"דו גלייבסט אין ג-ט?"

[חדשים]

די שאלה איז וואס עס מיינט א ”זאך”? א גלויבן קען נישט זיין קיין ”זאך”?

[מי אני]

איך רעד פון ״זאך״ אין די קאנטעקסט וואס מ׳מיינט און נוצט דאס דא אין די שאלה: עפעס וואס עקזיסטירט און האט א ישות ומציאות (און ״מציאות״ אין די קאנטעקסט איז וואס אונז מיינען דאס דא אינעם שמועס).

און וועגן דעם האב איך דאס אויך געשטארקט מיט די געדאנק פון אַן איידיע [״גלויבונג״] וואס האט ״אַן אייגענעם לעבן״.

[חדשים]

ווי איך פארשטיי ווילסטו געבן א נייע אפטייטש פאר די ווארט ”מציאות.” פארשטיי איך גוט? אויב יא, פארוואס דארף איך צוקומען צו הסכמת הכלל, הסכמת היחיד איז נישט גענוג צומאכן א מציאות?

[מי אני]

איה״נ, און דאס קען שוין אָנרירן אויף די שיטה פון רעלעטאוויזם בתוך די סוגיא פון להגדיר מושג ה״אמת״.

די חילוק אבער בזה, צווישן אַן איינרעדעניש פון א יחיד און אַן איינרעדעניש פון א ציבור לפי סאָשׁעל קאַנסטראָקשעניזם, קען מען אויך פארשטיין מיט א צושטעל צו מאראל. לא׳מיר נעמען א משל פון שחט׳ען סענטיענט בע״ח (וואס ווילן נישט שטארבן) צו עסן זייער פלייש. ווי ערווענט פארשטייט מען אז בהתפתחות מין האנושי אין די צוקונפט, וועט מען דאס באטראכטן, בהסכמת הציבור, ווי אומעטיש. און דאס איז טאקע די מאראלישע ״מציאות״ (דעמאלטס). אויב אבער איז דאן דא א יחיד וואס האלט אז מ׳מעג, ווערט דאס ״זיין מציאות״ ומותר לו? איז דאס פונקט אזוי ווי מ׳קען באטראכטן אז כהיום, וואו הסכמת (רוב) הציבור איז (נאך אלס) אז דאס איז נישט אומעטיש, איז די ״מציאות״ אז עס איז נישט אומעטיש? לכאורה ניין, עס איז טאקע נישט דומה. פארוואס? וויבאלד א געמיינזאמע הסכמת הציבור איז וואס שאפט א מציאות (אין די קאנטעקסט) לעומת א יחיד׳ס. (ענליך קען מען אויסשטעלן די משל צו אַן אדון וואס האלט עבדים היינט און האלט אז מ׳מעג, און אַן אדון וואס האט געהאלטן עבדים פאר 2,000 יאר צוריק ווען הסכמת הציבור איז געווען אז מ׳מעג.)

מ׳קען דאס אביסל פארשטיין מיט׳ן נוצן אלס א משל דאס געדאנק פון מעלעדעפּטיוונעס אין פסיכאלאגיע. והיינו, אויב האט איינער א יחיד אַן איינרעדעניש וואס די ברייטערע געזעלשאפט און ציבור האלטן נישט אזוי, ברענגט דאס (בדרך כלל) א מיסמעטש אין ווי אזוי ער קומט זיך אום און אויס מיט׳ן ציבור (ווענדענדיג זיך אין חומר האיינרעדעניש נגד שיטת הציבור), וואס א מענטש איז דאך בהכרח אָנגעוואנדן אין א ציבור/געזעלשאפט. דאס שטעמפעלט אים אפ מיט א פסיכאלאגישע ״דיסאָרדער״ ווענדענדיג זיך אין חומר המעלעדעפּטיוונעס. משא״כ אויב איז די גאנצע ציבור צוזאמען ״משוגע״, איז דאך ״משוגע״ ״נארמאל״. וכעין זה הוא לגבי החילוק צווישן דאס געמיינזאמע גלויבונג פון א ציבור וואס שאפט א רעאליטעט (ווי געזאגט, אינעם ״לעבנסוועלט״ פון יעדעס יחיד בתוך הגעזעלשאפט), און דאס גלויבונג פון נאר א יחיד וואס שאפט דאס נישט (עכ״פ לויט דעם פּערעדיים; מיינענדיג, זיכער נישט אויף דעם מדריגה כלל).‏ איך האב טאקע געשריבן אז דאס האט קלאנגען פונעם פּראגמאטישע טעאריע פון אמת.

[[NAMELESS]]

איז ״מאראל״ בעצמו אן אמת אדער א סאשעל קאנסטראקט? (אפילו אויב מ׳נעמנט אהן אז וואס איז במציאות מאראליש טויש זיך מיט די צייט)

[מי אני]

דאס איז נכלל אינעם מבוכה צי מאראלישע ריעליזם איז ריכטיג צי נישט - צי עס איז פון די מושכלות צי מפורסמות? אין אנדערע ווערטער, צי קען אויף מאראלישע פּראפּאזישאנס חל זיין ״אמת״ או ״שקר״?

[מי אני]

איינער האט מיר געפרעגט לפי מהלך זו, וואס וועט זיין די דין פאר אזא איינער לגבי זיין זיין כשר לעדות? והיינו, ווייל דער רמב״ם פסק׳נט בהל׳ עדות פי״א ה״י:

המוסרין והאפיקורוסין והמומרים לא הצריכו חכמים למנותן בכלל פסולי עדות שלא מנו אלא רשעי ישראל אבל אלו המורדין הכופרין פחותין הן מן העכו"ם שהעכו"ם לא מעלין ולא מורידין ויש לחסידיהן חלק לעולם הבא ואלו מורידין ולא מעלין ואין להן חלק לעולם הבא.

און דער טור בחו״מ סימן לד ברענגט דאס צו (און לייגט צו "והמינין"):

כתב הרמב"ם האפיקורסין והמינין והמומרין לא הוצרכו חכמים למנותן בכלל פסולי עדות שלא מנו אלא רשעי ישראל אבל אלו המורדין הכופרין פחותין הן מן העכו"ם שהעכו"ם לא מעלין ולא מורידין ויש לחסידיהן חלק לעולם הבא ואלו מורידין ולא מעלין ואין להן חלק לעולם הבא.

און דער מחבר פסק׳נט דאס דארט בסעיף כב (הגם ער ברענגט נישט צו דעם לשון פון ״מין״ אדער ״כופר״):

המוסרים והאפיקורסים והמומרים פחותים מהעכו"ם ופסולים לעדות

איז ראשית כל מן הראוי לציין צו וואס איך האב דא געשריבן בנוגע דאס וואס דער משנ״ב פסק׳נט באו״ח סימן קען ס״ק ב בנוגע איסור לאפיקורוס להיות הש״ץ ע״ש.

ועוד, לגבי דעם דארף מען דאך מגדיר זיין ״מין״, ״אפיקורוס״, ו״כופר״ עפ״י מה שהגדירם הרמב״ם בהל׳ תשובה פ״ג ה״ז-ה״ח:

חמשה הן הנקראים מינים: האומר שאין שם אלוק ואין לעולם מנהיג, והאומר שיש שם מנהיג אבל הן שנים או יותר, והאומר שיש שם רבון אחד אבל שהוא גוף ובעל תמונה, וכן האומר שאינו לבדו הראשון וצור לכל, וכן העובד כוכב או מזל וזולתו כדי להיות מליץ בינו ובין רבון העולמים. כל אחד מחמשה אלו הוא מין.

שלשה הן הנקראים אפיקורסין: האומר שאין שם נבואה כלל ואין שם מדע שמגיע מהבורא ללב בני האדם, והמכחיש נבואתו של משה רבינו, והאומר שאין הבורא יודע מעשה בני האדם. כל אחד משלשה אלו הן אפיקורוסים. שלושה הן הכופרים בתורה: האומר שאין התורה מעם ה', אפילו פסוק אחד, אפילו תיבה אחת, אם אמר משה אמרו מפי עצמו, הרי זה כופר בתורה, וכן הכופר בפירושה והוא תורה שבעל פה, והמכחיש מגידיה, כגון צדוק ובייתוס, והאומר שהבורא החליף מצוה זו במצוה אחרת, וכבר בטלה תורה זו אע"פ שהיא היתה מעם ה', כגון ההגרים. כל אחד משלשה אלו כופר בתורה.

איז לגבי ״מין״, וואס האט דאך צו טוהן מיט עניני מציאות הא-ל, הא׳מיר אָנגעפאנגען אז מ׳קען דאך ניטאמאל דן זיין דערויף - נישט פאזיטיוו און נישט נעגאטיוו. וואס די דוקא נעגאטיוו חלק איז דאס וואס שטערט דעם רמב״ם.

ובנוגע גדר ״אפיקורוס״ איז דאס דער וואס לייקענט נבואה און ידיעת הקב״ה. איז לגבי ידיעת הקב״ה איז דאך דאס נכלל און נישט קענען דן זיין אויף ג-ט בכלל (ובכלל לגבי אי-השגת ענין ידיעתו ית׳, עיין להלן שם בהל׳ תשובה סופ״ה ה״ה). ולגבי נבואה איז דאך דאס ריפארמיולירט אינעם צווייטן האלב פון ח״ב במו״נ, אז דאס איז בעצם גענצליך נאטורליך און בעצם א גאר הויכע אינטוּאישיניסט מדריגה בחכמה (ועיין בהל׳ יסודי התורה פ״ז ה״א ובלחם משנה שם).

והגדרת ״כופר״ איז לגבי אמיתת התורה ופירושיה. דאס קען ווייטער בעצם שטימען. ווייל די חלק פון ״מעם ה׳״ גייט דאך ווייטער אריין אינעם זעלבן געדאנק פון דאס אז מ׳קען נישט דן זיין דערויף הן לפּאזיטיוו והן לנעגאטיוו. ולגבי די חלק פון אמיתותה קען מען דאך נוצן די געדאנק פון, צב״ש, דר. שמואל פליישהאקער שהבאתי.

דאס פירט אריין צו דעם וואס אונז זעה׳מיר אז ביי בּעיסיקעלי אלע משלים נוצט דער רמב״ם עקשאן ווערבּס ווי ״האומר״ וכדומה. און ביי דעם הא׳מיר צוגעברענגט די ר״ן ממרסיי במעשה נסים אז די פראבלעם איז דוקא וואס ער איז דאס ״מפרסם״ וואס ברענגט אונטער דאס וואס דער המון איז מציית לזה עפ״י אמונתם. ווי אויך גייט דאס אין איינקלאנג מיט די בּיעהעיוויאריסט מהלך אין דעם אלעם אז די געדאנק, ואפילו בנוגע ״מינות ואפיקורסות וכפירה״, איז בנוגע וואס דער מענטש טוהט ווי איידער וואס ער טראכט. און מ׳זעהט טאקע אז דער מחבר פסק׳נט דארט בחו״מ סעיף כה לגבי פסולי עדות:

אין אדם נפסל בעבירה על פי עצמו אלא על פי עדים שיעידו עליו

והיינו, אז עס איז נאר טאמער אנדערע זעהן אים אזוי (און עס איז שלא בטעות, ועיין לעיל בסעיף ד ברמ״א ובסעיף כד וסמ"ע שם ס"ק נז); עס איז אַן אַבּזערוועבּל בּיהעיוויאר. ואפילו דער רמ״א וואס צייכענט דארט צו צו סימן צב סעיף ה (ועיין בש״ך שם ס״ק ה) אז לכתחילה זאל מען אים נישט איבערגעבן קיין עדות, איז דאס אויך נאר ווען דער מענטש זאגט פאר אנדערע ״איך בין א רשע (ופסול)״, נישט ווען ער טראכט עפעס בינו לעצמו (ובפרט ווען ער האלט נישט אז ער ווערט גערעכענט א ״רשע״ ממבט ההלכה, וכדהבאתי הסמ"ע בס"ק נז).

