מיין שווער און ניקאלאס קאפערניקוס (מייסטערווערק)

[מי אני]

‏דא האב איך צוגעברענגט ווי דער מאטעמאטיקער דר. מוסטאפא אבדעלקאדער האט געוואוזן מאטעמאטיש (ע״י מעפּינג) אז מ׳קען נישט אויפווייזן אז די יוּניווערס איז נישט אויף די אינעווייניג פונעם ערד-קוגל. מיינענדיג, אונז געפונען זיך אויף די אינעווייניג פונעם קראָסט און אלעס איז סקעילד אראפ כערך. די געזעצן פון פיזיקס ווערן אויך מעפּט לערכינו אזוי אז, צב״ש, באמת גייען ליכט שטראלן נישט גראד נאר געדרייט און דעריבער זעהט עס אויס ווי די זון גייט אונטער ביינאכט וכדומה. פאר אַן אַבּזערווער אינעווייניג פון די מאדעל, זעהט אלעס אויס אייניג און קאנסיסטענט ווי אינעם קאָפּערניקען מאדעל; עס איז נישטא קיין געהעריגע עקספּערימענט דאס צו פאלסיפיצירן (סיידן אדורכגראבן דעם גאנצן קראָסט ביז אונטן). עס איז אבער כמובן מער קאמפליצירט ווי די פשטות׳דיגע קאָפּערניקען מאדעל, ופשוט.

ווי מארטין גארדנער ברענגט צו:

Abdelkader says his main reason for believing in his inverted model is the relief it brings from the anxiety of thinking the universe is so immense that the earth fades into insignificance. Fritz Braun earlier expressed the same emotion by writing that once you accept his model "the fearful distances of billions of light years, the infinite emptiness and senselessness" of the Copernican model disappears. A Freudian would say that the inside-out universe expresses an unconscious urge to return to the warmth and security of the womb

ער ברענגט אויך צו דערויף די וויץ:

There is an old joke about a drunk who, late one night, found himself leaning against a circular pillar. He walked around it several times, patting it, then sank to the ground. “S’no use,” he groaned. “I’m all walled in

ווי אויך איז אינטרעסאנט צו באמערקן אז דער מיטל-אלטער פילאזאף ניקאָל אָרעסם האט געהאלטן, עפ״י די דזשיִאוֺסענטריק מאדעל שבימיו וואו די ערד איז אינדערמיט והגלגלים מסבבים אותה, אז די גאנצע סיסטעם איז לאגיש יתכן בתוך נאך א גרעסערע סיסטעם וואו דארטן זענען די ברואים נאך גרעסער אא״וו אא״וו. ווי אויך איז לאגיש יתכן אז בתוך אונזער סיסטעם איז דא סיסטעמען פון נאך קלענערע גלגלים וכו׳ וואס אונז קענען נישט זעהן מיט קליינע ברואים אא״וו אא״וו להלאה.

***

דר. ישעיהו ליבוביץ שרייבט במשנתו של הרמב״ם:

אלוקותו של אלוקים אינה מותנית כלל בהיותו בורא העולם. הרמב"ם מבסס את המושג הצרוף של הא-ל הטרנסצנדנטי, שהקשר בינו ובין העולם איננו קשר של סיבתיות נטוראליסטית, ועוד נראה בהמשך דיוננו שהרמב"ם אינו רואה את מושג הבריאה כמהותי להכרת האלוקים. מכאן נפתח פתח להבנת נקודה שבה הרמב"ם נבדל מכל שיטה פילוסופית ומכל תיאולוגיה שהיו רווחות בימי-הביניים ביהדות וגם בנצרות: ביטול האנתרופוצנטריות, שלילה של רעיון מרכזיותו של האדם בבריאה ושל ראייתו כתכליתה. חשיבתו של הרמב"ם היא תיאוצנטרית: היא ההתכוונות לאלוקים, ולא לעולם ולאדם אשר אלוקים הוא אלוקיהם. התיאוצנטריות של חשיבתו ושל תחושת-עולמו אינה סובלת קביעת תכלית כלשהי בבריאה, קביעה העשויה להביא לידי ראיית הבורא ומעשיו כאמצעים לגישומה של תכלית זו. את הפסוק "כל פעל ה' למענהו" מפרש הרמב"ם: למענהו – לא למען האדם (יפה פירש הרב יעקב משה חרל"פ (ב"מי מרום", על שמונה פרקים): "הרמב"ם מראה שאין שום תכלית בעולם, רק רצונו של השי"ת בלבד"). כל שיטה דתית שלא יכלה להשתחרר מן האנתרופוצנטריות צריכה היתה להיפגע קשה מעמדתו של הרמב"ם השוללת מן האדם את מרכזיותו בעולם ואינה מכירה בו כתכלית הבריאה.

לא מקרה הוא שדווקא בנקודה של שלילת מקום האדם כמרכז או כתכלית של הבריאה הרמב"ם מותקף על-ידי חסידי הקבלה, שלהם היה האדם, מבחינה מסויימת, סמל האלוקות: ממושגי-היסוד בתורת הקבלה הוא "אדם הקדמון", שהוא עולם הספירות האלויות. לפיכך לא ייפלא שהרמב"ם הותקף קשה על ידי המקובלים דווקא בגלל שלילתו של מה שנראה להם כמושכל ראשון – של עולם שנברא למען האדם ושתכלית בריאתו היא היות אדם (למשל, בס' עבודת הקודש לר' מאיר גבאי). מצד שני הרמב"ם מותקף על יד אחד מגדולי הוגי-הדעות של הנצרות, תומס אקווינאס, אשר ידע את מורה- נבוכים והשתמש בו להבהרת מושגי פילוסופיה דתית גם בנצרות. אבל הוא תוקף את הרמב"ם בגלל שלילתו את רעיון מרכזיותו של האדם בבריאה; הוא רואה בזה מעין כפירה באמיתת התורה, שפרשת בראשית שבה מעידה לדעתו על היות האדם תכלית הבריאה. ואין אנו תמהים על טענה זו, שהרי למאמין הנוצרי אלוהים הוא מי שהתגלם באדם, ומזה מתחייב שהאדם הוא תכלית הבריאה: הוא אותו חלק של הבריאה שבו עשוי היה אלוהים להתגלם.

רק מבחינת האמונה בא-ל הטראנסצנדנטי, שאינו זקוק לעולם ואינו מתגלם בעולם, אלא הוא האלוהים מצד עצמו – רק מבחינת האמונה הזאת אפשר להגיע לשלילת האנתרופוצנטריות ולראייה תיאוצנטרית מובהקת. שוב נוכל לומר: אין הרמב"ם מגלה אלא מה שגלום באמונה היהודית מלכתחילה.

