קען וויסנשאפט באשטימען די עלטער פון דער וועלט?

[יואליש]

לגופו של ענין: וויליגער מישט אויס גיל האוניווערס, מיט גיל הפלאנעט ערד, מיט גיל האדם (אדער אנדערע אביעקטן אויף ערד, ווי למשל קאנטינענטן, מאונטענס וכו'). איטיליכער האט זיך זיינער הוכחות.

תיקון טעות: איך צי צוריק. דער אשכול רעדט פון אלע סארט גילים, און ס'איז נישט קלאר וואס מ'מיינט דא מיט "וועלט". אלענפאלס, אנטשולדיגט מר. וויליגער.

[לעיקוואד]

ר' הציץ
בקיצור נמרץ.
צו די ערשטער טענה. גערעכט אז סנישטא קיין וועג צו פראווען אז די וועלט איז נישט פינף מינוט אלט, וכמ"ש רבינו ההה"ג ראסעל זללה"ה, דאך בין איך זיכער אז סאיז נישט נאר פינף מינוט אלט, און ווער סנעמט דאס אן פאר א ערנסטער צד צריך בדיקה אויף זיין נארמאלקייט. [ואכמ"ל בחילוק בין דברים שניתנים להוכיח לוגית לבין דברים שמונחים אצלנו כאמת אע"פ שאין הם הוכחה.]
ממילא דארף איך נישט אנקומען צו די תורה וואס זאל מיר אנזאגען ווי אלט די וועלט איז. האב איך נישט קיין שום סתירה. און סוועט מיר נישט העלפן זאגן אז די תורה אויווערריידט די זכרון פון עוועלוציע. איי פשוטו של מקרא, האבן מיר שוין א לאנגע מסורה פון הוצאת מקרא מידי פשוטו במקרים כאלה און דאס שטערט מיר בכלל נישט.
וזהו התשובה לטענה השנית. איך זעה נישט קיין שום תועלת צו רעליגע צו גלייבן אין שי"ב כפשוטו. [וענין השבת כבר הסברתי באשכול אחר] ממילא איז דיין תירוץ נישט קיין תירוץ. אלנפאלס, איז נסתרים דרכי ה' שוין א שטערקערע סברא. [כלומר זיך דינגען איבער וואס איז מיר אדער דיר מסתבר צו זיין השי"ת כוונה איז גאנץ נאריש. די טענה מיינע איז נישט פון זיין כוונה נאר מער פון דעם וואס די גאנצע שכל אנושי איז געבויט נאר אויף די הנחה אז ער האט געמאכט אז סזאל טאקע ארבעטן, איז אומלאגיש צו זאגן אז פונקט דא וויל ער איך זאל נישט גלייבן דער שכל. וייל די רגע איך גלייב עם נישט איין פאץ קען איך עם נישט גלייבן קיין שום פלאץ ונפל פיתא בבירא]
די טענה דיינע וועגן א פאלשעע זכרון וואס וייזט דיר אז דאס איז אן אמתע' זכרון דאכצטיך איז אביסעל לעכעריג. וייל אויב זכרונות זענען פאלש איז נישט שייך פרעגן א סתירה צווישען צוויי זאכן וואס זענען נישט געשעהן. איי פארוואס געדענק איך אזוי? נתסרים דרכי ה'. [בפרט אויב נעמסטו אין אכט די אופציה אז די תורה איז נישט כפשוטו, אזויווי די זאגסט שוין ממילא אויף מערערע פסוקים, איז דאך די גאנצע שאלה וויאזוי צו טייטשן די חומש נישט ווער סנעמט פרעפעדנץ.]