ואפשר לצרף לזה מה שפסק הרמ"א באה"ע סימן מב סעיף ה לגבי עדי קידושין:

מיהו, אלו האנוסים שהצרכו להמיר מכח יראה ואי אפשר להם למלט על נפשם, ובצנעה מקיימים המצות, הם כשרים לעדות (ריב"ש סימן יא).

והיינו ווייטער א בּיהעיוויאריסט מהלך פון (אפילו) בצנעה מקיימים המצות דכשר לעדות. (הגם אז דא איז די געדאנק אז בפרהסיא זענען זיי מומרים רק מחמת יראה, און די קיום בצנעה ווייזט אויף אז ס'איז נאר לפנים ואנוס מחמת יראה. אבער לכאורה כ"ש הוא אויב סיי בפרהסיא און סיי בצנעה איז ער א פולקאמער מקיים המצות, אז ער איז נישט בגדר כופר ואפיקורוס אויך נישט. הגם די הלכה דא איז מער בנוגע "מומר" ווי איידער "אפיקורוס כופר או מין", ועיין בהל' תשובה להרמב"ם שם בפ"ג ה"ט אודות הגדרת "מומר" ע"ש.)

ואולי אפשר להוסיף עוד סניף בזה עפ"י מה שפסק הרמב"ם בשו"ת סימן רסה אז מ'קען נישט מצרף זיין קראים צו מנין וזימון מכח דעם שאינם מודים בחיוב זו, ועפ"י הדין בעירובין (פ"ג מ"ב) ע"ש. וא"כ, דא איז דער דאך יא מודה בחיוב זו של עדות בפרט ומציית למצות התורה בכלל, וא"כ אפשר למנותו לעד. (הגם דאפשר לחלק אז מנין וזימון ועירובין איז דאך נאר א מצוה בין אדם למקום עפ"י פירוש חז"ל, ולכן יש בו הסברא דאי מודה בזה יכולין לצרפו ואי לא לא. משא"כ בעדות שהיא מצוה שכליית בין אדם לחבירו שהכל מודין בו ממילא, וא"כ אין בו סברא זו. ולכן פוסלין רשעים בזה אע"פ שרשעתן הוא רק מכח בין אדם למקום, מכח הלאו של (שמות כג א) אל תשת ידך עם רשע להיות עד חמס, ועיין בהרמב"ם בהל' עדות ריש פ"י ובטור שם בחו"מ בריש סימן לד. ועיין במנחת חינוך במצוה עה דרשע ללאו דמלקות או מיתת בי"ד גזירת הכתוב היא דפסול לעדות אף דלא חיישינן שישקר ע"ש, וע"ש בהטעם ללאו זה שכתב שם החינוך. אבער מ'קען זאגן אז דא איז דאך זיין הודאה לענין עדות יא און אויך דייקא מכח החלק של בין אדם למקום והמצוה/דין בזה. און די עדות דא צו וועלכע ער איז מודה איז אויך לכאורה אויף א דין תורה פון קידושין ונישואין, ווי איידער ממש א בין אדם לחבירו.)

*

רעדענדיג, פעהלט אויך אויס מער אויסצוקלארן אז די מטרת האשכול איז צו נעגעיטן דעם גאנצן עצם שאלה פון "דו גלייבטס אין ג-ט?" מכח'ן דאס'ן זיין ליידיג מתוכן - נישט אויף צו ענטפערן דערויף דייקא א "נעגאטיוו" מיט'ן ענטפערן דערויף א "ניין"; דאס וואלט דאך באדייט אז מ'איז יא מסכים אז די שאלה האט תוכן. אין אנדערע ווערטער, וואס איך זאג דא איז אז ביי דעם איז:
‏~(ע) ≠ ~ע

וכעין די פערטע מהלך פון דר. ריינעס.

און דאס פירט אריין צו דעם געדאנק אז להרמב"ם איז ביי דיונים איבער "ג-ט" נישטא אלע געהעריגע כללי הגיון פון נעגעישאן (און עסאָסיעישאן ביי דעם).

***

ולגבי מאראליטעט זיין א קאַנסטראָקשען, שרייבט דר. ראַבּין מקענאַ:

***

לגבי די געדאנק פון אי-השגת הא-ל האב איך געקלערט אז די גמרא בסוטה י. איז דאך מדמה דעם שמש צו שמו של הקב"ה ע"ש (אשר שם העצם הוי"ה של הקב"ה הוא עצמותו, ועיין במו"נ ח"א פס"א). דא און דא ברענגען זיי ארויס אז וויבאלד אלעס אין די סאָלאר סיסטעם דרייט זיך ביחס ומחמת די גראוויטי פונעם שמש, איז דערפאר גאר שווער צו מאכן עפעס אריינפאלן דערין וויבאלד עס וועט מוזן האבן אסאך ענערגיע צו אפשטעלן איר אָרבּיט מחמת השמש. עס איז גרינגער ארויסצושיסן עפעס מהסאָלאר סיסטעם בכלל ווי אריינשיסן אינעם שמש. ואפ"ל דכן הוא לגבי השגת הקב"ה שנמשל כביכול להשמש: וויבאלד אלעס אלעס איז דאך ביחס לו ומחמתו (די "פּרינציפּ פון בּיִאיִנג ומציאות", ועיין בהל' יסודי התורה פ"א ה"א), איז צוצוקומען לו ולהשגה בו פעהלט אויס דאס אלעס אפצושטעלן "אריינצופאלן" אליו ית'.

[חדשים]

איך פארשטיי נישט וואס איז געווען די הוא אמינא פון די מקשן. פארוואס האט ער געהאלטן אז דאס גייט אריין בגדר אפיקורס. ער אליינס קען דאך אויך נישט מסביר זיין גאט, ער האלט דאך לא ישיגוהו משיגי הגוף. וואס האט ער געמיינט ווען ער האט געפרעגט ”גליייבסט אין גאט”? וואספארא גאט האט ער געהאט אין מיינד? איז נישט זיין אפטייטש אין גאט אליינס כפירה?

איך זעה אז דו דרוקסט די ”אויך בצנעא,” אויב גייט עס נאר צו אלץ סאשעל קאנסטראקט, איז דאך דאס נישט שייך בצנעא. עס איז אפשר דא א סאשעל קאנסטראקט צו זאגן אז מען דארף מקיים זיין מצוות בצנעא, אבער למעשה צו טון בצנעא, איז דאך יעדער א יחיד. וויאזוי שטעלט זיך עס צאם אלץ סאשעל קאנסטראקט?

[מי אני]

איך פארשטיי נישט וואס איז געווען די הוא אמינא פון די מקשן. פארוואס האט ער געהאלטן אז דאס גייט אריין בגדר אפיקורס. ער אליינס קען דאך אויך נישט מסביר זיין גאט, ער האלט דאך לא ישיגוהו משיגי הגוף. וואס האט ער געמיינט ווען ער האט געפרעגט ”גליייבסט אין גאט”? וואספארא גאט האט ער געהאט אין מיינד? איז נישט זיין אפטייטש אין גאט אליינס כפירה?

יא יא. אט דאס איז דאך מיין טענה מיט וואס איך האב אָנגעהויבן די אשכול: אז אויב מ׳טראכט אריין איז דאך אויף די שאלה פון ״דו גלייבסט אין ג-ט?״ נישט געהעריג שייך קיין פּאזיטיווע אדער נעגאטיווע אנטווארט (להרמב״ם).

ולכן קען מען טאקע אויך זאגן אז די געדאנק פון ״מין״ וכו׳ איז פאר אזא איינער וואס האלט ביי א פריערדיגע מדריגה בזה, און האלט אז עס איז יא שייך א נעגאטיווע אנטווארט און ענטפערט דערויף אין די נעגאטיוו.

וואס קען טאקע זיין שווער לפי״ז איז אז פארוואס איז דעמאלטס א פּאזיטיווע ענטפער נישט קיין פראבלעם פון כפירה וכו׳ לפוסלו, ובפרט אז במו״נ ח״א פל״ו קען מען זעהן אז דער רמב״ם האלט אז אַנטראָפּאָמאָרפיזמס לגבי די מושג פון ג-ט זענען ערגער ווי ע״ז ע״ש? ואולי אז דאס איז נאר וואו מ׳געבט א gross הגשמה צום קאנצעפּט פון ג-ט. משא״כ מיט׳ן סתם ענטפערן אויפ׳ן שאלה פון מציאותו אין די פּאזיטיוו, הגם דאס איז אויך אומריכטיג ועיין במו״נ להלן שם ח״א פנ״ז, שרייבט ער דאך דארט אז דאס איז ״עמוק״ ע״ש, וממילא קען מען דאס נישט פארלאנגען פון יעדן איינעם דא״כ לא שביק חיי. אבער אזא סארט אומריכטיגע פארנעפעלטע פּאזיטיווע ענטפער אויף די שאלה איז דאך בעסער ווי א נעגאטיווע ענטפער, וויבאלד דאס וועט (לדעתו) גרינגער צוברענגען צוצוקומען צו א העכערע הכרה אז אויף די שאלה איז בכלל נישט שייך קיין ענטפער פון פּאזיטיוו אדער נעגאטיוו בכלל.

איך זעה אז דו דרוקסט די ”אויך בצנעא,” אויב גייט עס נאר צו אלץ סאשעל קאנסטראקט, איז דאך דאס נישט שייך בצנעא. עס איז אפשר דא א סאשעל קאנסטראקט צו זאגן אז מען דארף מקיים זיין מצוות בצנעא, אבער למעשה צו טון בצנעא, איז דאך יעדער א יחיד. וויאזוי שטעלט זיך עס צאם אלץ סאשעל קאנסטראקט?

די ״אויך בצנעה״, לפי די מהלך פון סאָשׁעל קאַנסטראָקשעניזם, איז צו זאגן אז ער איז באמת און טאקע מציית לשמירת התורה און סאָבּמיט לחוקיה אינגאנצן. והיינו, אז איינמאל די ״ריכטיגקייט״ ״אמת״ וכו׳ וכו׳ דערפון ווערט אוועקגעשטעלט מחמת סאָשׁעל קאַנסטראָקשעניזם וכנ״ל, דאן השתא דאתית להכי אז דאס איז ״עכט״ און ״ריכטיג״ וכו׳ מחמת זה, איז ער מציית דערצו בכל אופן. עס איז נישט נוגע צו אנדערע ״זעהן״ אים צו נישט. די ״אנדערע״ און געמיינזאמע עסאָמפּשענס איז לגבי וואס זענען למעשה די געמיינזאמע עסאָמפּשענס; נישט לגבי צי יעצט ממש זאגט מען אים דאס צו טוהן צי מ׳זעהט אים דאס טוהן. אין אנדערע ווערטער, די סאָשׁעל קאַנסטראָקשען אז דאס איז ״ריכטיג״ און מ׳דארף דאס טוהן בצנעה אויך, מאכט דאך דאס פונקט אזוי ״אמת״ און ״ריכטיג״ בצנעה אויך לפי מהלך זו. די סאָשׁעל קאַנסטראָקשען דערפון ווערט נישט אויס מחמת ווייל קיינער זעהט נישט. דאס איז כעין ווי מ׳האט דאס צוגעגליכן צו מאראליטעט, אשר יש מקום לומר אז זיי זענען א סאָשׁעל קאַנסטראָקשען, אבער דאס מיינט נישט אז מ׳האט נישט לציית לה גם בצנעה, וואס דארט גייט אָן די סאָשׁעל קאַנסטראָקשען פונקט אזוי. דאס וואס נעמט דאס אוועק איז נאר ווען די עסאָמפּשען והסכמה דערין פונעם ציבור גייט אוועק; די ציבור האלט שוין אז נישט. די עסאָמפּשען והסכמה איז דאך למעשה נאך אלס דא אפילו ווען דער יחיד איז פונקט יעצט אליין און נישט ארומגענומען מיט אנדערע פון דעם ציבור המסכים (ער איז נאך אלס אינעם געזעלשאפט, נאר נישט ארומגענומען יעצט מיט ממש מענטשן דערפון).

