שערי יצחק (אידיש), יצחק זאלער, ווארשע, תרע"ה

[יואליש]

אלס קליין קינד פלעג איך זייער גלייכן דעם ספר שערי יצחק, וועלכע איז אויסגעשטעלט בדרך שאלה ותשובה פון א תלמיד צו א רבי אויף עניני יהדות אויפן אן עלעמענטארע דרגא צו געבן קינדער די בעסיק ידיעות אין הלכה און אין יהדות. ס'איז אויך פארהאן אן איבערזעצונג, זעה איך אויב היברו בוקס, אין לשה"ק.

הגם כ'פלעג זיך דערקוויקען דערמיט, זייענדיג מיין איינצוגסטע מקור פאר ידיעות אין יענע צייטן (נישט פארשטייענדיג אלעס), זינט כ'בין אביסעל עלטער געווארן האב איך שוין נישט אריינגעקיקט דערין. כ'האב זיך יעצט דערמאנט דערפין, קלערענדיג עס צו געבן פאר מיין זוהן. וויל איך פרעגן אויב ס'איז עפעס דא וואס מ'ווייסט איבערן מחבר, די איינפלוס פונעם ספר דורכאוס די יאר, וואס איז איר סגנון מעסטענדיג עס אויפן היינטיגן חרידישן ספעקטורם, איז עס געווען פארמישט אין קאנטערווערסיע, און בכלל, זענען דא נאך מעמבערס דא וואס האבן זיסע זכרונות פון דעם ספר'ל?

[ידען]

א גוטע ספר.

אין יענע צייטן האט מען געלייענט שערי יצחק אנשטאט די שטערן...

היינט קומען אפי׳ נישט ארויס אזעלעכע ספרים.

[יואליש]

א גוטע ספר.

אין יענע צייטן האט מען געלייענט שערי יצחק אנשטאט די שטערן...

היינט קומען אפי׳ נישט ארויס אזעלעכע ספרים.

ווען אין יענע צייטן? תרל"ה? דער שטערן איז א ראשית חכמה קעגן וואס נאך ס'פלעגט דאנמאלס ארויסקומען.

[יואליש]

איך געדענק די מהדורא פון הרב קאהאן, בעל "תפילה בכוונה". ער האט עס איבערגעארבעט אויף א היינטצייטיגער אידיש. מיר דוכט זיך אז עס איז אינטערעסאנט צו געבן פאר קינדער, כאטש געוויסע חלקים זענען לאנגווייליג.
איך געדענק נישט אז עס זאל שטיין עפעס קאנטראווערסיאל אין דעם ספר, מ'קען אבער אננעמען אז אין דעם ספר שטייט זאכן וועלכע מ'וואלט נישט היינט געדרוקט, ווי עס איז דער סדר מיט יעדן עלטערן ספר.

יישר.

טאקע אפי' יו"ט עהרליך איז שוין אויך נישט גיט פאר אונז. אין די געדריקטע לידער (אוצרות הניגונים) האבן זיי געשניטן און פארענדערט מערערע פראזן. אויך ירמי' דמן זינגט נאך אנדערש פון די אריגינעלע. ס'איז א חלק פון אונזער שיפט צו עקסטרעם רעכטס.

[משה געציל]

איך געדענק נישט אז עס זאל שטיין עפעס קאנטראווערסיאל אין דעם ספר, מ'קען אבער אננעמען אז אין דעם ספר שטייט זאכן וועלכע מ'וואלט נישט היינט געדרוקט, ווי עס איז דער סדר מיט יעדן עלטערן ספר.

ווען עס ליגט ווען אין די הענט פון די עקסטרעמיסטען צו צענזורען דעם ש"ס, וואלט דער סיום הש"ס געווען א יערליכע זאך...

[קול דודי]

ווען עס ליגט ווען אין די הענט פון די עקסטרעמיסטען צו צענזורען דעם ש"ס, וואלט דער סיום הש"ס געווען א יערליכע זאך...