***

דר. מנחם קעלנער איז אויך מקשר דעם געדאנק פון זיין ״אויסדערוועהלט״ מיט דאס אלטע קאסמאלאגישע קאָנסעפּשאן:

Each of us lives at the center of his or her universe, but few of us mean that literally. Not too very long ago, however, it was a given that human beings literally lived at the center of the universe, at least in Western culture. From our perspective, that universe was very small. It was a sphere that in today's terms was smaller than our own solar system. It was small in other ways as well: spiritual entities aside, all that was thought to exist (or inferred to exist) could be seen by the naked eye: there was nothing either microscopic or nothing telescopic. The world was small in another sense as well: it had no history because it was uncreated and basically unchanging (as Aristotle taught) or because since creation the natural world (miracles aside was as it was meant to be, with no evolution. In this world, populated by only a few million human beings, people's lives were often nasty, brutish, and short since so many of their fellows were often nasty and brutish (and often short as well, given available nutrition). In such a world, it made immediate intuitive sense to think that one's own group had been specially chosen by God: all other groups believed in arrant nonsense, behaved outlandishly, and were often thought to be barely human

[מי אני]

ר' שם טוב אבן שפרוט אין זיין פרדס רמונים איז מפרש ביי די אגדה בסנהדרין לח:

אמר רב יהודה א"ר בשעה שבקש הקב"ה לבראות את האדם ברא כת אחת של מלאכי השרת אמר להם רצונכם נעשה אדם בצלמנו אמרו לפניו רבש"ע מה מעשיו אמר להן כך וכך מעשיו אמרו לפניו רבש"ע (תהלים ח ה) מה אנוש כי תזכרנו ובן אדם כי תפקדנו הושיט אצבעו קטנה ביניהן ושרפם

אז:

שאין לבקש תכלית למציאת המציאות אצל השם יתעלה כי היא דבר נמנע להשיגו לאדם והוא אשר רמז באמרו הושיט אצבע קטנה ביניהם ושרפם, כי החקירה במה שאי אפשר מביא לרע בנפש והוא אשר כינוי בשריפה ובגיהנם

***

דער ראי״ה האט געשריבן (מאמרי הראי״ה, על גדולי ישראל, לאחדותו של הרמב״ם) אז דאס וואס דער רמב״ם האט געשריבן איבער תכלית הבריאה און אז דאס איז נישט לצורך האדם, האט געראטעוועט אמונה ודת. וויבאלד ווען מ׳איז געוואור געווארן אז בהתפתחות המדע אז אונז זענען אויסדרוקליך נישט די צענטער הבריאה בכל אופן שהיא, האט דאס געברענגט א געוואלדיגע בראך באמונתם פאר די וואס זייער אמונה איז יא געווען מבוסס דערויף. דער רמב״ם מיט׳ן דאס שוין שולל זיין לגמרי, האט געראטעוועט דעם איש הדתי פון זיין אָנגעוואנדן דערין. וז״ל:

והנה מה שתפסו את רבינו בדבר תכלית הבריאה, שהרמב"ם כתב שאין לצייר שהכל הוא רק בשביל האדם אלא שיש מגמה עליונה של ההויה כולה הידועה רק ליוצרה, הרי אנחנו צריכים להחזיק טובה לרבינו על אשר גילה את דעתו, שהיות כל ההויה כולה בכללותה רק לצורך האדם אין זה יסוד התורה עומדת עליו. כי הלא כל הכופרים שנתרבו בעולם, ביחוד מאז שנתרחבו הגבולים הקוסמיים על פי שיטתו של קופרניקוס והבאים אחריו, לא יסדו את כפירתם כי אם נגד זה היסוד, שחשבו שכל עיקר האמונה מושרש הוא רק על היות האדם מרכז היש כולו. ובעת שהציור היה שהארץ עומדת באמצע והגלגלים סובבים עליה, היה ציור זה נח להתקבל, אבל עכשיו שהציור נתרחב עד כדי התפיסה שכל הכדור הארצי כולו לא נחשב כ"א כמו גרגיר קטן בתהום אין סופי, באו מזה לכפירה מוחלטת. ועל כן צריכים אנו להתפאר בהשקפתו של רבינו שהציל את מעמד האמונה בכללותו במה שהורה שגם אם נאמר שהתכלית של כל ההויה הוא כולל יותר ממין האדם, בכל זאת יש מקום לתורה ואמונה.

***

דר. האָד האָדסאן שרייבט לגבי די פיין-טוּנינג ארגומענט:

Arguments from design are like arguments for skepticism or against free will or about trees falling in abandoned forests — philosophers often adopt the posture that the line of reasoning is transparently bad and trivially easy to refute, but then, once the time for refutation comes, it turns out that these confident folk do not all speak with one voice about just what is wrong with the arguments

The most famous family of arguments from design are theistic arguments, and just a bit of digging around will quickly convince one that there are some remarkably unsophisticated branches of this family. Recently, though, a rather more sophisticated branch of this family has emerged, one whose members are classified under the general heading “Fine-tuning arguments”. As a defense for theism, the Fine-tuning argument is suggestive and intriguing, but it could hardly claim to establish with any authority the existence of something divine. Instead, its proponents aim for something more modest — that whereas it does not establish the truth of theism or even the probability of theism, it does provide very significant evidence which (if left unanswered) can render theistic belief not unreasonable at the end of the day. I would like to emulate this modesty and adapt the Fine-tuning argument to my own ends. For those who do not see the argument as a likely path to God, perhaps it will instead appear to lead to hyperspace

***

דר. סטיווען קעפּנעס ברענגט צו פון דר. טאמאס נעגעל:

The philosopher Thomas Nagel has argued that the ability of Darwin’s theory to fully explain the development of complex biological systems is so compromised that we might as well think of the theory as false. In addition, Nagel suggests that the reality of human consciousness continues to plague the attempt to reduce the mind to the brain. He suggests that philosophy and science must adopt some sort of teleological explanation, something like Aristotle’s telos or the traditional God (although Nagel refuses to go that far) to explain the existence of these most curious of creatures called human beings. This does not mean that scientific cosmologies and biological evolution are to be totally replaced by theism, but, as in classical metaphysics, a role for God as first cause and last telos is added to physics and chemistry to produce a comprehensive explanatory schema

[מי אני]

דזשים האָלט זאגט לגבי דאס ענדגילטיגע סוף פונעם יוּניווערס אז ממ״נ דארף די וועלט נישט זיין נצחי: אדער האט עס א תכלית אדער נישט. את״ל אז נישט דאן איז דאס דאך אַבּסורד (וידועים דברי אלבערט קאמוס). את״ל אז יא, דאן איז ווייטער דא צוויי מעגליכקייטן: אדער אז די תכלית ווערט דערגרייכט אדער נישט. את״ל אז נישט דאן איז דאך די גאנצע בריאה סתם אזוי א פעולת ריק (ועיין במו״נ ח״ג פכ״ה). ווידער אויב ווערט דאס יא דערגרייכט איז דאך פון דארט און ווייטער די בריאה א פעולת הבל. וממילא איז די יוּניווערס/בריאה אדער אַבּסורד, א פעולת ריק, אדער עווענטועל א פעולת הבל.