ואגב, אז מ׳זאגט אז אויף די שאלה פון ״דו גלייבסט אין ג-ט?״, שהיא ״איז דא א ג-ט?״, איז נישט שייך קיין פּאזיטיווע אדער נעגאטיווע ענטפער, באדייט דאס אז אויף די שאלה איז נישט חל קיין תירוץ של ״אמת או שקר״. וא״כ איז דאך דאס טאקע א שאלה וואס איז נישט געהעריג אין די גדר פון מושכלות, נאר אין די גדר פון ״מוסכמות״, והיינו מער סאָשׁעל קאַנסטראָקשעניזם, וואס אויף דעם איז מער חל ״טוב או רע/ריכטיג אדער אומריכטיג״. מיינענדיג, אז ווי געזאגט איז דאך די געדאנק פון לעבן ״עז איף״ ס׳דא א (מער קרוּד) געדאנק פון ״ג-ט״, דהיינו קיום התורה במעשה, וואס אויף טענות מעשיות, וואס מ׳האט צו טוהן, איז חל ״טוב או רע/ריכטיג אדער אומריכטיג״ וכבהמפורסמות/מוסכמות.

***

ר' יוסף אבן כספי שרייבט אבער אין זיין פירוש על משלי (י לב):

דע, כי האמת לא יתואר בו הדבר מצד האומרים, וגם כן בהפכו, ואולם גדר האמת שהוא אשר ימצא בשכל, לפי מה שהוא עליו חוץ מן השכל, וגדר הכוזב מתנגד לזה, ולכן לא יחזק האמת בהודות כל העולם עליו, ולא יחליש בחלוק כל העולם עליו

ולגבי הגדרת "חכם" שרייבט ער (להלן ריש פי"א):

וכבר גדר החכם הצניעות שהוא הענוה והחכמה.

***

אז כ׳האב צוגעשטעלט דעם געדאנק פון נבואה צו סייקעדעליקס, איז אינטרעסאנט צו באמערקן אז זיי האבן געצייגט איבער א שטארקע קשר בנוגע מוזיק ווען ״מ׳טריפּט״ אויף סייקעדעליקס (לגבי טעראפּי). און ביי נבואה טרעפט מען ביי אלישע הנביא (מלכים ב ג טו) ועתה קחו לי מנגן והיה כנגן המנגן ותהי עליו יד ה׳.

***

אגב איז מיר געווען אינטרעסאנט צו זעהן ווי דר. אליעזר בן-רפאל שרייבט בנוגע זהות יהודי:

unlike in the past, the question “Who am I fundamentally?”, that is, in the essentialist sense, is now less significant than the question “What do I do?” in the constructionist sense

[מי אני]

מענין לענין באותו ענין איז אויך מערקווידיג צוצוצייכענען אז דר. קריסטיִן העיס טענה'ט באריכות אז חז"ל'ס קאנסעפּשאן פון (דיוויין) הלכה ודין איז געווען מער נאַמינעליסט ווי איידער ריעליסט. דאס מיינט אז, ענליך ווי צוגעברענגט דא לגבי מאטעמאטיקס, באדייט ריעליסט אז עס האט א מציאות וואס איז נישט תלוי און אָנגעוואנדן בשכלו של אדם - עס איז "עכט" ובמציאות מחוצה לכלליות שֵׂכֶל האדם לגמרי. משא"כ א נאַמינעליסט פאזיציע נעמט אָן אז די מציאות הדברים זענען תלוי אך ורק בשִׂכְלוׂ של אדם, ולא יותר.

זי זאגט אז עס קלאפט א חילוק לגבי מאכן דערין "לעגאלע פיקציעס" וכדומה אף כשהן נגד המציאות אא"וו. צווישן אנדערע. (ר' יצחק לאווי/@לעיקוואד רירט אָן דערויף אין די שיעור.)

***

עס האט זיך געשטעלט א פראגע אז לגבי דן זיין איבער ״מציאות״ הא-ל קען מען דאך נישט, וויבאלד אפילו ״מציאות״ און ״עקזיסטענץ״ איז רק בלשון מושאל לפי הרמב״ם במו״נ ח״א פנ״ז כלפי די מושג פון ג-ט. אבער דאן וואס באדייט דאס וואס ער שרייבט בהל׳ יסודי התורה פ״א ה״א-ה״ד:

יסוד היסודות ועמוד החכמות לידע שיש שם מצוי ראשון והוא ממציא כל נמצא וכל הנמצאים משמים וארץ ומה שביניהם לא נמצאו אלא מאמתת המצאו.

ואם יעלה על הדעת שהוא אינו מצוי אין דבר אחר יכול להמצאות.

ואם יעלה על הדעת שאין כל הנמצאים מלבדו מצויים הוא לבדו יהיה מצוי ולא יבטל הוא לבטולם שכל הנמצאים צריכין לו והוא ברוך הוא אינו צריך להם ולא לאחד מהם לפיכך אין אמתתו כאמתת אחד מהם.

הוא שהנביא אומר וה' אלהים אמת הוא לבדו האמת ואין לאחר אמת כאמתתו והוא שהתורה אומרת אין עוד מלבדו כלומר אין שם מצוי אמת מלבדו כמותו.

ווי מ׳זעהט סטרעסט דער רמב״ם שטארק דאס געדאנק פון ״מציאות״ לגבי ג-ט (6 מאל די דעריוועטיוו דערפון בהלכה א׳). אבער ווי איך האב פריער געזאגט, איז די געדאנק וואס ער ברענגט ארויס אז מ׳זאל זיך מייחס זיין צום טערמין ומושג פון ״ג-ט״, אלס די ״פּרינציפּ און קאנצעפּט פון בּיִאיִנג עקזיסטענץ ומציאות״. והשתא דאתית להכי איז הגע בעצמך, קען מען דען נישט טענה׳ן אז די זאץ ״די פּרינציפּ פון עקזיסטענץ עקזיסטירט (אין אַן אנטאלאגישע סענס)״ אין לה שחר? (ואולי באנו ג״כ לסעלף-רעפערענשאל אינפיניט ריגרעס. והיינו, אויב ענטפערט מען אויף דעם ״יא״, דאן קען מען אפשר דערנאך פרעגן: ״דאס אז די פּרינציפּ פון עקזיסטענץ עקזיסטירט, דאס אליינס עקזיסטירט?״ וכן הלאה והלאה. ואולי קען מען דאס צושטעלן צו וואס קאנט האט גע׳טענה׳ט אז ״עקזיסטענץ״ איז נישט קיין פּרעדיקעט וואס מ׳קען דן זיין דערויף. והיינו נמי אפשר בענין כזה. ועיין בשם טוב ובקרשקש שם בפנ״ז מח״א במו״נ.)

***

די נידון פונעם אשכול קען אויך אָנרירן אויף די רעיאיפיקעישאן פאָלאָסי, וואו מ'טוישט אויף אַן אַבּסטראקטע קאנצעפּט ווי "ג-ט" אין אונזער משל, מיט כאילו עס איז עפעס קאנקריִט, און דאס איז וואס מ'פרעגט אויף און אפ.

***

דער יעב״ץ שרייבט אין זיין בירת מגדל עוז (אוצר הטוב מוסד א):

ואולי קען מען זאגן אז לפי הרמב"ם וואס (עוסק זיין אין עניני) אמונה ווערט יא גערעכענט פאר א מצוה מיוחדת, איז לפי אים טאקע קיום המצות נישט דייקא באזירט אויף אמונה.

***

דער "פארשער פון חסידים" דער סאציאלאג דר. שמואל היילמאן שרייבט בנוגע די בּיהעיוויאריסט דיימענשאן פון ארטאדאקסיע:

Early on in my research, I encountered some synagogue members who articulated what I have come to believe is a core feature of Orthodox Jews (a group of which I have been a part). The population of Orthodox Jews is a mix between those with traditional beliefs, i.e., the “Orthodox” (meaning, “true belief”), and those who observe the halakhic rules and customs but do not have traditional beliefs, i.e., the “Orthoprax,” (meaning, “correct behavior”). What the Orthodox population as a whole has in common is that they are ritually observant (more accurately, “observing”) Jews who commonly identify themselves with a variety of Orthodox institutional identities, which is why lernen and davenen function the way they do for this group

What this translates to, in effect, is that among Orthodox Jews the emphasis is on doing more than being this is indeed the case not only for observant Jews, but for many people for whom ritual observance is central to their identity. Alfred Schutz, The Phenomenology of the Social World (Evanston: Northwestern University Press, 1967). That is they emphasize the rituals and practices that they do, letting these serve as signals of what the nature of their religious being is. Being, of course, includes not just what people do, but how they understand themselves, what and who they believe themselves to be

Or perhaps we might more accurately suggest: among these Jews doing is the stand-in for being. Indeed, as a group of Orthodox once confided to me, they were not even certain what others in the synagogue truly believed; their theology, such as it was, remained largely private and rarely if ever discussed. What every one of them could be certain of was what they did

Indeed, more often these Jews choose to define or identify themselves through the rituals or stringencies they practice. They lern, they daven regularly, are shomer Shabbat (Sabbath observing), shomer negiah (observing the restrictions on intersexual physical contact), glatt kosher keeping (the most stringent kashrut standards) Jews. Practices such as these define their being

***

עס איז אינטרעסאנט צוצוצייכענען אז לגבי הגדרת "מין" שרייבט דער מהר"י אבוהב אין זיין נהר פישון:

***

http://www.kaveshtiebel.com/viewtopic.p ... 82#p528882

***

דא שרייבט ונבנתה העיר:

אויך מיר א קונץ. דו גלייבסט ווייל דו גלייבסט. נו וואדע, אז דו גלייבסט גלייבסטו דאך. וואס קענסטו נעבעך טון? גלייבן און דוקא 'נישט' לייגן תפילין?

די אמת'ע עבודה איז 'בוחר' זיין אמונה. נישט אמונה ווייל כ'בין גראדע א גלויביגער.

איי וויאזוי איז מען בוחר צו גלייבן עפעס?

אויף דעם זאגט ער (תהלים קיט ל) 'דרך' אמונה בחרתי. כ'בין בוחר זיך צו 'פירן' מיט אמונה.

כ'וועל טראכטן ווי א איד א גלייביגער. כ'וועל רעדן ווי א איד א מאמין. כ'וועל טון וואס א מאמין בה' דארף טון. אויב זאל גאט וועלן, קען ער מיר נאכשיקן דאס איבריגע.