[יאיר]

רעדנדיג פון גיל העולם קען מען ברענגען צענדליגער הוכחות, אלעס איז גרייט אויפ'ן וועב פאר ווער עס וויל כאפן א בליק, אבער איך וויל דערמאנען איין זאך וואס איך האב אליין געזען. זייענדיג אין ארץ ישראל בין איך געגאנגען באזוכן די מערת הנטיפים אין קורצן: דאס איז א וואונדערליכער צוגאנג ווי אזוי רעגן וואסער לעכערט דורך דעם דיקן פעלזערנעם דאך פון א הייל, און ווען עס טראפט אראפ קומט כאילו מיט אביסל פון דעם שטיין, אדער, בעסער געזאגט, געוויסע כעמיקאלן פון דעם שטיין, און מיט די צייט באקומט עס א צורה פון א שטיינערנע "טראפ". דער טראפ ווערט לענגער און גרעסער דורך די וואסער וואס רינט כסדר, ביז עס ווערן געשאפן הערליכע פארעמעס פון שטיין פון אלע קאלירן. ווי פארשטענדליך נעמט אזא שפיל גאר א לאנגע צייט. דער מדריך האט אונז געזאגט אז איין שטיינערנער סענטימעטער נעמט הונדערט יאר זיך צו פארמירן, און ביז דער גאנצער מערת הנטיפים איז געקומען צושטאנד האט געמוזט נעמען מיליאנען יארן. איך בין נייגעריג אויב דאס איז סייענטיפיש פעסטגעשטעלט, און אויב עס זענען דא אנדערע שכל'דיגע תירוצים דערויף, אן דארפן גלייבן אין א מיליאן יעריגע אוניווערס.

[יאיר]

דאס שטארקע פון די בריאה (די וועלכע ניצן זייער אינטעלעגענץ פאר סייענס און ריסורטש, כי היא חכמתם) ווערן שטערקער או הייבן זייער סורווייוועל שאנסן.

איך הייב אן קלערן צו די פרייע אין ארץ ישראל דארפן נישט אזוי מורא האבן אז די חרדים וועלן זיי איין טאג איבערוואקסן.

[איחוד פעלד]

גאנץ ארץ ישראל קען חרוב ווערען אין איין מינוט השם ירחם.

[פרומאק]

קלוגערע מענטשען האבען זיך קיינמאל נישט געכאפט קיין התפעלות פין די חכמי הגוים וואס שאצען מיט זייערע שאצונגען און האלטען אין איין טוישען זייער מיינונג ביז זיי קומען צו צום אמת וואס שטייט אין די תורה. יארען פלעגען זיי לאכען פין די רמב"ם וואס זאגט אז האניג איז נישט גוט פאר קינדער, און צום סוף האבען זיי אויך מודה געוועהן אז מען דארף געווארענט זיין נישט געבען האניג פאר קינדער. יארען פלעגען זיי לאכען אז עס איז בכלל נישטא קיין בורא, און צום סוף האט אפילו איינשטיין מודה גווען אז די וועלט איז דא א בורא עולם. דא אויך זיי מאכען דעם ליגענט אויסזעהן גרויס דורך זאגען ביליאנען יארען אזוי אז אונז אידען זאלען האבען א גרעסערע נסיון דורך זאגען אז אפילו אויב זיי זענען זיך טועה איז עס נישט זעקס טויזענט יאר. נישטא קיין אמת'ע ראיות אז די וועלט איז עלטער פין 6000 אפילו די עלטסטע ביימער זענען בלויז 5000 יאר פין נאך די מבול. דאס איז א חוץ פין די מדרש וואס זאגט בצביונם נבראו, דאס הייסט אלעס איז באשפען געווארען גרייט צום ניצען. און אוודאי מיט הרים וגבעות און אלע צוגעהערען. תן לחכם ויחכם עוד. צדיקים ילכו בם ורשעים יכשלו בם. לאזט אייך נישט נארען פין די נארישע סייענטיסטען וואס ווען זיי טרעפען עפעס א ביינדעל מאכען זיי פין דעם א גאנצע דייניסאר, און בלאפען אונז אפ, אז עס איז גווען א גאנצע בריאה ווען אונז ווייסען מיר אז דער שלאנג איז געווען א גרויסען בריאה מיט הענט און פיס, און ווער ווייסט וויפיל נאך אזעלכע בריאים איז גווען וואס שטייט נישט איןדי תורה.
אידען האלט אייך מיט די אמונה פשוטה ווען אייך גוט זיין.

[a1b2]

אפשר ביסטו עס דא אביסל מסביר אין מאמע לשון?

וועלכע זאץ האסטו נישט פארשטאנען?

