אבער איך בין מסכים אז בפשטות איז עס שקר
אגב איך האב אמאל געהערט אז די איינציגסטע ראי' אז ס'איז געווען א גולם איז אז עס איז דא אזוי פיל אייניקליך...

[פערינא]

אמת וצדק: א גרויסע יישר כח, באמת באמת שטארק הנאה געהאט
נאר געוואלט צילייגען אז מעגליך די סיבה פארוואס מ'האט נישט געשריבען פון דעם פון אנהייב פשוט ווייל מ'האט זיך געשעמט מיט אזא מעשה
אדער ווייל די מהר''ל אליינס האט אנגעזאגט אז מ'זאל נישט דערציילען אבער איך בין מסכים אז בפשטות איז עס שקר
אגב איך האב אמאל געהערט אז די איינציגסטע ראי' אז ס'איז געווען א גולם איז אז עס איז דא אזוי פיל אייניקליך...

וואס איז די בושה?

[אמת וצדק]

דא קען מען זען די ארטיקל אויף א פי די עף פארמאט.

[אינגערמאנטשיקל]

זייער א שיינע און thorough ארבייט. עס איז ניכר און איך בין מוקיר ומכיר די שעות ארבייט!

[אלע צוזאמען]

תודה רבה פאר די הערליכע און רייך באלערנדע פארש ארבעט, שיינע דזשאב געמאכט.

[a new member here]

Great job!
Thanks loads

[סקעפטיקער]

די נושא איז יעצט אראפ פון מיין ליסטע פון זאכן וואס איך וויל נאך דורך טוהן און באשרייבן, @אמת וצדק האט דעליווערט אן ארבעט די בעסטע וואס איז שייך

[אמת וצדק]

א גרויסען דאנק פאר אלע פאזיטיווע פידבעק!

[אגרות צפון]

בימי המהר"ל האט דער מנהג פון קבלת שבת פשטות נאכנישט עקזיסטירט, מילא האט מען אין פראג נישט געזאגט מזמור שיר אפי' איינמאל אויך נישט.

[אמאהלגעקעננט]

די גולם אין הלכה

דער חכם צבי (שו״ת סימ צ״ג) איז מסופק אויב מ׳קען מצרף זיין א גולם צו מנין. די צד אז יא איז וויבאלד ער איז באשאפען געווארן דורך א צדיק, ״ומעשה צדיקים נחשב לתולדותיהם״. ער פירט אויס אז מ׳קען אים נישט מצרף זיין היות מען זעט אז רבי זירא האט אים געמאכט אויס, מוז זיין אז מ׳קען נישט האבן קיין ניצן פון אים. און ער לייגט צו, אז ס׳איז נישט דא קיין איסור שפיכת דמים אים צו הרג׳ענען, ווייל אין פסוק שטייט ״שופך דם האדם באדם דמו ישפך״ וואס דאס מיינט דוקא איינער וואס איז געבוירן צו א מענטש. (די משנה ברורה ברענגט אראפ די חכם צבי אין סי׳ נ״ה, סק״ד).

די זעלבע שרייבט דער חסד לאברהם (רבי אברהם אזולאי, דער זיידע פונעם חיד״א, אין מעין ד׳ עין יעקב, נהר ל׳) אז א גולם איז פונקט ווי א בהמה און ס׳איז נישט דא קיין איסור שפיכת דמים.

אין שאילת יעב״ץ (חלק ב׳ סימן פ״ב) שרייבט רבי יעקב עמדין אז פון דעם וואס רבא האט געשיקט דעם גולם צו רבי זירא זעט מען לכאורה אז א גולם קען הערן, ווייל אויב נישט ווי אזוי האט ער געוויסט צו גיין, אבער אויב אזוי האט ער א דין ווי א חרש השומע ואינו מדבר, וואס האט א דין ווי א פיקח, נאר מוז זיין אז ער פארשטייט נאר ברמיזה אזוי ווי א בהמה.

אבער דער ראדזינער רבי (דער בעל התכלת - ר׳ גרשון העניך ליינער) אין סדרי טהרות (אהלות דף ד׳ ע״ב) האלט אז היות ער האט א חיות און א צורת אדם, ווער זאגט אז ער ווערט נישט אנגערופען אן אדם און אפשר טאר מען אים נישט סתם אזוי הרג׳ענען.
רבי צדוק הכהן שרייבט אויך אין דברי חלומות (אות ו׳) אז א גולם איז מער חשוב ווי א בהמה ווייל ער איז באשאפען געווארן בצורת אדם, אבער קיין נשמת חיים האט ער נישט נאר א חיות בעלמא, און קען אויך זיין אז דעת האט ער, און דאך קען ער נישט רעדן ווייל דעת איז נישט תלוי אין רעדן, והא ראיה, א שטימע מענטש האט דעת, אבער נישט דיבור, און רבי צדוק האלט אז בעצם וואלט ער געקענט מצטרף זיין צום מנין! נאר ס׳איז דא א טעכנישע פראבלעם אז ער איז נישט מחיוב במצות וויבאלד קיין נשמה האט ער נישט און עס גייט נישט אן ביי אים השארת הנפש און שכר ועונש.

זעען מיר א מחלוקות צי א גולם ווערט גערעכנט ווי א בהמה און מ׳קען אים נישט מצטרף זיין צו א דבר שבקדושה, ויש אומרים אז ער איז א דרגא העכער ווי א בהמה.

דער המשך וועט נאכפאלגן

לא זכיתי להבין װאס איז שײך א דיון אױף מצרף זײן ? להניח ער האט א דין אדם אבער ער האט נישט קײן דין ישראל. ברענגסט פון ר׳ צדוק לשונות װאס מדארף זען אינעװײניג. נישט האבן א נשמה איז טײטש א פשוטער גוי איז װאס איז בכלל א קלער דא ?! סײדן מהאט מטביל געװען ע״ד בי״ד לשם גירות, אבער װען איז דא קטנות בײ א גולם סזאל שײך זײן גר קטן

[אמת וצדק]

@אמאהלגעקעננט: דער חכם צבי איז מסביר ווייל ״מעשה צדיקים נחשב לתולדותיהם״ דהיינו אפי׳ ער האט נישט א נשמה האט ער נאכאלץ א דין ווי א ישראל.
די זעלבע קען אויך רבי צדוק האלטען.
דאס איז אלס מסביר צו זיין זייער הוה אמינא, ווייל למסקנה האלטען זיי ביידע אז מען קען אים נישט מצרף זיין.

[אמאהלגעקעננט]

@אמאהלגעקעננט: דער חכם צבי איז מסביר ווייל ״מעשה צדיקים נחשה לתולדותיהם״ דהיינו אפי׳ ער האט נישט א נשמה האט ער נאכאלץ א דין ווי א ישראל.
די זעלבע קען אויך רבי צדוק האלטען.
דאס איז אלס מסביר צו זיין זייער הוה אמינא, ווייל למסקנה האלטען זיי ביידע אז מען קען אים נישט מצרף זיין.

דאס איז אזא חידוש! נו מעג ער שױן האבן א נשמה און זײן א בר חיובא.. אײ געס דאס איז די ריכטיגע במופלא ממך