[מי אני]

אין דעם שמועס פון סאָשעל קאנסטראקשעניזם לגבי לגבי התחייבות קיום התורה, איז מיר געווען אינטרעסאנט צו זעהן די ספרי בסוף פ' שלח (אות עג):

למה מזכירים יציאת מצרים על כל מצוה ומצוה. למה הדבר דומה למלך שנשבה בן אוהבו ומשפדאו לא פדאו לשום בן, אלא לשום עבד שאם יגזור ולא יהיה מקבל עליו א"ל עבדי אתה. כיון שנכנס למדינה א"ל נעול לי סנדלי וטול לפני כלים להוליך לבית המרחץ. התחיל הבן ההוא מנתק הוציא עליו שטר ואמר לו עבדי עתה. כך כשפדה הקב”ה את זרע אוהבו לא פדאם לשום בנים אלא לשום עבדים כשיגזור ולא יהיו מקבלים עליהם יאמר להם עבדי אתם. כיון שיצאו למדבר התחיל לגזור עליהם מקצת מצות קלות ומקצת חמורות כגון שבת ועריות ציצית ותפילין התחילו ישראל להיות מנתקים אמר להם עבדי אתם על מנת כן פדיתי אתכם על מנת (תנאי) שאהיה גוזר ואתם מקיימים.

וכעין די געדאנק ווי אזוי די עשרת הדברות הייבן זיך אָן (שמות כ ב), וע"ש ברש"י.

ולפי"ז אפשר לומר בדרך רמז דלכן בעת ההשכלה ווען עס האט זיך אויפגעוואכט דאס אז עבדות און קנעכטשאפט איז אימאראליש, האט מען מער עוסק געווען בדרכו של המו"נ למצוא טעמי המצות, וויבאלד סתם מקיים זיין עפעס מחמת עבדות גרידא איז נישט מאסגעבענד, זייענדיג אז אונז פארשטייען מיר דאס אז די גאנצע אינסטיטושאן דערפון איז שלעכט.
(מ'קען דאס אפשר אויך בסתם צאמשטעלן אם ישראל קרויין בנים או עבדים.)

***

לגבי דעם געדאנק פון דעפינירן "מציאות" כלפי דעם טערמין ומושג פון "ג-ט", זאגט דער עיקרים (מאמר ב פ"א) אויך אזוי ווי דער רמב"ם דארט במו"נ ח"א פנ"ז.

ואגב, עפי"ז מוטשעט ער זיך אויך (שם פ"ב-פ"ג) מיט'ן מייחס זיין "רצון" כלפי דעם טערמין. ער זאגט אז מחד גיסא איז דאך פועל זיין ע"י רצון א שינוי און ליאות, אבער מאידך גיסא איז זאגן אז מעשיו כביכול זענען בהכרח איז אויך א ליאות ווייל אויף איינער וואס איז נישט פועל ברצון קען ניטאמאל געזאגט ווערן אז "ער איז פועל", פונקט אזוי ווי מ'זאגט נישט אויף א כלי אז עס איז פועל, נאר אויף דער וואס wield עס ברצותו. ער פירט אויס, כהרמב"ם שם בח"א פנ"ז וח"ב פי"ח, אז עס איז טאקע נאר בלשון מושאל, און עס איז חלוק במין וכמו ידיעתו ית' (ער דינגט זיך דארט מיט'ן רלב"ג אז ידיעתו ית' איז יא מגעת אל הפרטים).

איך האב געקלערט אז ער טאקע נעמט אָן (מאמר א פ"ט ומאמר ד פ"ה) בחירה חופשית וממילא דאס געדאנק פון "רצון" בכלל. אבער טאמער נעמט מען אָן מער אזוי ווי רבו האור ה' (מאמר ב כלל ה) אז עס איז נישט באמת דא קיין בחירה חופשית, דאן איז די קשיא נישט אזוי שווער. וויבאלד עס קומט אויס אז עס איז באמת ניטאמאל שייך בכלל קיין אפשרי לגמרי (מכח "רצון"). וממילא איז דאס כעין א לאגישע אומעגליכקייט ואין בזה משום ליאות.

[מי אני]

דר. מיכאל טוּליִ (אַן אטעאיסט) שרייבט לגבי די מושג פונעם טערמין ״ג-ט״ בכלל:

The term "God" is used with a wide variety of different meanings. These tend to fall, however, into two main groups. On the one hand, there are metaphysical interpretations of the term: God is a prime mover, or a first cause, or a necessary being that has its necessity of itself, or the ground of being, or a being whose essence is identical with its existence. Or God is not one being among other beings even a supremely great being but, instead, being itself. Or God is an ultimate reality to which no concepts truly apply

On the other hand, there are interpretations that connect the term "God" in a clear and relatively straightforward way with religious attitudes, such as those of worship, and with very important human desires, such as the desires that good will triumph, that justice be done, and that the world not be one where death marks the end of the individual's existence

ווי מ׳זעהט איז דא היפש לעטיטוּד אין דעפינירן דעם טערמין (גאר פארקערט: אויסדרוקליך נישט קענען דעפינירן, וכנעגאטיווע טעאלאגיע של הרמב״ם בכלל ודוק). עס איז אויך ידוע וואס קאנט האט געלייקענט בכלל אז עס איז עסענשאל פאר רעליגיע צו האבן א קאנצעפט פון ״ג-ט״. (און דאס איז על אף טענותיו של דר. סטיווען וויינבערג.)

דר. עלווין ריינעס שרייבט טאקע בתוך זיין מהלך פון פּאלידאקציע איבער דעם מושג פון ״ג-ט״:

there is no such thing as the “right” or “correct” view of the word God, only the different views of individual members. Thus there are no “erroneous” views of the word God in a polydox community, only differing views. Certainly one member of a polydox community may regard another’s God belief as incorrect; but that would be simply one member’s opinion, not community dogma, and in no way affects the other member’s belief or status in the community. Perhaps most important from the standpoint of human health and happiness, the choice of a meaning for the word God in the polydox community is morally neutral. It is neither moral nor immoral, good nor bad, whether a person takes one view or another with respect to the word God

It may be taken as true that the sense of reality can be decisively influenced to accept the reality of some being or thing by objective and compelling evidence. There does not exist, however, in any liberal religion, which includes Polydox Judaism and Reform Judaism (as historically understood), objective and compelling evidence for some one particular view of the word God. The reason is that historically the only objective and compelling proofs for a meaning of the word God have been based upon the infallibility of the Bible, and upon various philosophic proofs that appeared in Greek and medieval philosophy. The infallibility of the Bible has been disproved by higher criticism or scientific biblical study; and since Hume and Kant, all philosophic proofs for the truth of some particular view of God have generally been rejected as invalid

Accordingly, since there is no objective and compelling evidence that persons can bring to convince their sense of reality that some particular concept of deity is true, and the sense of reality without such convincing evidence cannot be persuaded by conscious acts of will, persons have no conscious control over what they believe about the word God. The belief is fashioned subjectively out of the person’s total psychic being, a complex of differing modes of awareness and attitudes, conscious and unconscious

Inasmuch as a person’s belief regarding the word God is involuntary, beyond his or her conscious control, persons deserve neither praise nor blame for such beliefs. Thus it is immoral for a person or community to punish persons for their God beliefs

ווי צוגעברענגט, ידועים דברי האור ה׳ בהקדמתו ובמאמר ב כלל ה פ״ה אודות לחייב אדם להאמין ע״ש.

עס איז אויך מן הראוי לציין בכלל אז, ווי צוגעברענגט דא, טענה׳ט דר. געווין היימאן אז דאס וואס טעאלאגן ווי דער רלב״ג און (להבדיל) דאָנס סקאָטוס האבן מער ״אראפגעברענגט״ די געדאנק פון ״ג-ט״ פון דער רמב״ם׳ס גענצליכע נעגאטיווע טעאלאגיע וואו מ׳קען לגמרי ולגמרי נישט משיג זיין און אפילו נישט רעדן פון ג-ט, און דערצו געגעגעבן א דמיון צום מושג פון ״ג-ט״ באיזה אופן צום מענטש, און דאס אראפגעברענגט "למטה מעשרה" און געמאכט מער קאנקריט ווי איידער ריין אבּסטראקט, האבן זיי דאדורך געגעבן דעם מבוא פאר דאס פילאזאפישע foothold און אחיזה פאר אטעאיזם צו הייבן איר קאפ און דאס פילאזאפיש אפפרעגן. דר. שלום צדיק שרייבט אויך ענליך.

דר. סיימאן בּלעקבּורן ברענגט אויך ארויס אז די קושיות אויף רעליגיע זענען בעיקר קעגן ״אַנטאָ״-רעליגיע, וועלכע געבט פאר אירע קלעימס ממש א ממשות; און דאס איז טאקע די שטאנד פון רוב טעאיסטן. משא״כ ווען עס איז מער ווי א ״שטאנד״ און פּערספּעקטיוו אויפ׳ן לעבן (און נישט בעצם מער) דאן איז דאך דאס היפש שווערער אפצופרעגן.

ולגבי דעם איז אויך מן הראוי לציין צו דאס וואס דר. מיטשעל סילווער (אַן אטעאיסט) טוהט דורך אז די מאדערנע ליבעראלע קאָנסעפּשאן פון טעאיזם, און וואו מ׳האט אזוי געמאכט אַבּסטראקט שבאַבּסטראַקט דאס געדאנק און מושג פון ״ג-ט״, גייט אזוי ווייט אזש אז עס קען גאר אפשר טאקע שטימען אפילו מיט אטעאיזם; דאס איז ענליך צו דר. ריינעס׳ פערטע וועג. און ווי דר. סילווער שרייבט דארט:

Religious Truth, of which I take atheism to be a species, is plural

דר. יואל מאַרקס שרייבט אין זיין רעצענזיע אויפ׳ן בוך:

The story goes that while being processed for imprisonment, Bertrand Russell was filling out a form that asked what his religion was. He wrote “atheist” (or perhaps “agnostic”), whereupon the jailer remarked, “Isn’t it wonderful? We may belong to different religions, but we all believe in the same one God.” This gave the philosopher a chuckle, but there may be more truth to it than he supposed. More recently, theologian Karen Armstrong has argued in her book A History of God (1993) that atheism is always a response to a particular notion of God. Since what is meant by God differs from era to era, not to mention from culture to culture, denomination to denomination, etc, atheism turns out to be an historically-conditioned concept. This means that today’s atheism could be tomorrow’s theism

און ווי דער פילאזאף דזשאן לעסלי זאגט:

Words like 'theism' and 'atheism' and God; they've moved around so much that they're practically meaningless

און ווי @יאיר האט געשריבן:

דער אטעאיסט רופט אן גאט מיט אנדערע נעמען.

און עס גייט נאך טיפער. דר. דזשאָרדזשעס רעי טענה׳ט אז באמת באמת זענען אינטעליגענטע טעאיסטן אטעאיסטן; עכ״פ אויף עפעס א לעוועל און עכ״פ בלא יודעים. אבער ער שרייבט:

I should say roughly what I shall mean by “God.” I’m most familiar with Christian conceptions, and in the short space here will focus upon them, although I presume much of what I say could be applied to others. What seems to me essential to most conceptions, and is at issue with atheists, is that God is a supernatural, psychological being, that is, a being not subject to ordinary physical limitations but capable of some or other mental state, such as knowing, caring, loving, disapproving — and indeed, at least in Christianity, is eternal, omniscient, omnipotent, and necessarily benevolent (for brevity, I’ll refer to these latter properties as “omni” properties, a being possessing them as an “omni”-being). What the theist usually asserts that the atheist denies is that there is some such being who knows about our lives, cares about the good, either created the physical world or can intervene in it, and is in charge of a person’s whereabouts in an “afterlife” (my talk of “God” will sometimes be short for some cluster of these standard claims). If you think of God as something other than a psychological being of this sort or think that talk of God is simply a metaphorical or “symbolic” way of talking about love, the possibility of goodness, or the Big Bang, then much of what I say may not apply (although such weakened construals are, of course, further evidence that people don’t really believe the literal theistic assertions)

הרב דר. מיכאל אברהם, א טעאיסט, שרייבט אויך ענליך. וזהו כעין מה שכתב דר. געווין היימאן.