ער זאגט ווייטער:

Despite this cast-iron logic, some thinkers believe that the longer the universe goes on, the better it is, ethically speaking. As John Leslie, a cosmological philosopher at the University of Guelph in Canada, told me, "This is true simply on utilitarian grounds: the more intelligent happy beings in the future, the merrier." Philosophers of a more pessimistic kidney, like Schopenhauer, have taken precisely the opposite view: life is, on the whole, so miserable that a cold and dead universe is preferable to one teeming with conscious beings

די געדאנק ווערט בעצם ארומגערעדט אין מיינע ערשטע ארטיקלען על הרעות.

***

עס איז אינטרעסאנט צו באמערקן ווי דער פילאזאף דר. לוּטשיאַנוֺ פלאָריִדיִ זאגט אז עס זענען אַנטשטאַנען פיר רעוואלוציעס אין ווי אזוי דער מענטש באטראכט זיין שטאנד:

1). ווען קאָפּערניקוס האט געצייגט אז אונז זענען נישט די סענטער פונעם יוּניווערס און די קאַסמאָס

2). ווען דאַרווין האט געצייגט אז דער מין האדם איז ל״ד ספעציעל ביחס צו בע״ח בכלל און שטאמט בעצם פון איין געמיינזאמע ancestor

3). ווען זיגמונד פרויד האט געצייגט אז דעם מענטש׳נס באוואוסטזיין איז ניטאמאל זיין עיקר; עס איז וואס איז אונטערן באוואוסטזיין אינעם סאָבּקאַנשׁעס

4). ווען טוּרינג און דער קאמפּיוטער וכו׳ האט געצייגט פאר׳ן מענטש אז רעאליטעט איז נישט וואס מ׳זעהט און רירט אָן; עס איז וואס מ׳אינטערעקט מיט באיזה אופן

***

דר. שׁאַן קעראל שרייבט לגבי די פיין-טוּנינג ארגומענט:

In the face of these apparent fine-tunings, we have several possible options:

1. Life is extremely robust, and would be likely to arise even if the parameters were very different, whether or not we understand what form it would take
2. There is only one universe, with randomly-chosen parameters, and we just got lucky that they are among the rare values that allow for the existence of life
3. In different regions of the universe the parameters take on different values, and we are fooled by a selection effect: life will only arise in those regions compatible with the existence of life
4. The parameters are not chosen randomly, but designed that way by a deity

ער טענה׳ט:

Generally, not nearly enough credence is given to option #1 in this list. We know very little about the conditions under which complexity, and intelligent life in particular, can possibly form. If, for example, we were handed the Standard Model of particle physics but had no actual knowledge of the real world, it would be very difficult to derive the periodic table of the elements, much less the atoms and molecules on which Earth-based life depends. Life may be very fragile, but for all we know it may be ubiquitous (in parameter space); we have a great deal of trouble even defining “life” or for that matter “complexity,” not to mention “intelligence.” At the least, the tentative nature of our current understanding of these issues should make us reluctant to draw grand conclusions about the nature of reality from the fact that our universe allows for the existence of life

ולגבי די טענה אז עפ״י אקאם׳ס רעיזאר איז טעאיזם פשוט׳ער ווי די מאָלטיווערס היפּאטעזיע, טענה׳ט ער אז דאס ווענדט זיך וויאזוי מ׳דעפינירט ״פשטות״, זייענדיג אז א טעאריע וואס ביסודה איז ווייניג געזעצן ופשטות, איז למעשה ״‏פשוט״ הגם עס קען אויסקומען דערפון אינפיניטיס:

Swinburne says:

To postulate a trillion trillion other universes, rather than one God in order to explain the orderliness of our universe, seems the height of irrationality

That might be true, even with the hyperbole, if what one was postulating were simply “a trillion trillion other universes.” But that is a mischaracterization of what is involved. What one postulates are not universes, but laws of physics. Given inflation and the string theory landscape (or other equivalent dynamical mechanisms), a multiverse happens, whether you like it or not

This is an important point that bears emphasizing. All else being equal, a simpler scientific theory is preferred over a more complicated one. But how do we judge simplicity? It certainly doesn’t mean “the sets involved in the mathematical description of the theory contain the smallest possible number of elements.” In the Newtonian clockwork universe, every cubic centimeter contains an infinite number of points, and space contains an infinite number of cubic centimeters, all of which persist for an infinite number of separate moments each second, over an infinite number of seconds. Nobody ever claimed that all these infinities were a strike against the theory. Indeed, in an open universe described by general relativity, space extends infinitely far, and lasts infinitely long into the future; again, these features are not typically seen as fatal flaws. It is only when space extends without limit and conditions change from place to place, representing separate “universes,” that people grow uncomfortable. In quantum mechanics, any particular system is potentially described by an infinite number of distinct wave functions; again, it is only when different branches of such a wave function are labeled as “universes” that one starts to hear objections, even if the mathematical description of the wave function itself hasn’t grown any more complicated

A scientific theory consists of some formal structure, as well as an “interpretation” that matches that structure onto the world we observe. The structure is a statement about patterns that are exhibited among the various objects in the theory. The simplicity of a theory is a statement about how compactly we can describe the formal structure (the Kolmogorov complexity), not how many elements it contains. The set of real numbers consisting of “eleven, and thirteen times the square root of two, and pi to the twenty-eighth power, and all prime numbers between 4,982 and 34,950” is a more complicated set than “the integers,” even though the latter set contains an infinitely larger number of elements. The physics of a universe containing 1088 particles that all belong to just a handful of types, each particle behaving precisely according to the characteristics of its type, is much simpler than that of a universe containing only a thousand particles, each behaving completely differently

Likewise, a multiverse that arises due to the natural dynamical consequences of a relatively simple set of physical laws should not be discounted because there are a lot of universes out there. Multiverse theories certainly pose formidable problems, especially when it comes to making predictions and comparing them with data; for that reason, most scientists would doubtless prefer a theory that directly predicted the parameters we observe in nature over a multiverse ensemble in which our local environment was explained anthropically. But most scientists (for similar reasons) would prefer a theory that was completely free of appeals to supernatural agents

The multiverse is not a theory; it is a prediction of a theory, namely the combination of inflationary cosmology and a landscape of vacuum states. Both of these ideas came about for other reasons, having nothing to do with the multiverse. If they are right, they predict the existence of a multiverse in a wide variety of circumstances. It’s our job to take the predictions of our theories seriously, not to discount them because we end up with an uncomfortably large number of universes

Also, at first glance, the God hypothesis does seem simple and precise – an omnipotent, omniscient, and omnibenevolent being. (There are other definitions, but they are usually comparably terse.) The apparent simplicity is somewhat misleading, however. In comparison to a purely naturalistic model, we’re not simply adding a new element to an existing ontology (like a new field or particle), or even replacing one ontology with a more effective one at a similar level of complexity (like general relativity replacing Newtonian spacetime, or quantum mechanics replacing classical mechanics). We’re adding an entirely new metaphysical category, whose relation to the observable world is unclear. This doesn’t automatically disqualify God from consideration as a scientific theory, but it implies that, all else being equal, a purely naturalistic model will be preferred on the grounds of simplicity

***

‏דא זאגט דר. וויליאם לעין קרעיג אויך אז די פיין-טוּנינג ארגומענט איז בעצם א בּעיסיען סארט: וואס איז די פּראַבּעבּיליטי פון דעם אז די פיזיקס קאנסטענטס זענען פונקט אזוי גיווען טשענס, לעומת דעם אז ס׳איז פונקט אזוי גיווען טעאיזם. אויב איז עס סתם די פּראַבּעבּיליטי, קען מען דאך פרעגן אז מאן יימר אז די פּראַבּעבּיליטי פון ג-ט איז מער?