"וואס מיינט דאס ביג בענג"?
וואס איז די זאך ביג בענג?
וואס עס האט פאסירט פון א ספליט-סעקונדע נאך די ביג בענג?

[קול דודי]

אגב, מיר ווייסן יא וואס האט פאסירט א ספליט-סעקונדע נאך די ביג בענג. נאר ס׳איז נישט אזוי קלאר וואס האט פאסירט אין די ערשטע 0.000000000000000000000000000000032 פון א סעקונדע. בכל אופן, וואס מיר ווייסן יא איז אז די דיינעסאר געביין וואס איז אלט 100 מיליון יאר איז *נישט* דעמאלטס באגראבן געווארן.

[שמעקעדיג]

אפשר קען שוין איינער עקספלעינען וואס איז דאס דיינעסארס?
כ'האב שוין געהערט דעם נאמען הונדערטער מאל. און געזעהן פאני חיות אלס א בילד. איך האב קיין השגה וואס דאס איז.

[לעיקוואד]

ס׳איז א שאד די אלע טענה׳רייען. נעמט נאר ארויס די ספרי קודש פון רבי אביגדור מיללער זי״ע Sing you Righteous, אדער Rejoice O Youth וועט איר זיך אליינס איבערצייגן אין די לעכערליכקייט פון די אלע ״שטודיעס״ איבער די אלטקייט פון די וועלט. לאמיך נאר אנכאפן איין ביישפיל, די סייענטיסטן מאכן א בראטל פון די א.ג. ״לעיערס״ (סטראטאס) פון וואס די ערד איז צוזאמגעשטעלט געווארן. זיי האבן גאנצעטע פשעטלעך איבער וועלכע "ערע" (era) יעדע לעיער איז. די פאקט איז אבער אז אין טויזענטער מקומות אויף די וועלט זענען די לעיערס אינגאנצען איבערגעדרייט! און שטימט בככל נישט. דאס הייסט אז א לעיער וואס דארף צו זיין 50 מיליאן יאר אלט איז טיפער פון א לעיער פון 100 מיליאן יאר...!

וואסארא מין הצעה איז דאס צו ליינען א בוך פון איינער וואס האט קיינמאל שטודירט סייענס געהעריג, און איז מלא סתם פרעזענליכע נארישע אטאקעס אויף סייענטיסטן וכו', און לויט דעם מחליט צו זיין צו סייענס איז גערעכט?
[אויב קריעטשיניזים איז שוין דא קריסטליכע געלערנטע וואס זענן באמת געלערנטע וואס מאכן די דזשאב אסאך בעסער, ובכל זה רעדן זיי שטותים.]

און די טענה כלפי די לעיערס וואס שטומען נישט איז בכלל נישט מדוייק. דאס קומט פון נישט פארשטיין וויאזוי די דעיטינג און די לעיערס ארבעטן לכתחילה. און פון נישט פארשטיין וויאזוי סייענס ארבעט צו טרעפן הסברים צו זאכן בכלל. איך האב נישט קיין כח מסביר זיין זוך אביסעל ארום אין גוגל וועסטו לערנן אליינס ווי און פארשטיין אז רב מילר איז ניט קיין אוטוריטעט אויף זי דאכן.

[הציץ ונפגע]

אפשר קען שוין איינער עקספלעינען וואס איז דאס דיינעסארס?
כ'האב שוין געהערט דעם נאמען הונדערטער מאל. און געזעהן פאני חיות אלס א בילד. איך האב קיין השגה וואס דאס איז.

כאטש שיטה-מקובצת האט שוין געענטפער שפיר איך אז עס איז נישט יושר אז אן אויסגעשפראכענער אנטי-סייענס ניק ווי שיטה-מקובצת זאל האבן דעם לעצטן ווארט וויבאלד אין זיין ענטפער איז אויסגעמישט אנגענומע פאקטן און זיינע פריוואטע מיינונגען. לאמיר אלזא זען וואס זענען די פאקטן, און דערנאך וועלן מיר זיך ווענדן צו די שאלה וויאזוי מען אינטערפרעטירט די פאקטן.