אגב, הרב דר. אברהם שרייבט דארט:

גם היחס לגדולי הדור החרדים תמיד מעורר בי רושם כזה. אני מתרשם שאברכים ובחורי ישיבה הם בדרך כלל אנשים מאד מפוכחים ועם רגליים על הקרקע (דומני שבמידה גדולה יותר ממה שתמצאו בציבורים אחרים). עדות לכך היא ההלצות ברחוב החרדי שמדברות על "הגרי"ש אפרתי" ודומותיהן, שמעידות כאלף עדים על כך שכולם יודעים איך הרב אלישיב (הגרי"ש אלישיב) קובע את עמדותיו לגבי המציאות (שאותה בדרך כלל לא הכיר). הרב אפרתי משמשו הנאמן, האכיל אותו בכפית, וכך גובשו ויצאו כל מיני הוראות ופסקים שלו. ועל אף הכל, הוראותיו של הרב אלישיב נתפסו בציבור, כולל אצל רוב ככל הציניקנים והמלגלגים, כמחייבות, כאילו יצאו מפי הגבורה. הוא הדין לרב קנייבסקי ועוד. אנשים כאלה חיים בשניות מרהיבה, כאשר בתוכם הם מבינים כיצד מתגבשות ההוראות הללו וביחד עם זה ברור להם שזה כאילו יצא מלשכת הגזית ומפי הגבורה ויש על כך "לא תסור", ולכן הם כמובן מצייתים בעוז ובדבקות. כולם יודעים מי ממנה את 'גדול הדור', אבל זה לא מפריע להם להתייחס אליו ולדבריו בקדושה ובזיע.

יש ברשת לא מעט סרטונים שבהם ניתן לראות כיצד נכנסים עסקנים ל'גדול הדור', בדרך אדם סביב גיל 100 שכבר בקושי נושם, מכניסים לו לפה אמירות ועמדות שונות, ואם הוא מתעקש לא לאשר אותן (וכבר ראינו כמה סרטונים שבהם הוא מגלה צלילות מעצבנת ומסרב) הם ממשיכים וחוזרים שוב ושוב עד שהם מוציאים ממנו גרסה כלשהי של העמדה המבוקשת. זו יוצאת מיד לקירות וללוחות המודעות, והופכת לעיקר אמונה שיצא מפי כהן גדול בקדושה ובטהרה. אני מניח שלא בכדי ביתד נאמן מקפידים למנות גדולי דור בגיל 100 (שרק עולה כל הזמן), אחרת הם ח"ו יוכלו לגבש עמדה באופן עצמאי (מסכנים, הביולוגיה עובדת נגדם. פעם היה מספיק גיל 70 או 80, אבל הרפואה הארורה משמשת ביד הזדים והפוקרים להארכת תוחלת החיים). אלו לא סתם חיים בשקר. מדובר בשניות. בתוכם, רוב החרדים יודעים שעובדים עליהם ושזהו המצב, אבל בהתנהלות השוטפת הם באמת ובתמים חיים בתודעה שלא כך הוא. מרתק ממש.

ניתן להעלות לכך הצדקות שבדיעבד, כמו "רוח ה' על משרתי קודשו" וכו', אבל להערכתי אלו תירוצים. מדובר בדוגמה מובהקת לשניות מחשבתית.

ופסגה נישאה של פלא הליטאיות שמדהים אותי בכל פעם מחדש. האברך הליטאי הוא אדם מפוכח וחריף בלמדנותו ההלכתית. כשהוא מגיע לתחומי המחשבה (ההשקפה, השקופע) הוא הופך לכסיל שמדקלם מנטרות חסרות שחר והיגיון בדבקות מוחלטת. ממש ברמה של ילד בגן. ההבדל באינטליגנציה של אנשים בעיסוקם בלמדנות מול עיסוקם במחשבה הוא אחד הפלאים הליטאיים היותר נשגבים בעיניי. הייתם צריכים לראות את מיטב אברכי קהילת 'נאות יוסף' בבני ברק, בה הייתי חבר. אריות ובעלי תריסין של ממש. תענוג לדבר איתם בלימוד. חלקם ראשי כולל ואחרים ר"מים בישיבות או סתם אברכים טובים מן השורה. וכל האריות הללו יושבים בערב שבת בשיחתו של משגיח מזדמן שמפטפט שטויות למוות כאילו הם חוזים בגילוי אליהו או במעמד הר סיני. אף אחד מאלו שלא ייתנו לך להוציא מילה למדנית בלי לתקוף אותך, לא מעלה בדעתו להעלות שאלה או תהייה כלשהי. כל פעם הושלך שם הס כזה, שאפילו מעמד הר סיני בעת שהציפורים לא צייצו היה קקופוניה פוליפונית לעומתו.

דאס איז ענליך צו וואס @קטלא קניא האט באמערקט:

‏דא שרייבט הרב דר. אברהם ווייטער דערין. ער שרייבט דארט אויך לגבי דעם געדאנק פונעם לאו של לא תתורו (בהל׳ ע״ז פ״ב ה״ב-ג) און ווי אזוי מ׳קען נישט מצוה זיין להאמין:

ראשית, הבעיה המושגית-לוגית. אין סמכות פורמלית לגבי עובדות (ואמונות הן עובדות). אפשר לנסות ולשכנע אותי באמונה זו או אחרת, אבל אם לא השתכנעתי אי אפשר לצוות עליי לאמץ אותה. הרי גם אם מאד ארצה לציית לציווי אני יכול לומר מהשפה ולחוץ שאני מאמין בה באמונה שלימה אבל בתוכי פנימה מה שקובע הוא השכנוע. ואם לא השתכנעתי אז אני מדבר אבל לא באמת מאמין בזה.

מעבר לבעיה הלוגית-מושגית, ישנה גם בעיה ערכית. מערכת לא יכולה לאסור עליי לבדוק אותה עצמה. אם מקבלים סוג כזה של ציווי אזי לא יכולה להיות לנו טענה כלפי עובד אלילים שכן אולי המסורת שלו גם אוסרת עליו לבדוק אותה עצמה. זה בלתי סביר ובלתי קביל. אדם אמור לגבש את תפיסותיו בעצמו, וזה שהוא נולד בתוך מסורת כלשהי לא אומר מאומה לגבי נכונותה ותקפותה. כל אחד נולד במקום כלשהו, והאחריות לבדוק ולגבש עמדה משלו היא עליו ורק עליו. אחרי שהגעתי למסקנות וגיבשתי עמדה ומחויבות למסורת מסוימת, כעת ניתן להתחיל לצוות עליי דברים. עצם אימוץ המסורת והמחויבות אליה צריכה להיעשות בהכרעה חופשית שלי ולא  מתוך ציווי או איסור.

יש לנו פשר סביר יותר בדברי הרמב"ם הנ"ל ובמכלול האיסורים על בחינת טיעונים נגדיים לעיקרי האמונה. מה שאסור הוא לשקול טיעונים שברור לנו מלכתחילה שאינם נכונים מחשש שזה ייצור אצלנו שניות מחשבתית. זהו גירוי של היצר (כמו בעריות כך גם בכפירה יש יצרים) ומטרת האיסור היא למנוע מצב של שניות (אדם מאמין שיחיה כאילו אינו מאמין). אבל זה נאמר רק במקום שברור לנו מלכתחילה שמדובר בעצת היצר. לעומת זאת, סתם קיבעון ושמרנות מחשבתית ודאי אינם מצב רצוי, ומאד לא סביר בעיניי שיש ציווי בתורה שמטרתו ליצור אותם (ואף לחייב אותנו להיות כאלה). בחינה אמתית ודאי אינה אסורה.

בזה גם תבואר הסתירה ברמב"ם עצמו שלכאורה עבר ברגל גסה על כל האיסורים הללו. הרי הוא קרא את כל ספרי הכפירה והעבודה זרה שהוא מצטט (כמו ספרי הצאב"א), ולכאורה עבר בכך על אוסף מרשים של איסורים חמורים (אביזרייהו דע"ז). אבל לפי דבריי כאן, נראה שהוא אמנם לא באמת שקל אותם מחשבתית אבל גם לא היה לו חשש שהם ייכנסו לתוכו וייצרו שניות מחשבתית, שהרי כל עניינו היה להתמודד עמם. במצב כזה אין שום איסור של "לא תתורו".

‏דא שרייבט ער:

הגיוני יותר להציע שהאיסור של "לא תתורו" מדבר רק על אנשים שמחפשים דרך לברוח, כלומר מחפשים טיעונים שלא על מנת לבחון אותם באמת, אלא רק כדי להיתלות בהם ולמצוא בהם צידוק ליצרם הרע. לפי הצעה זו, האיסור לא עוסק במי שמקשיב לטיעונים וקורא חומרים שונים כדי לגבש עמדה רצינית.
אינני יודע האם הפירוש שהצעתי קולע לכוונת הרמב"ם או פוסקים אחרים. ייתכן שכן (שהרי הרמב"ם עצמו קרא לא מעט ספרים מהסוג שהוא עצמו אוסר בתוקף לקרוא), אבל אולי לא. ניתן אולי לדייק מדבריו כך או אחרת. הנקודה אותה ברצוני להדגיש היא שכל זה ממש לא חשוב. גם אם זו לא כוונת הרמב"ם, זה לא משנה. איסור לבחון עמדות וטיעונים אינו עקבי ולכן הוא בטל, ולא משנה מי אמר אותו, הרמב"ם, משה רבנו, או אפילו הקב"ה בכבודו ובעצמו. גם הוא לא יכול לצוות עליי לחשוב ש-3+7=18. על כך נאמר בגמרא (ראה חולין קכד ע"א) " האלקים! אי אמר לי יהושע בן נון משמיה לא צייתנא ליה!".

במילים אחרות, איסור כזה גם אם היה יורד מסיני לא הייתי מציית לו, שכן מדובר באיסור שאוסר עליי לבחון את המסגרת שמטילה עליי את האיסור הזה עצמו. זהו טיעון לולאתי, וככזה הוא בטל על פניו. יש בנותן טעם לציין שמסיבה זו כמובן לא ייתכן שאיסור כזה ירד מסיני. אם הוא היה יורד משם, זה לא היה סיני. אלוקים כזה הוא לא האלוקים שאותו אני מוכן וחש מחוייבות לעבוד.

ועיין כאן.

***

לבסוף, איז אט די סמיכות די געדאנק:

די סאָבּיעקטיווע צוגאנג צום רעאליטעט.

***

דר. אהרן סעגאל, א תלמיד פון דר. עלווין פּלאנטינגא, זאגט אין א שמועס מיט דר. דוד באשעווקין לגבי א הוכחה אויף מציאות הא-ל:

I’m not sure whether Judaism wants us to prove the existence of God. I’m not even sure I know what the question comes to. I mean, I can point to the fact that in Tanakh, it doesn’t seem to pop up. It certainly doesn’t seem to be a demand, not an explicit demand, at least not on the surface. Even in Chazal, in the rabbinic period, there’s not much by way of real philosophical argumentation for the existence of God. That comes onto the scene, the Jewish scene, in the medieval period, when you have medieval Jewish philosophers who’ve inherited this tradition from the Greeks, and then they start analyzing tradition philosophically. So it enters the tradition at that point. Does that make it un-Jewish? I don’t know, I don’t really see why. I mean, Gefilte fish didn’t come about until pretty late, but it’s a fairly Jewish thing. It doesn’t appear in Tanakh, but it’s still pretty Jewish. So I’m not sure what to say about that. I mean, if I had to give an answer, what does Judaism want, I’d probably have to divide it into all of these different components or periods in the development of Judaism. I mean, I guess to me the more interesting question would be, does God want us to prove the existence of God? And given that I think a proof is not in the cards, at least not now, I don’t think God wants us to prove that God exists. But yeah, does God want us to use rational considerations in defending, in coming to, in justifying our commitment to him, our belief in God? And that, I think, is a really interesting question and doesn’t have a simple answer

ועיין כאן.