‏דא ברענגט ער ארויס אז נסים זענען נישט קיין סתירה צו די פיין-טוּניִנג.

***

דר. מארטין בויער:

IMG_7112.jpeg

[מי אני]

לגבי דעם געדאנק פונעם מידיאַקריטי פּרינציפּ וממילא עקסטערע-טערעסטיעל לעבן (ביחד מיט׳ן דרעיק עקוועישאן און דעם קאַרדאַשׁעוו סקעיל), ויחסה לטעאלאגיע וג-ט, שרייבט דר. פּאָל נאהין:

IMG_7276.jpeg

IMG_7277.jpeg

‏דא איז א שטודיע איבער די ריעקשאנס פון מענטשן דערצו אויב זאל מען באקומען א מעסעסדזש פון לעבן אויף אנדערע פּלאנעטן. (דאס דערמאנט פונעם אָנהויב פונעם זעקסטן עפּיזאד פון די דריי בּאַדי פראבלעם סעריע.)

IMG_7278.jpeg

[שעפטאל]

מו"ר הרב מי אני:
כ'האב היינט גענדיגט דיין הערליכן ארטיקל.
יישר כח

(ווי סאך כ'פיהל פארן שווער, מיין איך אז ער איז למעשה אנגעפיהלט מיטן הרגשה ווי וויכטיג אונז זענען..)

[מי אני]

‏

ווי סאך כ'פיהל פארן שווער, מיין איך אז ער איז למעשה אנגעפיהלט מיטן הרגשה ווי וויכטיג אונז זענען..

די ארטיקל איז געשריבן געווארן שוין דריי יאר צוריק. יעצט האט זיך שוין די מצב ביי אים היפש פארבעסערעט ב"ה.

אבער, איה"נ. מיין שווער שליט"א איז א קעיס-אין-פוינט פון חכמה קעגן תענוג. להסביר, הגם מיין שווער שליט"א איז א מתמיד עצום ות"ח מופלג ומרביץ תורה, קען ער אבער נישט גערעכענט ווערן ווי א "געריבענער" אדער א טיפער דענקער בכלל. (ער האט זיך טאקע אמאל אויסגעדרוקט צו מיין ווייב, ווען זי האט אים געפרעגט צי זייענדיג א מתמיד און ליבהאבענדיג צו לערנען צי ער וועט אויך לערנען דעם מורה נבוכים? האט ער גע׳ענטפערט, "מורה נבוכים לאז איך פאר דיין מאן.") אבער מאידך גיסא איז ער כסדר געווען, ואף ווען ער איז דורכגעגאנגען שוועריקייטן, אָפּבּיעט און בשמחה; זיין פּערסאנאליטי איז אַן עקזוּבּערענט סארט פון פרייליכקייט. ועכ״כ אז איך און מיין ווייב וויצלען זיך אז ער איז געבוירן מיט א נאטורליכע דוֺיס פון כסדר׳דיגע קענעבּינוידס אין מח מיט CB₁ רעסעפּטארס וואס ווערן נישט מיד. האט אים מיין ווייב טאקע איינמאל געפרעגט, ״פארוואס און וויאזוי ביסטו כסדר היי?״ נאכ׳ן אים מסביר זיין וואס ״היי״ מיינט, האט ער גע׳ענטפערט, ״וואס הייסט? אז מ׳לעבט מיט׳ן באשעפער איז מען [מער מצוי צו זיין] אזוי!״

הערענדיג די תשובה פון אים איז געווען ניכרין דברי אמת (סוטה ט:) אז ער גלייבט אז דאס איז טאקע די סיבה פאר זיין אָפּבּיעט דיספּאזישאן. ואיה״נ אז מ׳קען טענה׳ן אז דאס איז מער פשוט מכח זיין גענעטישע/ניוראלאגישע צאמשטעל וואס מאכט אים אזוי, ווי איידער זיין רעליגיע ודביקות בה׳, אבער עס האט דאך סמוכין פון ריסערטש (אויף וועלכע מ׳קען טאקע אויך זאגן, אז דאס׳ן זיין אזוי רעליגיעז באופן זה איז אויך נכלל בתוך דעם מענטש׳נס אינדיווידואלע גענעטישע/ניוראלאגישע מעיקאָפּ; ובאנו לבחירה לעומת דיטערמעניזם). עכ״פ, ביי מיין שווער שליט״א זעהט מען טאקע די געדאנק ווי דעם (דברים חי יג) תמים תהיה עם ה׳ אלקיך, ארבעט ממש אין דעם באשיינפערליכן זין פון אים מאכן א צופרידענער פרייליכער מענטש, ואפילו עם ח״ו תלאות עוברים עליו ל״ע.

און דאס פירט אויס מיין ווייב: ווער שטייט בעסער? איך מיט׳ן חכמה און טיעף-דענקען, וואס ברענגט מיר דעם (קהלת א חי) ויוסיף דעת יוסיף מכאוב און נייהיליזם, און מאכט מיר סטראָגלען מיט דעפּרעשאן און קאַנטעמפּלעיטן זעלבסטמארד? אדער מיין שווער, וואס איז נישט אזוי און האט דעם געדאנק בשבת יג: אז אינו נפגע, און איז ממילא כסדר פרייליך? איך בין דאך מודה אז תכלית יעוד האדם איז צוצוקומען צו דעם עטערנעלי ריינעם כסדר׳דיגן היי. און דאס האט דאך מיין שווער, לפי הודאתי, מער ווי איך. ולכן סוֺי וואַט אז מיין נייהיליזם און ״ארויסהאבן די וועלט פאר וואס עס איז״ איז, קוואָט/אָנקוואָט, ״אמת״ און "גערעכט", בשעת זיין, לדוגמא, גלייבן אין אונזער וויכטיגקייט איז ״נישט״? אפילו טאמער איז דאס ודומיהן נאר אַן אמונה הכרחית, זעהסטו דאך ווי ס׳ארבייט! (ועיין במה שכתבתי בזה אז טאקע מאן יימר אז דזשאן סטוערט מיל איז דייקא גערעכט געווען? און אט דאס איז וואס כ'האב געשריבן בנוגע נאָזיק'ס תענוג מאשין, אז עס איז זיכער ראציאנאל צו וועלן אריינגיין אין די "פאלשע" וועלט פונעם מאשין של תענוג, ווי איידער לעבן אינעם "עכטן" וועלט והכרתה וואו עס איז נישט אזוי.)