הא. גערעכט. למשל, ס'איז דא און חז"ל איינער וואס הייסט "אבא אריכא". געדענקט אז די אמאליגע אראמיש איז געווען די אינטערנעשאנאל לשון, גלייך ווי דער היינטיגער ענגליש. ווי לאנג טראכסטו וועט זיין די צייט אפשניט פון ווען איינער רופט אן אמורא "Big Daddy" ביז ער גייט ווערן פארשריגן אלס א כופר?

[פשוט-קאמפליצירט]

הא. גערעכט. למשל, ס'איז דא און חז"ל איינער וואס הייסט "אבא אריכא". געדענקט אז די אמאליגע אראמיש איז געווען די אינטערנעשאנאל לשון, גלייך ווי דער היינטיגער ענגליש. ווי לאנג טראכסטו וועט זיין די צייט אפשניט פון ווען איינער רופט אן אמורא "Big Daddy" ביז ער גייט ווערן פארשריגן אלס א כופר?

דארף מען דאך וויסן וואספארא connotation איז געקומען מיט צונעמען בכלל און אזא צונאמען בפרט. מענטשן אין יענער תקופה האבן געהאט אנדערע השגות; זיי האבן געלעבט אין אן אנדערן paradigm ווי מיר היינט. אפשר זיי זענען בכלל נישט געווען אזוי ציניש ווי מיר, און אזא סארט צונאמען איז געזאגט געווארן מיט דער זעלבער מאס אויפריכטיגער ערנסטקייט ווי מיר ביים אנרופן עמיצן מיט זיין "פּראַפּער" נאמען.

[שרגא]

ווען עס ליגט ווען אין די הענט פון די עקסטרעמיסטען צו צענזורען דעם ש"ס, וואלט דער סיום הש"ס געווען א יערליכע זאך...

הא. גערעכט. למשל, ס'איז דא און חז"ל איינער וואס הייסט "אבא אריכא". געדענקט אז די אמאליגע אראמיש איז געווען די אינטערנעשאנאל לשון, גלייך ווי דער היינטיגער ענגליש. ווי לאנג טראכסטו וועט זיין די צייט אפשניט פון ווען איינער רופט אן אמורא "Big Daddy" ביז ער גייט ווערן פארשריגן אלס א כופר?

איך זע בכלל נישט וואס עס איז די גרינגעשעצונג מיט "אבא אריכא", עס מיינט פשוט "דער לאנגער אבא", א "פאזיטיווער" צונאמען פאר דעם שלאנקען רב.
און אגב דאכט זיך מיר אז "ביג דעדי" איז נישט קיין צונאמען פאר קיין הויכן מענטש.

[בן תמליון]

ווען עס ליגט ווען אין די הענט פון די עקסטרעמיסטען צו צענזורען דעם ש"ס, וואלט דער סיום הש"ס געווען א יערליכע זאך...

יא אסאך גאר אינטערסאנטע גמרות איז פארהאן מקען אנפילן גאנצע בלעטער. כ'האב פונקט געלערנט א גאר מאדנע גמרא בבא מציעא פ"ד שווער אפילו צו טייטשן אויף מאמע לשון:

כי הוו מקלעי ר' ישמעאל ברבי יוסי ור' אלעזר בר' שמעון בהדי הדדי הוה עייל בקרא דתורי בינייהו ולא הוה נגעה בהו אמרה להו ההיא מטרוניתא בניכם אינם שלכם אמרו לה שלהן גדול משלנו כל שכן איכא דאמרי הכי אמרו לה (שופטים ח, כא) כי כאיש גבורתו איכא דאמרי הכי אמרו לה אהבה דוחקת את הבשר ולמה להו לאהדורי לה והא כתיב (משלי כו, ד) אל תען כסיל כאולתו שלא להוציא לעז על בניהם א"ר יוחנן איבריה דר' ישמעאל [בר' יוסי] כחמת בת תשע קבין אמר רב פפא איבריה דרבי יוחנן כחמת בת חמשת קבין ואמרי לה בת שלשת קבין דרב פפא גופיה כי דקורי דהרפנאי.