[מי אני]

דר. דזשאָרדען פּיטערסאן זאגט בנוגע ווען מ'פרעגט אים "צי ער גלייבט אין ג-ט?":
‏

People like to ask me "if I believe in god?", and I always think, "Well, who are you to be asking that question?” First of all you have some notion of what you mean by "believe" that you think is just accurate because you know what "believe" means, and so you have an a priori theory about "belief" and now you're asking me if my belief in God fits into your a priori theory. How about we start by questioning your a priori theory of "belief", because I don't even know what you mean by "believe" and neither do you; especially when we're asking a question that profound. Because in "Do you believe in god?" there are three mysteries there: "you", "believe", and "God". All three of those are subject to question. I think people act out what they believe, so when people ask me if I believe in God, I say generally that I act as if god exists or I try to act as if God exists. They're not very happy about that because they want me to abide by the implicit rules of their question which is, "do you believe in the religious view as a pseudo-scientific description of the structure of reality?" I don't even know how to answer that question because it's so badly formulated; I can't get a handle on it. "Do you believe that there's something divine?" Well, let's try to define “divine”

עס איז אויך מערקווידיג צו באטאנען דאס וואס דר. פּאַולאָ קוואטראָן שרייבט לגבי די דזשעסוּאיטס ביי די נוצרים:

Rather than being guided by orthodoxy, where divine truth is supposed to be firmly inscribed in texts, the Jesuits’ procedural rationality constituted an ‘orthopraxis’. They sought divine truth by experiencing specific and detailed practices and rituals, such as the opening of the cashbox with two keys. They used the same principle in their spiritual exercises, a set of meditation practices designed to search for God without defining it. As in every truly explorative search, one cannot know what one is looking for until one finds it

[סקעפטיקער]

דר. דזשאָרדען פּיטערסאן זאגט בנוגע ווען מ'פרעגט אים "צי ער גלייבט אין ג-ט?":
‏

People like to ask me "if I believe in god?", and I always think, "Well, who are you to be asking that question?” First of all you have some notion of what you mean by "believe" that you think is just accurate because you know what "believe" means, and so you have an a priori theory about belief and now you're asking me if my belief in God fits into your a priori theory. How about we start by questioning your a priori theory of "belief", because I don't even know what you mean by "believe" and neither do you; especially when we're asking a question that profound. Because in "Do you believe in god?" there are three mysteries there: "you", "believe", and "God". All three of those are subject to question. I think people act out what they believe, so when people ask me if I believe in God, I say generally that I act as if god exists or I try to act as if God exists. They're not very happy about that because they want me to abide by the implicit rules of their question which is, "do you believe in the religious view as a pseudo-scientific description of the structure of reality?" I don't even know how to answer that question because it's so badly formulated; I can't get a handle on it. "Do you believe that there's something divine?" Well, let's try to define “divine”

די ענטפער מאכט מיר לאכן, דערמאנט פון דעם

[מי אני]

לענ"ד איז ער דא יא גערעכט - אחוץ אפשר מיט'ן פרעגן אויפ'ן "דו". להסביר, פאר חכמים, צו דעפינירן דעם טערמין "ג-ט" איז דאך (גאר) שווער, אויב נישט אומעגליך, און אט דאס איז דאך נושא האשכול הלז. ולכן, דעפינירן דערביי דעם טערמין פון "גלויבונג", ועפ"י עפּיסטעמאלאגיע וואס ווי צוגעברענגט באדייט דאס אז דער אינדיווידואל דארף טאקע עססענטן און גלייבן אין דעם פּראַפּאַזישאן און נישט סתם נאכבּעבּלען, ווערט נאך מער שווער.

מטיל ספק זיין אינעם "דו" פעהלט נישט אויס, אחוץ טאמער וועט מען וועלן זאגן אז פשט איז אזוי ווי @לעיקוואד/ר' יצחק לאווי ברענגט ארויס אין זיין ארטיקל אין וועקער 9, אז יסודות האמונה זענען אויך יסודות הנפש און א גאר שטארקע און אינטעגרעל חלק פון דאס אידענטיטעט, דעם "זיך/דו", פונעם מענטש. און אז די יסוד, במובן הפשוט, איז רפוי כנ"ל, איז דעם "דו" דא אויך רפוי.

דאס געבט נאך א באדייט אין דעם, אז טאמער מאכט עס דיר לאכן מאכט עס דיר טראכטן...
ואולי קען (די מושג פון) "ג-ט" טאקע נישט לאכן... ועיין בתהלים ב ד, וברמב"ם הל' יסודי התורה פ"א הי"ב על זה.

גברא רבה אמר מילתא לא תחיכו עליה (ברכות יט: נדה נ:). "מילתא" גימטריא "פּיטערסאן" עם הכולל...
דאס אליינס ברענגט א חיוך...
ס'דאך דא די וואס רופן פּיטערסאן "רבי"... ועיין בדברי @מתבודד.

הכלל, אפילו א מתנגד זיינער ווי @סאנטיאגא שרייבט אויף אים:

אונטערשטע שורה: ער האט וואס צו פארקויפן, אבער זיפ עס דורך 13 מאל

דאס קען זיין א קעיס אין פּוינט.

***

דר. אליעזר בן-רפאל שרייבט בנוגע ״זהות ישראל״:

The collective identity contains both universal elements that relate to us as members of the human race, and particular elements that describe those features that make us unique. This duality is at the very heart of the contemporary discourse on the nature of modernity, since unlike in the past, the question “Who am I fundamentally?”, that is, in the essentialist sense, is now less significant than the question “What do I do?” in the constructionist sense. Today individuals are expected to shape their own identity and gain recognition of it from others (Calhoun, 1994)

[מי אני]

דר. דזשעימס פּרעסטאן ענדרוּ טענה'ט:

An observation: more than a few of those who (rightly) critique the “everything is a social construct” worldview *themselves* believe normativity (both epistemic and moral) and value to be mere social constructs, thereby undercutting the basis of their own critique

(ועיין כאן.)

ואגב, בענין "ג-ט" און אטעאיזם שרייבט ער:

That it entails babies are atheists is one reason why approximately zero philosophers of religion define atheism as “the mere absence of a belief in God/gods”

און ווי דר. דזשעימס בּאנדערטשוק ענטפערט:

דא באמערקט ער אז די חילוק צווישן פּאַליטעאיזם און מאַנאָטעאיזם איז חלוק במין און נישט נאר במספר ומדריגה. און ווי ער שרייבט דא:

As I suspect much confusion in Ethics arises from some people lacking the idea of a normative reason, I suspect much confusion in the God debate arises from some people lacking the idea of an ultimate, transcendent being - thereby conflating the God concept with that of *a god*. Where “a god” is a being - like Zeus or Thor - that, by conception, is finite and limited; one more being within the causal order, rather than the source of that order

דא האב איך צוגעברענגט:

ומענין לענין באותו ענין טענה׳ט דר. דזשאן שעלענבערג באריכות אז בעצם, פונקט אזוי ווי מען נעמט אין באטראכט די עוואלוציאנערישע פּערספּעקטיוו פון די געוואלד צייט אינעם עבר וואס עס האט גענומען פאר דעם מענטשליכן מין צו עוואלוון, און אפילו נאכדעם ביז מען האט אנגעהויבן קלערן איבער ״אָלטימעט״ שאלות ע״י רעליגיע/טעאלאגיע, דארף מען פונקט אזוי נעמען אין באטראכט דעם פּערספּעקטיוו אינעם עתיד פון ווי סאך גאר א געוואלד צייט עס איז נאך מעגליך און יתכן אז דער מענטש זאל ווייטער עוואלוון, וממילא סיי זיינע קאגניטיוו עבּיליטיס וממילא אויך זיין קאנסעפּשאן פון רעליגיע/טעאלאגיע. ועפי״ז קומט דאך אויס אז אפילו כהיום זענען אונז אין די גאר גאר פריע סטעידזשעס דערפון און אבנארמאל immature אין אונזער צוגאנג צו דעם אלעם; הן אויף אָנצונעמען און הן אויף לגמרי אפצופרעגן. מדבריו:

What the religious would see is that it is only our non-temporalized perspective that makes us think of great age and venerability in connection with the traditions, and that our best religious ideas and most revealing religious experiences may well lie ahead of us. What the irreligious would see is that it may only be human immaturity that is manifested in the horrors and misbegotten ideas of much past religion, and only our non-temporalized perspective that makes us think that if there were something to religion, it would have been revealed by now. Having thus had their vision expanded, both the religious and the irreligious would be converted by evolutionary considerations to religious doubt or skepticism — the one side from belief, the other from disbelief

דא שרייבט דר. ענדרוּ:

A thought on Theistic Apocalypticism: on the view that the causal order is the stage of some grand divine narrative, I’d expect a priori that the narrative would be only beginning, given how much more story could yet be told before the universe achieves
thermodynamic equilibrium

***

מענין לענין באותו ענין איז מיר געווען אינטרעסאנט צו זעהן ווי דער בכור שור בקידושין מ. שרייבט באריכות אז די ״כל המודה בע״ז ככופר בכל התורה כולה״ קען נישט באדייטן אז אויב ער איז מודה בע״ז ״וועט ער בהכרח״ עובר זיין על כל התורה כולה, וויבאלד דאס פארקערטע פון ״כל הכופר בע״ז כמודה בכל התורה כולה״ זעהט מען דאך אז עס איז נישט אזוי ע״ש.

[מי אני]

נעכטן נאכט האב איך גענומען 3.5 גראם פון פּסילאסייבּין מאָשׁרוּמס/שוועמלעך/פטריות (מיט מיין ווייב אלס גייד), וואס דאס איז בערך 35 מיליגראם פּסילאסייבּין (מיט די (מלכים ב ג טו) קחו לי מנגן, מיוסד אויף ריסערטש בזה, וואס האט צוגעברענגט מעין נבואה (אזהרה: עס האט בתוכה א הינדוּ מענטרע. ועיין ביו״ד ריש סימן קלט, ולכאורה לא נשתמשו בתקרובת/נוי זה לשם ע״ז.)).

א הארה וואס איך האב געהאט בשעת מעשה איז אז פיזיקער זוכן דעם יסוד פונעם יקום; די ״טעאריע פון אלעס״. וואס איך האב ״געזעהן״ איז אז די מאדעלן וואס מ׳שטעלט אויס להסביר היקום זענען כעין 4D טעסערעקטס מיט אינטריקעט חלקים. בתוכה אבער, וואס דאס איז די יסוד היסודות, איז דא א לאך וואס פעהלט און וואו מ׳קען דארט אריינגיין טיפער. (איך ווייס אז דאס איז גאר שווער צו וויזשוּעלייזן און איך פרוביר דאס מסביר צו זיין עפ״י וואס איך האב געשפירט (געזעהן?).) פיזיקער פרובירן אריינצוגיין דארט, און ווען מען גייט דארט אריין, צוברעכט זיך א חלק פונעם באוואוסטזיין, זינען, און דעם מענטש׳נס רעאליטעט; אבער מ׳קען בעצם אריינגיין. ווען מ׳גייט און מ׳פארשט דארט אריין אנטפלעקט זיך נאך א טיפערע מאדעל אין 5D וואס איז מסביר די גאנצע לאך וואס פעהלט; א טיפערע הבנה אין וואס איז ״באמת״ די יקום וחוקותיה אשר תחתיה. אבער ״אידערמיט״ פון דעם, די יסוד פון דעם מאדעל, איז ווייטער דא א לאך. ווען מ׳גייט אריין אהין צוברעכט זיך נאך א חלק פונעם באוואוסטזיין און דעם מענטש׳נס רעאליטעט טאמער פארשט ער דארט. אבער מ׳קען אריינגיין. ווען דער פארשער גייט אריין דארט אנטפלעקט זיך דאס איבער אין 6D, מיט א לאך אינדערמיט. וכן הלאה והלאה בב״ת.