וואס זענען דיינעסאורס? דיינעסאורס איז א שם הכולל פאר די געביין פון טויזענטע מינים פון חיות וואס מען טרעפט אונטער די ערד. די געביין טרעפט מען קיינמאל נישט צוזאמען מיט אנדערע חיות וועלכע זענען נאך היינט באקאנט צו די מענטשהייט, לדוגמא לייבן אדער בערן. די ראדיאמעטריק דאטומירען פון די געביין (דאס הייסט א געוויסע טעכניק וואס סייענטיסטן נוצן געוואויר ווערן ווי אלט די געביין איז) ווייזט אז די געביין זענען אלט מיליאנען יארן. די מאדנע בילדער וועלכע די זעסט זענען אדער די געביין, אדער מעלערייען וויאזוי די חיה האט אויסגעקוקט ווען די געביין האט געהאט אויף זיך פלייש.

לויט סייענטיסישע חשבונות האבן דיינעסאורס געלעבט פון 230 מיליאן יאר צוריק ביז 65.5 מיליאן יאר צוריק, א חשבון פון 135 מיליאן יאר.

וויקיפעדיע האט א בילד פון געביין פון אפאר מיני דיינעסאורס:

[מאיר]

אייגענטליך, אונז, איך, דו, יעדער וואס וויל נישט פארלייקענען די מציאות הנראה לעיניים - אז עס איז נישט 6000 אויך נישט 10,000 און אפילו נישט 100,000 נאר מיליאנען מאל מער.

מציאות הנראה לעינים?
ווי למשל?

עס דוכט זיך אז צווישן די בלעטער פון קאווע-שטיבל זענען שוין צענדליגע מאל דערמאנט געווארן מציאות'ן וואס צייגן אויף אן עלטערער וועלט. אבער אז איר האט געפרעגט האב איך מיך גענומען די מי און אראפגעשריבן אפאר דוגמאות פון פשוט'ע הוכחות.

קארל האט דערמאנט די חכמה פון דענדראכראנאלאגיע. אין קורץ מיינט דאס אז יעדעס יאר באקומט א בוים א נייע שיכט און ווען מ'שניידט אויף א בוים קען מען ציילן די שיכטען און זען ווי אלט די בוים איז (די שיכטען זענען באקאנט אלס בוים-רינגען). יעדע שיכט איז אייגענארטיג און מען קען זען די וועטער פון יענעס יאר אם גשומה אם שחונה. מען האט אפילו קאלאבארירט צווישן ביימער און די שיכטען וואס זענען פון א געוויסע יאר צייגן אלע די זעלבע וועטער-היסטאריע אויף די זעלבע יאר. מיט די חכמה פון דענדראכראנאלאגיע האט מען - ווי קארל שרייבט - צוריקגעציילט ביז 9,000 צו 10,000 יאר. (אז איך דערמאן קארל'ס הודעה שפיר איך פאר א פליכט זיך צו קריגן מיט זיין באהויפטונג אז פיליפ גאוס' מהלך איז א מיסרעפרעזענטאציע פון ג-ט'ס מהות. איך האלט אז גאוס' מהלך איז א וואלידע אלטערנאטיוו צו פארשטיין די סתירה צווישן די וועלט'ס יארגאנג און אונזער מסורה ואכמ"ל.)

ווילעדזשער ברענגט אויך א הוכחה. עס איז א הוכחה וואס איר קענט זען יעדע נעכט מיט אייערע פליישיגע אויגן: שאו מרום עיניכם וראו, די שטערן אין הימל. מיט פשוט'ע מאטעמאטישע חשבונות ווייסן מיר אז די שטערן זענען מיליאנע ליכט-יארן אוועק פון די וועלט. דאס מיינט אז עס נעמט מיליאנען יארן ווי לאנג די ליכט וואס די שטערן גיבן ארויס קומט אן צו אונזער וועלטעל, היות עס נעמט צייט פאר ליכטיגקייט צו גיין פון איין פלאץ צום צווייטן, כידוע. די אוניווערס וואס מיר קענען זען איז בערך 13 ביליאן ליכט-יאר, דאס הייסט אז די ליכט פון די ווייטסטע שטערן וואס מיר זעהן, האט שוין פארלאזט דעם שטערן איבער 13 ביליאן יאר צוריק, אנדערש וואלטן מיר נישט געקענט זען איר ליכט. (ווילעדזשער פארענטפערט די הוכחה אויפן פלאץ מיט ר' אביגדור מיללער'ס געדאנק (שלא) בשם פיליפ גאוס אבער דאס איז נעמט נישט אוועק פון דעם אז ווען נישט אונזער מסורה ווייזן די פשוט'ע פאקטן אז די וועלט איז עלטער פון 6000 יאר, והבן).