[פשוט-קאמפליצירט]

יא אסאך גאר אינטערסאנטע גמרות איז פארהאן מקען אנפילן גאנצע בלעטער. כ'האב פונקט געלערנט א גאר מאדנע גמרא בבא מציעא פ"ד שווער אפילו צו טייטשן אויף מאמע לשון:

גוט מארגן געלע

[berlbalaguleh]

מיין טאטע ע"ה (וואס פלעגט אונז, אלס קינדער בכלל מוטיגן צו ליינען ספרים און מעשה ביכלעך אין אידיש און לשה"ק) האט מיר געקויפט א ספר שערי יצחק ווען איך בין געווען אכט יאהר אלט. אפילו איך האב נישט פארשטאנען א סאך זאכן האב איך א הנאה געהאט פון דעם דיאלאג צווישן רבי'ן און תלמיד.
אין די לעצטע צוואנציג יאהר האט א חשוב'ער איד, א מלמד דרדקי, הרב אהרן ישראל קאהן שליט"א זיך גענומען די מיה איבערצוארבעטן דעם ספר אויף די אידישע שפראך וואס ווערט היינט באנוצט, מיט פיהל וויכטיגע הוספות. און אויך מיט די הסכמה פון גדולי הרבנים שליט"א.

[ידען]

א גוטע ספר.

אין יענע צייטן האט מען געלייענט שערי יצחק אנשטאט די שטערן...

היינט קומען אפי׳ נישט ארויס אזעלעכע ספרים.

ווען אין יענע צייטן? תרל"ה? דער שטערן איז א ראשית חכמה קעגן וואס נאך ס'פלעגט דאנמאלס ארויסקומען.

איך האב געשריבען וועגן ״יענע צייטן״ וואס דו האסט געשריבען.

יואליש , דו ביסט א תרל״ה איד?

[[NAMELESS]]

לידיעה בעלמא: דער קעפל איז א טעות, דער ספר איז געדרוקט געווארן צום ערשט אין שנת תרע"ה לפ''ק.

[ליטוואק פון בודאפעסט]

איך מיין איך האב דער ספר באקומען פון מיין טאטע זז''ג אלס אינגעל אויף ענגליש מיט'ן נאמען 'שאל אביך'. איך האב איהם שוין געבעטען ער זאל עס מיר שיקען פון מיין אלטע ספרים שאפער, כדי איך זאל עס געבען פאר מיין אכט - יעריג קינד אז ער זאל זיך אויפבויען אביסל, אבער ביזדערווייל איז ער נאך נישט אינטרעסירט

[יואליש]

לידיעה בעלמא: דער קעפל איז א טעות, דער ספר איז געדרוקט געווארן צום ערשט אין שנת תרע"ה לפ''ק.

גערעכט. מנהלים זאלן מתקן זיין.

[moshav zekeinim]

איך האב זייער געשמאקע זכרונות מיט דעם ספר. מיין טאטע איז מיט מיר געגאנגען אין איינע פון ווינוויליאמסבורגער ספרים געשעפטן, און מיר געוויזן דעם ספר און מיר פארגעשלאגן עס צו קויפן פאר די אפיקומן.

די קומענדיגע חדשים האבן מיר צוזאמען געליינט כמעט טעגליך דעם ספר. מיין טאטע די רבי און איך די תלמוד.

אגב דער ארויס געבער הרב קאהן איז דער זעלבער פון די פאפולערע שמע בני טעיפ'ס, סיפורי חז"ל

[קהל'ס נער]

וואוו זכרונות, דעי ספר איז געוועהן פאר מיר ווי א סייפיי מאוויי, איך האב עס געליינט ביז אין די טיפע נאכט שעה׳ן.
צוריק טראכטענדיג, הייב איך נישט אן צי פארשטיין וואס איז געוועהן אזוי אינטערעסאנט אין עס, אפילו נישט מיט א קינדישע פערספעקטיוו.