דער מיסטישער פילאזאף זאגט צום פיזיקער וחוקר אז עס פעהלט נישט אויס צו גיין ווייטער, וואו עווענטועל וועט ער צוברעכן און פארלירן זיין גאנצע באוואוסטזיין און זינען, ווייל ער אינטוּאיט אז דאס ענדיגט זיך נישט און גייט ווייטער און ווייטער עד אין סוף. און די לאך ו״אַיִן״ וואס איז דא אינדערמיט פון יעדעס מאדעל ווייטער און ווייטער, אט דאס איז וואס מ׳מיינט מיט ״ג-ט״ - די ״אין סוף״ אַיִן בתוך יעדעס מאדעל טיפער און טיפער. און דאס איז וואס חז״ל האבן (אפשר) געמיינט מיט׳ן צוברענגען ספר בן סירא בחגיגה יג. לגבי מסביר זיין די משנה בריש פ״ב שם:

כל המסתכל בארבעה דברים ראוי לו כאילו לא בא לעולם מה למעלה מה למטה מה לפנים ומה לאחור

עד כאן יש לך רשות לדבר מכאן ואילך אין לך רשות לדבר שכן כתוב בספר בן סירא במופלא ממך אל תדרוש ובמכוסה ממך אל תחקור במה שהורשית התבונן אין לך עסק בנסתרות

און דאס זעלבע קען זיין בנוגע ״אמת הגמור״ על הכלל כולו, וואס איז פונקט אזוי א לאך טיפער און טיפער עד אין סוף בב״ת. און דאס איז א געדאנק אין (שבת נה.) חותמו של הקב״ה הוא אמת.

מיין שאלה איז צי די סארט הארה איבער ״ג-ט״ איז שוין מיוסד אויף מיינע פערזענליכע לייף-עקספּיריענסעס שוין פון פריער (בלימוד ש״ס ופילוסופיה ופיזיקס וכו׳), וואס געבט מיר מער אַן אַבּסטראַקטע און אומפערזענליכע, ״נישט-אגענט, מיימאַנידיען״ קאנסעפּשאן דערפון, ולכן איז דאס וואס איך זעה ביים טריפּ נאך שטערקער.

איך האב אויך געפיהלט אז ווען א מענטש איז במעי אמו ווערט ער און איז ער פארשוועמט אין און מיט האָרמאָנען וכו׳ וואס געבן אים די אָלטימעט רואיגע תענוג אשר אי אפשר להשיגו כלל אח״כ און וואס ער ניטאמאל געדענקט. ער האט דורכאויס זיין לעבן גאר שנעלע פלעשׁעס און גלימפּסעס דערפון אין די פיִטעל פּאזיציע ארומגענומען מיט א סארט וועלוועטי געפיהל (בלשון מושאל כמובן) און ער בענקט זיך צוריק דערצו. (ועכ״כ אז דאס קען זיין א פרוידיען סאָבּקאַנשעס חלק פון וואס אונטערליגט תאוות התשמיש צוריק אריינצוגיין במעי אשה ואמו; עכ״פ פון א זכר׳ס פּערספּעקטיוו.) און די געפיהל האבן חז״ל פרובירט צו קעפּטשורן אין ווערטער בנדה ל: עפ״י הפסוקים באיוב פון די תענוג א מענטש האט במעי אמו און וואו ער פארגעסט דאס אלעס אחרי שיצא לאויר העולם. און די שאלה איז צי ס׳לוינט זיך צו געבוירן א מענטש (וואס פאסירט טאקע ע״י תשמיש דורך די סאָבּקאַנשעס לאָנגינג פונעם זכר צוריק אריינצוגיין במעי אשה כנ״ל) לחיי העולם שיש בו בהכרח צער ועגמת נפש פאר די 9 חדשים פון אבנארמאלע בּליס ותענוג וואס ער האט במעי אמו, דְּלָא אֶפְשַׁר לְמִפְרַט בִּשִׂפְוָתָא, און וואס ער ניטאמאל געדענקט נאכדעם.

ואגב, עס איז מיר געווארן געפיליש קלאר אז הגם איך האב לאגישע טענות קעגן @הקטן דארף איך אים איבערבעהטן און איך נעם יעצט טאקע די געלעגענהייט דאס צו טוהן דא ברבים. ווי אויך פּלאַן איך בלי״נ איבערצובעהטן די צוויי אידן פון די מעשה מיינער. צי איך בין למעשה גערעכט מיט מיינע טענות צי נישט, איז נישט נוגע. (און דאס קען מאכן א השוואה צווישן די באקאנטע גמרא ביומא ט: אז מקדש שני חרב מפני שנאת חנם ע"ש, והגמרא בב"מ ל: דלא חרבה ירושלים אלא על שהעמידו דיניהם על דין תורה ולא עבדו לפנים משורת הדין ע"ש.)

***

ואגב, מענין לענין באותו ענין בכל זה האט טאמאס ריִד (א פילוסוף…) געזאגט:

There is nothing so absurd which some philosophers have not maintained

[חדשים]

ממש אזא בחינה ווי ”כי לא יראני האדם וחי.”

ביסט דען געוואר געווארן עפעס וואס האסט נאכנישט געוויסט אדער האסט געזען... עפעס וואס דו ווייסט שוין?

בספרי פסיכאלאגיע מבואר דנפש האדם ווערט אויסגעפארעמט לפי מצבי אמו בירחי לידה, וכעי”ז בחז”ל.

וועלכע געפיל האט דיך קלאר געמאכט צו איבערבעטן ”הקטן,” און ווי איז די געפיל געווען פארדעם?

[מי אני]

יא יא.

יענץ זאג איך: ס׳איז יתכן אז עס איז אלעס דברים הטמונים בנפשי שוין מעיקרא וואס קומען פשוט יעצט שטערקער ארויס. ואין כל חדש.

לגבי @הקטן האט די טריפּ ביי מיר ארויסגעברענגט געפיהל איבער לאגיק און ווי עס מאכט נישט אויס ״דאס׳ן זיין גערעכט״. אז ס׳טוהט וויי א מענטש, אפילו 100% בארעכטיגט, זיי עס מסלק. עס האט נישט מיט לאגיק צי יוסטיץ וכו׳ צו טוהן. עס איז אזא סארט ״היפּי״ הארה. (און דערפאר די רגע איך נעם זיך דאס מסביר זיין, בלאגיק וכו׳, עוועפּארעיט דאך די געפיהל און איך בין שוין נישט אין יענעם דאָמעין…)

[שעפטאל]

מי אני: wow
ביי מיינע טריפ'ס זעה איך אפי' נישט וואס דו זעהסט ניכטערער הייט!!!

[סקעפטיקער]

מי אני: wow
ביי מיינע טריפ'ס זעה איך אפי' נישט וואס דו זעהסט ניכטערער הייט!!!

מכאן ראי' אז די אלע זאכן וואס מ'שפירט וכדו' קומען נישט פונדרויסן נאר פון אינעווייניג

[מי אני]

אז איך האב מדמה געווען נבואה צום געדאנק פון א סייקעדעליק טריפּ (און ווי איך האב צוגעברענגט האט מען געטראפן אז מ'האט גענוצט קענעבּיס ביי די במות בא"י בימי תנ"ך), איז דער רלב"ג במלחמות ה' (מאמר ב פ"ו) מחלק אז די געדאנק פון חלומות צודקים, וואס איז א שוואכע פארעם פון נבואה (במדבר יב ו), איז תלוי במה שמקבל הנפש המדמה פונעם שכל הפועל אבער עס איז נישט קלאר אזוי ווי מדריגת נבואה וואס איז מקבל ע"י נפש המשכלת ג"כ. ואפילו ביי נבואה שרייבט ער:

תמצא שהנביאים כשנטתה מחשבתם בשאר אומות זולת ישראל, דברו בם, ואולם רוב דבריהם היו במה שיקרה לישראל, להיות מחשבתם יותר נוטה בהם.

הגם זיי האבן דאך יא די קאנעקשאן לשכל הפועל וסדר הענינים שם.

עכ"פ ביי חלומות שטייט דאך בברכות נה: אין מראין לו לאדם אלא מהרהורי לבו ע"ש, ואולי דזהו אפילו לגבי חלומות צודקים מעין נבואה וע"ש במהרש"א. און דאס קען אויך זיין א געדאנק אונטער דעם (סנהדרין פט.) אז הגם סיגנון אחד עולה לכמה נביאים איז אבער דאך אין שני נביאים מתנבאין בסיגנון אחד ע"ש.

***

אין דעם אשכול האט אויך א שייכות דאס וואס איך האב געהאט א דין ודברים מיט איינעם אין אישי (מיט רעדאגירונג):

איך שיק דיר די אישי לאור צוויי זאכן וואס זענען נישט לאנג צוריק געשעהן:

1). כ׳האב דא דערמאנט דעם רמב״ם בהל׳ דעות (פ״ו ה״ו) אז צריך להודיע לאדם חטאתו שחטא נגדו

3). עס איז אביסל ארויפגעשווימען מיין פערזענליכע געפעכט מיט "הקטן" און זיין שטעכעדיגע וועג פון שרייבן צו אנדערע

איך האב אלס געהאט א חשד אז דו ביסט דער וואס האט געשיקט די תלונה צום מנהל איבער מיר אז איך שרייב ״כפירה״ (באזירט אויף…).

ועכ״פ דו גלייכסט נישט מיר אדער מיינע תגובות. אבער דיר געטשעפעט אדער פערזענליך וויי געטוהן האב איך קיינמאל נישט. איך בין דיר דן לכף זכות אז דו האסט דאס געטוהן אלס׳ן זוכן מקיים צו זיין דעם (תהלים קלט כא) משנאיך ה׳ אשנא דא מיט מיר ‏(זאגסט, דער מצודות דארט טייטשט ״ובתקוממיך" - בהאנשים הרשעים האלה הקמים עליך להכחיש את ההשגחה ע״ש, און דיר געפעלט נישט מיין דיון במהות ההשגחה ומהו לפי הרמב״ם ורלב״ג.). אבער מהיכן דנתני אז איך בין א ״שונא ה׳״ ואפיקורוס? דא האב איך דורכגעטוהן האיך להגדיר מין אפיקורוס וכופר עפ״י הרמב״ם בהל׳ תשובה פ״ג, ואפילו אז יא, איז דאך ידוע וואס דער חזו״א שרייבט (יו״ד סימן ב אות טז) לגבי דין מורידין ולא מעלין:

שיהיה בעיניהם כמעשה השחתה ואלמות ח"ו. וכיון שכל עצמנו לתקן, אין הדין נוהג בשעה שאין בו תיקון, ועלינו להחזירם בעבותות אהבה, ולהעמידם בקרן אורה במה שידינו מגעת

און דאס גייט אָן ביי דעם אויך. און אויף מיר האט שוין מער ווי איינער געזאגט (זעה למשל דא אין פּאָבּליק) אז איך האב געשטארקט זיין אמונה ‏(און דער מצודות דארט אין תהילים טייטשט דאך "משנאיך" - המשניאים מצותיך בעיני הבריות בדברי רשע כאלה ע״ש. און ווי מ׳זעהט איז דאך דאס דא פונקט פארקערט. וע״ש במלבי״ם שהוא בעושים להכעיס). אויף דיר האט דאס שוין איינער אמאל געזאגט?
‏און א חלק דערפון פון זייער דאס זאגן וועגן מיר איז לכאורה טאקע וויבאלד איך ציטיר דאס אלעס און דאך בין איך א פולקאמער שותומ״צ ווי עני אנדערע איד, און אָן קיין קאגניטיוו דיסאנענס. מיינענדיג, אז ס׳איז כעין ״שלא יאמרו אין ת״ח בקיאין״ וכו׳, און ווען איך ווייס ווען די-און-די ידיעה/טענה וכו׳ וואלט איך ווען חוזר געווען. איך ווייס דאס אויך און דאך.