נאך עפעס וואס מיר קענען זען מיט אונזערע אויגן: ווארוו-כראנאלאגיע. דאס הייסט אז מען ציילט די שיכטעס זאמד אין טייכן. די שיכטעס קומען צו יערליך. מען האט שוין היינט אראפגעציילט ביז צו 40,000 יאר אין טייכן! אין יאפאן האט מען אין טייך סואיגעטסו אראפגעציילט 45 טויזענט יאר. אין די גרינער טייך אין ווייאמינג זענען דא פלעצער ווי מען קען אראפ ציילן צו 20 מיליאן שיכטען, דאס מיינט אין אנדערע ווערטער 20 מיליאן יאר!

אין גרינלאנד און אין אנארקטיקא זענען אויך דא שיכטעס פון אייז אין וועלכע מ'קען זען די שיכט וואס קומט צו יערליך. די שיכטעס פארציילן אונז צוריק צו א תקופה פון צענדליגע טויזענטע יארן צוריק.

אויב די וועלט אין אלע אירע באשעפענישען טוישען זיך (evolution) וויאזוי קען מען מאכען חשבונות ווי אזוי די וועלט איז געווען טויזענטער יארן צוריק מיט די היינטיגע פאקטען אויף צוריקציוועגס? למשל, די ליפט/וואסער/זין ETC איז דאך געווען אביסעל אנדערש יארן צוריק, וואס האט געמאכט אז די בוים/זאמד/ ים זאל וואקסען אין זיין אנדערש?

אזוי ווי די מענטש (זיין הויעכקייט, קאליר, לעבענס יארען, כוחות צי פייטען חולאים) טוישט זיך, אזוי די גאנצע טבע פין די בריאה טוישט זיך. אמאל זענען געווען ריזן-חיות -דיינעסאר'ס (אין ריזען מענשטען) היינט איז עס נישט דא. אויב עס איז געווען לייף אויף מארס דארפען מיר זאגען עס איז געווען אקסענדזין, היינט איז נישט דא.

אפשר זענען די שטערענס געווען נענטער 5000 יאר צוריק (אדער געווען גרעסער) ממילא איז זייער ליכטיקייט אנגעקימען שנעלער

די גאנצע יניווארס איז געווען קלענער אמאל. עס האלט דאך אין איין וואקסען עס ווי ספיק, אין לעצטענס וואקסט עס שנעלער ווי יארען פריער.

[הקטן]

מיין ציל איז נאר אויפצוווייזן אז סייענס איז קיינמאל קיין פראבלעם פאר אמונה, ברי ושמא ברי עדיף, ווילסט אבער טשעלענדזשען די "ברי" פון אמונה איז גאנץ א צווייטער פרשה.

וויבאלד די סברות וואס דו נוצט זיך מיט זיי צו טשעלענדזשן סייענס זענען סברות וואס זענען מערער אויף יעדער ענין פון מענטשליכער פאשטאנד, ביסטו דער וואס איז מערער בחד מחתא אויף די ברי פון די אמונה, ווילאנג דו האלטסט אז אמונה איז אויך עפעס א שיטה וואס מענטשען האלטן און איז ממילא תלוי אין די שטארקייט פון מענטשליכע דעת פונקט ווי יעדער אנדערע מענטישליכע סברא.
כדי צו טעהן וואס דו טהענסט דארפסטו אדער מחליט זיין אז אמונה איז ברי אן קיין שום סברא, סתם וויל אזוי ווילסטו, אדער עפעס אזוי. אבער דעמלאטס וייס איך נישט וואס אמונה מינט ביי דיר בכלל.
אדער קענסטו טהענהן אז די סברא דיינע אויף אמונה איז שטערקעק אויף די סברא פון ביג בענג וכדו'. אויף דעם פרעגט טאקע סופר ומונה אז פונקט די זעלבע קשיא וואס דו פרעגסט אויף סייענס האט ער אויב אזוי אויפן כוזרי, דארפסטו דעמאלטס מחלק זיין וואס איז דער חילוק.