‏אגב, אז מ׳רעדט שוין, איז בשעת׳ן האבן גענומען 25 מ״ג קאַנאַבּיס, האב איך געשפירט ווי עס איז גאר מעגליך פארקערט פון וואס כ'האב דא געשריבן. מיינענדיג, "קאַנשׁעסנעס" איז דאס דעת און סעלף-עוועירנעס פונעם בּיאינג וואס איז קאַנשעס צו קענען דאדורך מגדיר זיין סביביו; ווי מער דערפון דאס האט, אלס מער קאַנשׁעס איז דאס. אבער אט די דעת איז בניגוד צו תענוג, און טאקע דעם יוסיף דעת יוסיף מכאוב. ווי ווייניגער דעת מ׳האט, אלס מער פיהלט מען ווי מ׳איז אויף א טריפּ כסדר, וואס מ'קען טאקע נישט מגדיר זיין (חוץ אלס "גוט" אדער "שלעכט"; עס איז אינעפעבּל און סאָבּליים). ולכן טאקע פיהלן תינוקות ווי זיי זענען אויף א כסדר׳דיגן טריפּ. און דאן גייען די בּיהעיוויארס פונעם באשעפעניש נאך ריין בּיהעיוויאריזם פון קאָז-און-עפעקט, אָן קיין קאַנשׁעס אבזערוואציע בדעת דערויף. דאס תענוג שטופט דערצו בלא דעת. ונמצא מזה, אז בע״ח וואס האבן נאך ווייניגער דעת, האבן אלס מער תענוג, וואס איז אינווערסלי פּראָפּאָרשענעל צו וויפיל דעת און אינטעליגענץ זיי האבן. אין אנדערע ווערטער, ריין קוואַליאַ של תענוג איז ווייניג קאַנשׁעסנעס - ווי ווייניגער דעת וממילא קאַנשׁעסנעס מ׳האט, אלס מער תענוג קוואַליאַ האט מען; די דעת שטערט גאר צו די תענוג קוואַליאַ. (ואולי משו״ה איז כל מי שאין בו דעה אסור לרחם עליו כדאיתא בברכות לג., ווייל וויבאלד שוטה אינו נפגע כבשבת יג: פעהלט נישט אויס דיין רחמנות בכלל; ער טריפּט בקוואַליאַ של תענוג און ער שפירט נישט צער אויף דיין לעוועל בכלל עניוועי.) ועיין בדברי דר. מיכאל מוּרעי. ווי אויך איז נמצא מזה אז לפי פּענסייקיזם און ״מיינד-שטאף״, איז ווי מער קרוּד ופשוט א יצור האט, אלס מער תענוג האט דאס. (דאס קען האבן קלאנגען פון דעם וואס דער רמב"ם שרייבט במו"נ ח"ב פ"ד אז די גלגלים האבן "נפשות" און דרייען זיך מחמת תשוקתם להא-ל ע"ש.)

ווי אויך האב איך געשפירט אז עס איז יתכן אז די יעוד וואס כ׳האב מפרט געווען איז מעטאפיזיש אומעגליך. ווייל דאס באדייט דאך אז מ׳האט א קאמפּליט סייענס איבער ״קאַנשׁעסנעס״, כדי צו קאנסיסטענטלי אפירבּרענגען די טריפּס של תענוג פונקטליך ווי אזוי מ׳וויל, אָן קיין שום געפאר פון צער און ״שלעכטע״ טריפּס. אבער עס איז מעגליך אז אזא פארשטאנד איז מעטאפיזיש מן הנמנע, ועיין לדוגמא בדברי דר. דוד טשאַמערס ודר. מאטייאס מישעל. (דאס האב איך געשפירט מכח דעם אז די יסוד היקום איז דאך למעשה תלוי אין קוואנטום רענדאמנעס, ועיין בדברי דער פיזיקער דר. מעט אָ׳דאַוּד.) ואגב, פונקט האב איך געזעהן היינט די טוויִט לגבי אלפאפאָלד 3, וועלכע איז אַן AI פראגרעם וואס זאגט פאר ווי אזוי פּראָטיִנס פאָלדן.

[מי אני]

‏דא איז דער פיזיקער דר. מעט אָ׳דאַוּד מסביר דר. ראדזשער פּענרויס׳ קאנפאָרמעל סייקליק קאסמאלאגיע מאדעל, וואו די יקום איז אַן אינפיניט טשעין פון יוּניווערסעס וואס גייען דורך א בּיג בּענג עד גענצליכע היץ טויט וחוזר חלילה. דאס ארבעט עפי״ז וואס לבסוף דיקעיט אלעס וואס האט מאסע און עס בלייבט (כמעט) גארנישט איבער אחוץ פאָטאַנס און רעידיעישאן (וואס אָן מאסע איז נישטא די מושג פון צייט, וממילא האט מקום אויך נישט קיינע רעפערענץ פונקטן און עס פארלירט איר זין (וואס זמן ומקום זענען סתם אזוי מקושר כידוע ועפ״י רעלאטיוויטי), ולכן ווערט עס צוריק צום נידעריגן ענטראפּי סטעיט כדמעיקרא). ער טענה׳ט אויך אז עס איז דא עווידענס דערפאר אין די CMB, הגם אנדערע זענען נישט מסכים. ער זאגט אויך אז עס איז יתכן אז גאר פארגעשריטענע ציוויליזאציעס פון פריערדיגע יוּניווערסעס קענען איבערגעבן אינפארמאציע אין די רעידיעשאן וואס בלייבט איבער און גייט אריבער צום נעקסטן יוּניווערס.

בונה עולמות ומחריבן (ב״ר ג ז). ולפי דר. פּענרויס איז דא די (ענדגילטיגע) חורבן פונעם פריערדיגן יוּניווערס, וואס ער טערמינט ״עאָן״, אט די בנין פונעם נעקסטן. וסתירת זקנים, דהיינו סתירה שהקב״ה סותר שנקרא (דניאל ט ז) עתיק יומין, הוא בנין (מגילה לא:).

[מי אני]

‏הרב דר. נחום (נארמאן) לעם ז״ל שרייבט (שוין אין 1965) לגבי דעם געדאנק פון די השלכות פון עקסטערע-טערעסטיעל לעבן אויף טעאלאגיע ורעליגיע ויחס האדם להא-ל (און טאקע עפ״י די מידיאקריטי פּרינציפּ אויסגעשמועסט אינעם ארטיקל):

When the existence of life elsewhere is established, and especially if some contact is made with intelligent beings elsewhere, we will be confronted by as much of a challenge to our established way of thought as when the Copernican revolution displaced the earth from the center of the universe and set in motion a religious and philosophical upheaval that has but recently run its course

ער שרייבט אז עס פעהלט שוין אויס אַן ״עקסאָ-טעאלאגיע״ זיך צו ספּראַווען דערמיט, הגם אז דאס עקזיסטענץ פון לעבן אויף אנדערע פּלאנעטן איז אפילו פון א סייענטיפישע מבט גאר ספּעקיולעטיוו און ווייט פון זיכער.