איך פארשטיי אז דו ביסט א פרומער און דו ביסט מער נוטה להחמיר (וכל אדם לפי טבעו), איז אבער פארוואס נישט "מחמיר" זיין בכבוד האדם?! און אזוי ווי איך האב טאקע אמאל געשריבן לגבי ״על כבודי לא מחיתם על כבוד בשר ודם מחיתם״ און דאס צושטעל דערצו צו "ולוואי אותי עזבו ותורתי שמרו", און דאס אז "תורה" איז דאך מה דעלך סני לחברך לא תעביד כדאיתא בשבת לא. (אז איך בין נישט קיין ת"ח שצריכין להיזהר מגחלתן (אבות ב י), בין איך אבער א מענטש וואס האט דיר קיין שלעכטס נישט געטוהן.) דאס האט מיר געמאכט פיהלן אט דאס אויף וואס איך האב גע׳עפענט אט דעם אשכול. אויב דאס זענען די פרומע איז (יומא פו.) כמה מכוערין מעשיהן ומדותיהן, און א שאד אז איך האב א חלק מיט זיי.

נ.ב. אז דו פירסט מערכות קעגן מיר ביים מנהל האב כאטש די דיִסענסי דאס צו טוהן בפָני וברבים. אויב בלוטיגסטו אזוי פאר ״אמונה ותורה״, דאן זיי מקיים דעם (שבת קיח: ערכין טו:) מימי לא אמרתי דבר וחזרתי לאחורי וע״ש ברש״י בערכין:

וחזרתי לאחורי - לראות מי יעמוד אחורי שאף בפני הבעלים אני אומרה אלמא לאו לישנא בישא חשיבא ל"א שאם באו הבעלים ואמרו למה אמרת כן לא חזרתי בי לאמר לא אמרתי אלא בפניהם הודיתי

נישט באהאלטענערהייט ווי א פחדן ורוכל. כמובן גייסטו זאגן אז ביי ״אזא מין אפיקורוס ווי איך״ גייט נישט אָן הלכות לשה״ר. שוין ווייטער ביסטו מקיל און טוהסטו גרינגשעצן אין די תורה והלכה וואס דו בלוטיגסט אזוי פאר! ווי איך האב פריער געשריבן, מהיכן דנתני? דו האסט דאס דורכגעטוהן להלכה? דו ביסט גענוג מוסמך דאס צו טוהן? פאָר שׁעים!

אלעס ווערט מען צום סוף געוואור וכדכתיב (קהלת י כ) כי עוף השמים יוליך את הקול ובעל כנפים יגיד דבר, ואיתא על זה בויק"ר (לב ב) ר' לוי אמר אזנים לדרך ואזנים לכותל ע"ש.

[מי אני]

לגבי וואס @תרמב ברענגט ארויס לגבי רעליגיע העלפן דעם מענטש קוֺיפּן מיט צער ועגמת נפש והפחד ממנה ומהמות, שרייבט דר. קריסטעל מענינג:

When I reviewed the literature, it seemed at first that the foxhole theory was right. A substantial body of research suggests that religion helps people cope with dying. While some of that positive impact is tied to community (the social support offered by religion), the provision of meaning is a significant causal factor: religion can offer coherence, a feeling of confidence that our life events are ordered or purposeful, rather than random and chaotic, which in turn can confer a sense of control over one’s life

The end of life is frightening because it’s a new experience; we don’t know where we are going. If a person is ill, dying may entail physical pain and disability. Even in the best of circumstances, we may find ourselves unable to engage in basic physical activities we used to take for granted, or facing the loss of mental acuity. And for most older people, the final years bring the loss of partners, family members, and friends who would otherwise support them at this time. Religion can provide a framing for why we are in pain or why we had to lose somebody we love — for example, if suffering is viewed as redemptive or part of a divine plan. Religion also answers questions about what happens after death, whether through complex and varied conceptions of reincarnation in Buddhism and Hinduism, or through comforting beliefs that we will see loved ones again in heaven, as in some Christian traditions

There are increased rates of depression and suicidal behavior among elderly people. Religious traditions can provide supportive social networks, and offer people in the final years of life steps to work through devastating losses and to continue living a purposeful life. Reading scripture or meditating is something an individual can do, even with physical disability. And when a loved one dies, rituals like sitting Shiva or preparing for a funeral mass offer structured, familiar activities for loved ones to do

זי זאגט אבער אז אומרעליגיעזע האבן למעשה אויך נערעטיווס, ע״י סייענס ויוּמעניזם וכדומה, וואס געבט זיי מיינונג און העלפט זיי קוֺיפּן. ושיטתו של דר. וויקטאר פרענקל ידוע.

די געדאנק וואס איך האב געזעהן דערין איז אין א וועג פארקערט. והיינו, אז ביי יוּמעניזם וכדומה, וואס אטעאיסטן וועלן (מער-ווייניגער) מודה זיין אז דאס איז אַן אידעאל וואס קומט ממש מכח און פון דעם מענטש אליין (וכדברי דוד הום) און ער האט דאס ״אויפגעמאכט״ (ועיין לדוגמא בדברי דר. לוּאיִס אנטאני), איז אבער די גלויבונג אינעם רעכט דערפון וכו׳ וכו׳ האט אבער דאך א לגמרי׳דיגע שוויית באמת און עס איז נישט מיינונגסלאז און ״ליידיג״; עס געבט דעם מענטש אמת׳ע מיִניִנג, ובאמת און מיט ראציאנאלע רעכט, ועד יום מותו. והשתא דאתית להכי למה גרע רעליגיעזע מיינונגען און גלויבונגען וואס געבן אים מיִניִנג (און דאס איז אפילו מ׳זאל יא מודה זיין אז דאס איז ״מאסאכיסטיק״)? די מערסטע וואס מ׳קען טענה׳ן איז אז, מכח חכמה, דארף מען צו זיין באוואוסטזיניג דערצו אז די גלויבונג דערפון איז מכח דעם מענטש אליין וואס ער האט ״אויפגעמאכט״ צו זיך אלס אַן אידעאל (וכעין די פּראַגמאַטיזם דערפון), וכעין ווי דער אטעאיסט איז באוואוסטזיניג דערצו לגבי, לדוגמא, יוּמעניזם (און ווי דר. יובל נח-הררי, אַן אטעאיסט, טענה׳ט איז יוּמעניזם אויך בעצם א ״רעליגיע״).

זי שרייבט דארט אגב, מיוסד אויף וואס זי שרייבט דא:

we should distinguish American “Nones” into at least four categories:

1). Unaffiliated Believers have conventional, usually Christian or Jewish worldviews, but reject organized religion

2). Philosophical Secularists have replaced religion with a distinct nonreligious worldview such as atheism, Humanism, Free Thought

3). Spiritual Seekers claim no religion because they create their own worldviews from more than one spiritual tradition

4). Those who are indifferent to any kind of religious, spiritual, or secular worldview

און זי ברענגט צו ווי א 86 יעריגער איד האט איר געזאגט:

”I think Judaism is the only religion that does not require belief in God”

Trained in physics and chemistry, he rejects any kind of supernaturalist framework and sees all ritual as theater — and yet he finds value in tradition and creates his own personal meaning from it. Thus, he and his wife regularly host a secular Passover at their house to pass on the family tradition, but Jack interprets the Exodus story as a metaphor for his hope that freedom will eventually triumph over oppression. Perhaps we need another category for people like Jack, such as culturally religious, or existentially secular, or both

‏אם חכמה אין כאן זקנה אין כאן (ברכות לט. אבל עיין בקנים פ״ג מ״ו ובשבת קנב.). ועיין בדברי דר. יצחק מלמד. וג״כ בדברי דר. מאַרק צבי בּרעטלער.

זי שרייבט ווייטער ובנוגע סאָשׁעל קאַנסטראָקשעניזם:

The data I’ve gathered thus far suggests that the foxhole theory (fear of death pushes us toward religion) is wrong. Instead, awareness of death pushes us to find meaning, and secular sources like science can be as rich a source of meaning making as religion is. Secular meaning-making maps are actually quite similar to religious ones, at least in structure and function: they build coherence and control, they place human experience in relation to something bigger than ourselves, and they lend moral significance to our lives as we face its inevitable end

They are different from religious narratives in key ways, too, in their materialist conception of life and their social constructionist view of meaning. By materialist conception, I mean the way that people rejected supernatural notions of a spirit or soul that survives death in favor of a scientific view that consciousness is located in the brain. While parts of us may live on (in the sense of genes passed on to our children or an energy that goes back into the universe), respondents did not think they, as individuals, had continued existence once the brain was dead. By social constructionist, I mean that to deny that there is any inherent meaning in the universe leaves it up to human beings to create meaning and purpose in our lives

And yet, it is not just the secular who create their own meaning. The way that people mix and match from various sources should make us rethink the boundaries between “religious” and “secular.” There is a small but growing number of scholars exploring how people build their own meaning systems from a variety of cultural resources, both religious and secular

***

עס איז אויך מן הראוי לציין אז פּראפעסאר ראַבּערט קאָווער האט ארויסגעברענגט (ועפ"י אידישע מקורות) אז מ'קען נישט אפטיילן קיין שום סיסטעם פון געזעץ פון א געזעלשאפט, פון די נאראטיווס ומיתוס וואס די געזעלשאפט שטעלט דארונטער און וואס געבן די געזעצן מיִניִנג. און עס גייט אזוי ווייט אז די געזעצן געבן דערנאך צוריק מיִניִנג פאר די נאראטיווס, און ווי מ'קען זעהן ביי שבת אז די הלכות שבת וואס מ'האלט געבט למעשה די געפיהל פאר "וואס דאס איז" שבת פאר'ן איד (וידוע הסיפור עם רמ"מ מרימאנוב זצ"ל עם חסידיו). און ווי פּראפעסאר שמואל לעווין איז מסכם זיין מהלך:

The basis of the thesis is that no set of legal institutions or prescriptions exists apart from the narratives that locate it and give it meaning, so law becomes not merely a system of rules to be observed, but a world in which we live. Cover's explanation of these ideas coincided with and influenced the emergence of what has become known as "legal storytelling"

ער שטעלט דאס צאם מיט חיים נחמן ביאליק'ס טעזע אין זיין הלכה ואגדה, און ווי די צוויי, הלכה און אגדה, גייען אין קאנסערט צוזאמען און אפעקטירן איינע דאס אנדערע.

***

דר. דזשאָסטין גאַרסאן (א פילוסוף…):