לעיקוואד, די מישט אויס די ברי פין דער "מאמין" מיט די טענות ברי פין "אמונה".

ראובן אין שמעון קריגען זיך ארים וויאזוי א banana peel איז אנגעקימען אויף דער ערד א יעדער ברענגט א סברה צי זיין טעאריא. ראובן'ס סברה איז מער פשוט אין שמעוןס איז זייער קאמפלעצירט. ביידע זענן נישט מען ווי א טענות שמא קיינער פין די צויי קלעמען נישט זיי זענען דארט געווען. הגם שמעון קען אפשר זיין גערעכט סייענס וועט אבער אננעמען די טענה פין ראובן, ווייל דאס לייגט זיך מער אויפן שכל.

along comes לוי אין שרייט איך בין דארט געווען אין איך האב געזען מיט מיין אייגענע אויגן, נישט נאר איך האב געזען נאר איך בין actual געווען involved אין לייגען די banana peel אין ער פארציילט זיירער א קריאזע מעשה אין דיין אויגן. בקיצור לוי טאנעט א טענות ברי! לוי דארף זיך בכלל נישט זיך דיפענדען אקעגן די סברה'ס אין טעאריעס פין ראובן אין שמעון.

יהודה קען יעצט בוחר זיין צי ער וויל זיין א מאמין אין לוי אדער נישט (יהודה קען דאס טין געבויט אויף לאגיק אדער אמונה פשיטה אז"וו )

לוי איז אמונה
יהודה איז א potential מאמין

[איציק]

פאר די קאווע טרינקער וואס קענען לייענען א גוטן ענגליש, אויף אש.קאם איז פארהאן אן אינהאלטסרייכע ארטיקל אויף דעם נושא.
עס איז ווערד דורכצוטוהן. אבער גרייט אייך אן עטליכע קאוועס, ווייל ס'איז היבש לאנג...

[ונבנתה העיר]

כ'זעה אז די ארטיקל איז געשריבן דורך שראודער איבער וועם מען האט אביסל דן געווען דא.

[מי אני]

ענליך צו דעם שמועס איז דא די פראזע ״פאלשער ווי פאלש״ וואס דער שרייבער יצחק אסימאוו האט פארפאסט [וואס מאנכע רופן אסימאוו׳ס אקסיום. דהיינו, אז עס זענען דא מדריגות אין פאלשקייט. למשל, צו זאגן אז דאס וואס מ׳מיינט אז די ערד קוגל איז פונקטליך רונדעכיג, וואס איז טאקע פאלש [ס׳איז אביסל ״צוקוועטשט״ און ברייטער אינדערמיט ביים עקוועיטאר [אן אבלעיט ספערויד], איז די זעלבע פאלש ווי דאס וואס מ׳האט געמיינט אז די וועלט איז פלאך, דאס איז נאך פאלשער ווי דעם.

מען נוצט דאס אויף מסביר צו זיין קעגן דעם מהלך פון זאגן אז ״סייענטיפישע פארשונגען מאכן (או האבן געמאכט) טעותים, און דעריבער...״

דאס האט אויך צו טוהן מיט׳ן קאנטיניואם פאללאסי, אלס א וועריעישן דערפון, וואס איז ווען מען זעהט נישט איין אז די מדובר איז נישט אדער שווארץ אדער ווייס, און טאמער ס׳איז נישט שווארץ קען עס נאך אלס זיין טונקל גרוי; ס׳דא מדריגות אין די נושא/מדובר.