[וואלווי]

גוט אויס געסאקט דעם ספר אלס קינד, בעיקר ווייל ס'איז גישריבען ווי ידיעות, ווי איידער הלכות און פסוקים, און ידיעות זענען אייביג ענטערטעינונג

[קהל'ס נער]

וואוו זכרונות, דעי ספר איז געוועהן פאר מיר ווי א סייפיי מאוויי, איך האב עס געליינט ביז אין די טיפע נאכט שעה׳ן.
צוריק טראכטענדיג, הייב איך נישט אן צי פארשטיין וואס איז געוועהן אזוי אינטערעסאנט אין עס, אפילו נישט מיט א קינדישע פערספעקטיוו.

מענין לענין, די ספר איז געליגן אויפן זעלבן שעלף פון "דער טיילונג אין אונגערן", ר' יוסלמאן פון רוסהיים, דער עולם געדענקט דעי בוקס, דבר בעתו, יפה בעטו, פרא עירוב גליון, נפלאות הבורא בוך אויף עברית (געדענק שוין נישט וויאזוי ס'הייסט)
בקיצור, די era ווען די סיסטעם האט געפיעקט, דהיינו סוף נ' אנפאנג ס', ווען מען האט געוואלט פארקויפן א book פאר די מאסן האט מען עס געדארפט פעקידזשען אלץ א ספר.

[יואליש]

גוט אויס געסאקט דעם ספר אלס קינד, בעיקר ווייל ס'איז גישריבען ווי ידיעות, ווי איידער הלכות און פסוקים, און ידיעות זענען אייביג ענטערטעינונג

אקוראט. ס'האט געאפפערט אן ענציקלאפעדיע געפיל מיט מסודרדיגע ידיעות אין יעדע סובזשעקט ווי אויך וויאזוי די סובזשעקטס אינאיינעם שאפן אן ערגענצטע סיסטעם. ס'האט געהאלפן גראונדן מיט פערספעקטיוו דיין גאנצע וועלט.

[יואליש]

כ'זעה נישט פארוואס חדרים און ישיבות דעוועלעאפן נישט קאריקולא וואס מאכט זיכער אז קינדער לערנען די ידיעות אויף א סיסטעמאטישע וועג דורכאוס די יארן. היימישע מיידל שולעס טוהן א גוטע דזשאב מיט דעם.

[berlbalaguleh]

יואליש: ס'איז דא א גאנצע ליסט פון סאבדזשעקטס פון אידישקייט וואס די ישיבות און מיידל סקולס וואלטן געדארפט צו לערנען מיט די קינדער. שטאטס זיין ביזי מיט די שטותים פון "טעכנאלאגיע", אינטערנעט און "סמארטפאונס.

ווי למשל פירוש המילות פון דאווענען. און די טייטש און מיין פון די ברכות וואס מיר מאכן. און א ביסל אידישע היסטאריע. אן די נארישע , טענדענציעזע אגענדאס פון געוויסע גרופס וועלכע ווילן שלעפן דעם וואגן פון דעם אידישן פאלק אין די דירעקשאן פון זייער פארקרומטן, רעפלעקסיוון דרך.

דאס אלעס איז נאך פאר מ'גייט אריין אין די גאנצע שקלא וטריא אויב אונזערע קידער זאללן לערנען צו רעדן און שרייבן נארמאלן (נישט קאלעדזש לעוול) ענגליש. און האבן עלעמענטארע ידיעות אין מאטעמאטיק און געאגראפיע און סאציאלע שטודיעס. אז זיי זאללן קענען זיין געהעריגע בעל בת'ישע אידן ווען זיי וואקסן אויף.