ער ברענגט ארויס אז עס זענען בעצם פארהאן דריי טעאלאגישע פראבלעמען דערמיט מיט וועלכעס מ׳דארף זיך ספּראווען: דאס ספעציעלקייט פונעם מענטש, דאס ספעציעלקייט פונעם בורא, און דאס רילעישאנשׁיפּ צווישן ג-ט און דעם מענטש.

לגבי דאס ערשטע איז דאך דער רמב״ם׳ס מהלך, ארויסגעברענגט אין מיין ארטיקל, אז דאס ״ספעציעלקייט״ פונעם מענטש איז נישט דוקא א הנחה וואס האט א באזיס. ער האט טאקע דעם מעלה פון הצלם אלקים לגבי שכל, אבער דאס דארף נישט צו מיינען אז ער איז עקסלוסיוולי ״ספעציעל״ און ״דאס בעסטע״; ער איז ״חשוב״ פאר זיך מכח זיין כח השכל, אבער דאס באדייט נישט דוקא ״חשוב׳סטע״ יצור בכלל. ער ברענגט צו אז עכ״כ:

So pronounced are MaImonides' anti-anthropocentric views, that one modern commentator on the Guide believes that Maimonides considers anthropocentrism as one of three fundamental errors that prevent man from arriving at true conceptions, and that Maimonides geared the whole of the Guide, directly and indirectly, to a refutation of these errors

Maimonides deflates man's extravagant notions of his own importance, and urges us to abandon these illusions. Two centuries later, Hasdai Crescas
was to go one step further
and refute the whole Aristotelian notion that the universe is composed of only one system of concentric spheres. With Crescas' idea of a large number of systems - according to Prof. Wolfson, an infinity of worlds - the whole anthropocentric argument proceeding from the structure of the universe collapses completely

However, Man's non-singularity does not imply his insignificance. Metaphysical dignity is not part of a numbers game; there is nothing in logic or philosophy that insists upon it being in inverse proportion to the number of beings who participate in it. Judaism, therefore, can very well accept a scientific finding that man is not the only intelligent and bio-spiritual resident in God’s world

There is a wide gap between Maimonides' rejection of an anthropocentric teleology and the facile assumption by certain contemporary agnostics that man is utterly purposeless. The smug assertion that from the cosmic point of view - as one scientist put it - life is a very unimportant affair, is absurd for (as Barzun has pointed out) it presupposes a cosmic point of view which by definition does not exist. The scientist may exclude purpose from the a priori categories with which he operates, but he can make no positive assertions about its absence; he may bracket teleology but he may not deny it. As Whitehead once said, "Scientists animated by the purpose of proving that they are purposeless constitute an interesting subject for study." To declare life and man purposeless is to presume a knowledge and a superiority to which one who is but a man may not legitimately lay claim. For Maimonides - and this is certainly a viable and reasonable position for contemporary theists - Man may not be the purpose of the universe, yet he may have a purpose in the universe

Honesty, however, compels us to recall that Maimonides was almost alone in advocating his particular conception of the position of man in the universe. Most other thinkers, led by Saadia, declared man the purpose of the creation and, hence, apparently consider that God is "primarily concerned with human events." If, then, there will emerge reasonable grounds for accepting the existence of extraterrestrial rational races, such attitudes will have to be revised. But the revision wil be centered upon the word "primarily." Judaism will then accept the view of one of its most distinguished exponents, Maimonides, over that of the majority with whom he disagreed

דאס ספעציעלקייט פונעם בורא ווערט א פראבלעם ווען לפי די טעזע פון אנדערע לעבן אין די רוימען, קומט לכאורה אויס אז לעבן קומט אפיר נאטורליך וואו די קאנדישאנס דערפאר זענען ריכטיג. ומה צורך ל״בורא״? אבער אויף דעם איז די תשובה דאס זעלבע ווי ווען מ׳נעמט אָן די נאטורליכע צוגאנג פון לעבן עפ״י עוואלוציע - פונקט ווי דאס פרעגט נישט אפ אז אט דאס איז די צוגאנג וואס דער בורא האט אריינגעשטעלט בהטבע (לאחר בריאת היוּניווערס, באיזה אופן, על הכלל) אז לעבן זאל אפירקומען דא. וכן הוא התם. ער שרייבט אז דאס זעלבע איז נוגע לגבי באשאפען לעבן אין א לאבּאראטאריע (אדער AI).

די דריטע פראבלעם פון דאס רילעישאנשׁיפּ צווישן ג-ט און דעם מענטש וואס דאס שאפט, איז מער א פסיכאלאגישע. מיינענדיג, ווען מ׳אנערקענט דאס געוואלדיגע וועסטנעס פונעם קאַסמאָס, ועכ״כ אז עס זענען (מעגליך) פונקט אזוי דא אנדערע סארטן אינטעליגענטע ברואים וועלכע האבן ממילא אויך א צלם אלקים, קומט שטארק ארויס דעם (תהלים ח ה) מה אנוש כי תזכרנו ובן אדם כי תפקדנו. והיינו, דאס געפיהל פון א פּערזענליכן רילעישאנשיפּ מיט ג-ט. כמובן, אז צו דעם קומט דאך דעם רמב״ם׳ס (אי-)קאנסעפּשאן פון וואס ״ג-ט״ איז (נישט) - ג-ט איז נישט עפעס א ״פּערזענליכע בּיאינג/כאראקטער״. און דאס איז טאקע אלס געווען (עכ״פ זייט די מיטל-אלטער) די פּאראדאקס פון רעליגיע ויהדות: פון איין זייט איז דאס מושג פון ״ג-ט״ כולו מופשט און אַבּסטראַקט, אבער פונעם אנדערן זייט האט דאס א משמעות ממשיות לחיי היומיומי של האיש הדתי; כעין די חילוק צווישן קדושתו של הקב״ה וכבודו. (ועיין ערך די פראבלעם פון רעליגיעזע שפראך). ווי ער שרייבט:

According to the Kabbalah, the denial of the unity of these two aspects of God, His transcendence and immanence, the divorce or rupture between them, is the primal sin of man. Now, when the immanence-transcendence equilibrium is denied, and God is conceived of as either totally immanent [pantheistic] or totally transcendent [deistic], we have in effect repudiated the personal nature of God. We have, then, a Deity who is absolute, infinite, and totally unconcerned and hence irrelevant to man. This, however, signifies "the death of God," and is not at all the "living God" of theistic religion. Judaism is, thus, renounced when the personality of God is negated by a denial either of His transcendence or His immanence. Only the affrmation of both leaves us with a God who is related, concerned, and relevant to man (as well as absolute and transpersonal)

The anticipated shock from the possible discovery of extra-terrestrial intelligent life has thus served, even before such discovery has yet been made, to enlarge the gap btween man and God. It may take one of two forms: an exaggerated transcendence, or an extravagant immanence, either a God who is only "far out" or One who is not "out there" at all. But by whatever route one travels, he reaches the same theological dead-end: a God who really doesn't matter. Immanence and transcendence, divorced from each other and taken to an extreme, ultimately meet in a God without personality; and a God without personality inevitably must lead to a humanity without character