***

בנוגע די אמפעלאס טעאריע זענען אפילו די קריעישיניסטס מודה אז דאס שאפט א פילאזאפישע פראבלעם קעגן דאס וואס זיי רופן די פריקאנדישאנס פאר אינטעלידזשיביליטי. דהיינו, אז אונז מוזן אננעמען אז אונז קענען זיך פארלאזן אויף אונזערע חושים, זכרון וכו׳ (כאטש צו עפעס אן עקסטענט), צו קענען בכלל וויסן און מאכן סענס פון זאכן. די אמפעלאס טעאריע טוהט דאס צוווארפן.

***

‏(אגב, אין יומא עה: זאגט די גמרא אז דבש איז די מאכל פאר תינוקות ע״ש.דער רמב״ם (דעות ד יב) זאגט אז עס איז נישט גוט פאר ״קטנים״ ע״ש.)

[רביה''ק זי''ע]

איך האלט אז וויסנשאפט קען נישט באשטימען די עלטער פון דער וועלט, אבער איך האלט אויך אז מ'קען נישט באשטימען די עלטער פון די וועלט באזירט אויף די תורה. אייגענטליך, פארוואס פונקט דארף מען וואוסן די עלטער פון די וועלט, איז עפעס נוגע למעשה צו וואס?

[ליב צו וויסן]

די סברא "אז 600,000 האבן אליינס געזעהן" וכו' וואס מען בויעט דערויף פיתום ורעמסס איז בכלל נישט קיין ראיה.
ס'פאראן פארשידענע וועגן וויאזוי דאס זאל ווען קענען געשעהן... ווי למשל, פאר 3000 האט געלעבט א שבט וואס האט געהאט פארשידענע לעגענדעס פון זייערס א שטארקע פירער "משה", און די זאכן וואס ער האט איינגעפירט יא און נישט צוטוהן, דאן ביום מן הימים איז געקומען צו גיין איינער פון די עליטע (לאמיר אים רופן עזרא) און דעקלערט אז ער האט געטראפן א כתב יד וואס איז געשריבן געווארן בימי משה, און דארט איז אויך געשטאנען די מעשה פון מעמד הר סיני..

[הקטן]

נאטינג ראנג, אבער דאן וואלט דאס געווען די היסטערי
דו פראבלעם דערמיט איז אויך אז אין די געטראפענע כתב יד שטייט קלאר כי לא תשכח מפי זרעו

[הדסים]

נאטינג ראנג, אבער דאן וואלט דאס געווען די היסטערי
דו פראבלעם דערמיט איז אויך אז אין די געטראפענע כתב יד שטייט קלאר כי לא תשכח מפי זרעו

וואס וואלט געווען די היסטאריע? וואס האט מען געטראפן?

[ליב צו וויסן]

נאטינג ראנג, אבער דאן וואלט דאס געווען די היסטערי
דו פראבלעם דערמיט איז אויך אז אין די געטראפענע כתב יד שטייט קלאר כי לא תשכח מפי זרעו

רעב הקטן לערנטס אביסעלע דורך ספר נחמיה, העט איר געוואר ווערן אז מיין טעאריע איז גארנישט אזוי ווייט פון מציאות..

[הקטן]

אז דו ווארפסט סתם אזוי א מ"מ (וואס איך זאל אלס לערנען) איז שווער צי האבן א נארמאלער שמועס

[רביה''ק זי''ע]

נאטינג ראנג, אבער דאן וואלט דאס געווען די היסטערי
דו פראבלעם דערמיט איז אויך אז אין די געטראפענע כתב יד שטייט קלאר כי לא תשכח מפי זרעו

א. לאו דוקא, אסאך וויכטיגערע היסטארישע פרטים זענען בכלל נישט באשריבן, ועיין (או לא?) בספר מלכים-ב פרק כ"ב ובספר חזון עזרא חזון השביעי (פרק י"ב בגירסא היהודי ופרק י"ד בגירסא הנוצרי).

ב. ס'נישט כפשוטו, אין די געטראפענע כתב יד שטייט אויך וישכב ראובן את בלהה, נעשה אדם בצלמנו כדמותנו, סאו וואט. ועל זה אמרו רבותינו ביבנה "עתידה תורה שתשתכח מישראל", שנאמר ונעו מים עד ים ומצפון ועד מזרח ישוטטו לבקש את דבר ה' ולא ימצאו.