A God who can exercise providence over one billon earhmen can do so for ten bilon times that number of creatures thoughout the universe. He is not troubled, one ought grant, by problems in communications, engineering, or the complexities of cosmic cybernetics

והשתא דאתית להכי, קען די תפיסה של החבל בשני ראשין, וואס די השוואה צווישן זיי צוויי איז דאס ״פּערזענליכע״, פונקט אזוי פארבלייבן, אפגעזעהן צי עס זענען דא אנדערע ברואים בעלי שכל, וועלכע קענען אויך האבן זייער רילעישאנשׁיפּ צו (דאס מושג פון) ג-ט, צי נישט. אין אנדערע ווערטער, נישט קיין חילוק ווי ווייט מ׳זעהט איין גדלות הבורא ופחיתות האדם, דורך די אנערקענונג פון (מעגליכע) אנדערע ברואים בעלי שכל (ואפילו מער ווי דאס מענטש), איז פארט די טרענסענדענס און קדושה של הקב״ה נישט סותר דעם פערזענליכן געדאנק פון דאס רילעישאנשיפּ בין הא-ל והאדם.

אגב, לגבי קדמות העולם ברענגט ער צו:

Another, equally fantastic notion advanced by J. B. S. Haldane in 1954, is based on the "steady-state" theory of the universe. Since the world, according to this theory, had no beginning, then life maybe co-eternal with the universe, i.e., life always existed and also had no beginning

ער שרייבט אויך:

The relatively new theological talk of a "developing" and an "evolving" God, are not only not a solution, but the core of the problem. They are a deception, nothig more. A deity subsumed under the Theory of Evolution is no more than an abstract animal. A God who is not supernatural is not Holy. The metaphysical becomes, in such a context, an illusion, and man a spiritual blank. In fact, this conception of an emerging, imperfect, totally immanent God striving for self-realization is, for all its alleged sophistication, strangely primitive, especially when compared to the supposedly naive idea of the God of the theists. Biblical man, fully conscious of his own limitations and frailties, conceived of a God who was perfect, omnipotent, supernatural. No one could, indeed, accuse him of creating a God in his own image. But some contemporary men, themselves imperfect, well-intentioned but flawed in practice, see manind as a link in the evolutionary chain, a species whose origins were exceedingly lowly but who strives for advancement in the same chain; and they posit a deity who fits this very description. It is nothg more and nothing less than a modern version of a graven image

הרב דר. דוד שץ צונעמט די 9 פונקטן וואס הרב דר. לעם אדרעסירט אין זיין ארטיקל:

IMG_7357.jpeg

ולגבי דר. מיכאל וויסכאגראד׳ס קריטיק אויף דעם ארטיקל, אז דאס איז נישט עפעס וואס מ׳דארף נעמען ערענסט, שרייבט ער:

IMG_7358.jpeg

ער שרייבט אז דאס האט אויך השלכות לגבי די פיין-טוּנינג ארגומענט:

IMG_7359.jpeg

[מי אני]

‏דא האב איך צוגעברענגט:

ומענין לענין באותו ענין אז מ׳האט דערמאנט קשיות אויפ׳ן מולטיווערס היפאטעזיע בתוך די געדאנק פון פּראבּעבּיליטי איז ווי באקאנט דא די בּייעס וואס רופט זיך דעם געמבּלער׳ס פאָלאָסיִ. דאס איז ווען מען רעכענט און צומישט אן אינדעפּענדענט זאך׳ס פּראבּעבּיליטי מיט די פּראבּעבּיליטי דערפון על הכלל כולו. למשל, ווען א געמבּלער ווארפט א מטבע פאר העדס אדער טעילס וואס יעדעס ווארף האט א שאנס פון 50/50 פאר העדס אדער טעילס. ער ווארפט דאס פיר מאל און עס געלונגט אויף העדס אלע פיר מאל, קלערט ער אז די פיפטע מאל ווארפן איז מער מצוי אז עס זאל פאלן אויף טעילס ווארום די שאנס, על הכלל כולו, פון ווארפן פינעף מאל א מטבע און עס זאל אלעמאל געלונגען אויף העדס איז 1/32 [האלב צו די פּאַוּער ער פון 5]. אבער עס איז נישט אזוי: די יעצטיגע ווארף פאר זיך איז פונקט אזוי 50/50 און די שאנס פון פינעף מאל העדס איז די זעלבע ווי זאגן אז עס זאל פונקט זיין די ערשטע פיר מאל העדס און דערנאך דייקא טעילס. די זעלבע זאך איז ווען ס׳געלונגט אים נישט די ערשטע פאר מאל און דערנאך קלערט ער, ״יעצט מוז עס שוין געלונגען. ווארום וואס זענען די שאנסן אז עס זאל האלטן אין איין נישט געלונגען.״

דר. איִען העקינג טענה׳ט אז בנוגע די מולטיווערס היפאטעזיע (בעיקר קעגן דר. דזשאן וויִלער׳ס מהלך פונעם מולטיווערס וואס איז סיקווענשאל - איינע נאך די אנדערע ועיין ערך סייקליק מאדעלס וואו די פונדאמענטאלע געזעצן פון זייערע פיזיקס וכו׳ טוישן זיך יעדעס מאל) איז דא אן אינווערס געמבּלער׳ס פאָלאָסיִ. דאס הייסט אז מ׳זעהט אן עווענט פאסירן וואס האט גאר א קליינע שאנס פון פאסירן נעמט מען אָן אז בע״כ האט געמוזט קודם געשעהן גאר אסאך פאסירונגען מיט א נארמאלע שאנס. עס מוז אבער נישט זיין אזוי. עס איז אזוי ווי א געמבּלער קומט אריין אין א קעסינאָ, זעהט אז מ׳האט געווארפן צוויי דייס און ביידע זענען געלונגען אויף 6, און נעמט דעריבער אָן על סמך זה גרידא אז דאס איז נישט די ערשטע ווארף פון דייס פונעם נאכט.

דר.פּעטריק מקרעט טענה׳ט אבער אז עס איז נישט דומה. עס איז מער דומה צו דעם וואו דער געמבּלער רמוז ווארטן אינדרויסן און מען רופט אים אריין נאר טאמער עס פאסירט אן אויסערגעווענטליכן ווארף; אזוי ווי די מענטשהייט וואס קען נאר עקזיסטירן אין אונזער סארט יוּניווערס. אין אזא פאל מאכט יא סענס און עס איז יא ראציאנאל אז ווען מען רופט אים אריין ווייל עס האט פאסירט חשבונ׳ט ער אז עס האט שוין פאסירט אסאך ווארפן.

דר. שׁאַן קעראל זאגט דערויף (אין א שמועס מיט דר. פיליפּ גאַף וועלכע האלט יא פון דעם ארגומענט דערקעגן; ועיין כאן):

The analogy anyway is not good. The analogy that you walk into a casino and you see someone roll the double sixes, and then you try to conclude they must have been rolling all night. Because the point is that we conditionalize on the fact that we saw double sixes

We exist - that's already known. There was no option that we could have seen anything else. We're not gonna find ourselves in a universe that does not allow for us to exist. So the question that we're addressing is, being good Bayesians, that we have two propositions in front of us. That is that there's either a single universe with certain values of the constants, or there's a multiverse, and in different parts of that multiverse, you're gonna get different values of the constants, and some will be hospitable to life, and some will not. And the question is, what are the chances that in those two theories somewhere, it's hospitable to life? That's why the analogy is not good

It's not that here we observed it in this one place and it's hospitable to life. But the question is, given these two grand theories of cosmology, what are the chances that life would be able to exist anywhere? And I think it's clearly more likely in the multiverse case

So if you buy that argument, I think that you would say that the fact that we exist I think there is something that is legitimate in asking when you're comparing cosmological theories, what is the probability, I don't want to quite say a priori, but at least before some things that we know, what is the probability that would predict the existence of people like us somewhere? That's the question being asked. I think that's a legitimate question to ask

ועיין לעיל בדבריו בזה. (דא זאגט ער אז אדער נעמט ער אָן די מאָלטיווערס היפאטעזיע, אדער אז דאס פיין-טוּנינג איז ל״ד פאר לעבן און אז עפעס א פארעם פון ״לעבן״ קען נישט זיין בלא זה.)

‏דא באציהט זיך דר. קיִט פרענקיש צו די טענה אז אויב וואלט א (באגלייבטער) מערדער איינגעשלעפט א מענטש אין אים געזאגט אז ער גייט אים אומברענגען טאמער א מאלפע טייפּט נישט עפעס אין ענגליש בשעת ער שלאפט, און ווען ער וועקט זיך אויף זעהט ער אז די מאלפע האט טאקע עפעס געטייפּט אין ענגליש, וואלט ער נישט געקלערט אז עס זענען דא א געוואלד אנדערע מלפעס וואס טייפּן סתם, אדער אז דאס איז במקרה. דאס זעלבע בנוגע זיך דערזעהן אין א יקום וואס שטימט פונקטליך מיט הוויית האדם. דר. פרענקיש טענה׳ט דערויף אז די טענה איז נאר גילטיג טאמער האלט מען אז עס איז דא עפעס ספעציעל אינעם מענטש וואס זאל ברענגען עפעס צו פיין-טוּנען. אויב אבער איז נישטא אבסאלוט גארנישט ספעציעל פארוואס דער מערדער זאל זיך ארומשפילן און אריינמישען אינעם מאלפע׳ס טייפּן כדי צו ראטעווען דעם מענטש, דאן וואלט ער יא געמוזט זאגן אז דאס איז במקרה, אפגעזעהן ווי ווייט אומפּראַבּעבּל ונסי דאס איז. אין קורצן, די פיין-טוּנינג ארגומענט באדארף אַן אבּיעקטיווער אַנטראָפּאָסענטריזם אז דאס מענטשהייט איז על הכלל ספעציעל און וויכטיג, און נישט נאר ממבט שלנו. און דאס איז עפעס וואס איז גארנישט אזוי זיכער, וכמו שכתבתי בהארטיקל. (דר. פרענקיש שטארקט דאס מיט די געדאנק אז מ׳זעהט אז די געזעצן פון די יוּניווערס זענען פונקט אזוי אויסגעשטעלט צו פארטיליגן און ענדיגן לעבן. ובאנו לבעיית הרעות. און ער וויל נישט אָננעמען אז עס איז מן הנמנע אנדערש.)

ולגבי די דימאַרקעישאן פראבלעם, והיינו די פונקטליכע הגדרה אויף אפצוטיילן די חילוק צווישן מהו ״סייענס״ ומהו ״פּסוּדאָ-סייענס, איז ידוע דר. קאַרל פּאַפּער׳ס הגדרה דערין, אז ״סייענטיפיק״ איז נאר דאס וואס מ׳קען פאלסיפיצירן. ובזה איז דא די ‏טענה אז די מאָלטיווערס היפאטעזיע איז טאקע נישט סייענטיפיק, זייענדיג אז עס קען דאס נישט עכט נאכקומען. (ועיין לעיל בדברי דר. דזשאָרדזש עליס. אבל עיין לעיל, ‏ובדברי דר. מעט דזשאנסאן.) אויף דעם האט דר. קעראל אַן אריכות, וואו ער טענה׳ט אז עס איז בעצם יא בגדר ״סייענס״. (ער זאגט אינעם פריער-ציטירטן אינטערוויוּ אז עווערעט׳ס ״אסאך-וועלטן״ אפטייטש אין קוואנטום מעכאניקס, אין וועלכעס ער איז דוגל, איז מער עלול צו קענען ווערן פאלסיפיצירט ווי די מאָלטיווערס טעזע.)

ער ברענגט ארויס אז עס איז סתם אזוי נישט אזוי פשוט צו זאגן אז דאס פאלסיפיצירן איז אט דאס וואס מאכט די דעמאַרקעישאן צווישן ״סייענס״ און ״פּסוּדאָ-סייענס״. ווי מ׳זעהט איז, עכ״פ בשעת מעשה, ווערט כמעט קיין שום סייענטיפישע טעזע נישט ״אפגעפרעגט״ פון ראיות נגדה - מ׳מאדיפיצירט דעם טעזע עס זאל שטימען דערמיט. עס איז נאר אז די געדאנק פון ״סייענס״ איז אראפצושטעלן מער ווייניגער הגדרות פון וואס איז לגמרי אינדרויסן דערפון (הגם אז דאס וואס איז ממש ביים גדר איז מער פארנעפעלט וניתן לשינוי להיכנס בתוכה אדער פארקערט), און אז די טעזעס עס פּאזיטירט זענען הסברים פאר פענאמענע וואס מ׳זעהט בחוש. ולכן זאגט ער אז די געדאנק פונעם קרייטעריאן פון פאלסיפיצירן א סארט טעאריע, איז אז עס זענען דא 5 סארטן מדריגות דערין:

1). וואו אפילו אין פּרינציפּ איז נישט פארהאן קיין דרך דאס צו פאלסיפיצירן בכלל - כגון שיטותיהן של פרויד און מאַרקס׳ טעאריע פון היסטאריע

2). וואו עס איז אין פּרינציפּ שייך צו פאלסיפיצירן, נאר עס איז נישט (סינטעטיש) מעגליך לעולם - כגון צו טעסטן די קאנדישאנס אינדרויסן פון אונזער קאסמאלאגישע עווענט הארייזאן

3). עס איז בעצם מעגליך צו פאלסיפיצירן, אבער עס איז פשוט אבנארמאל אומפראקטיש - כגון בויען א פּאַרטיקל עקסעלערעיטאר אזוי גרויס ווי די געלעקסי אדער ווארטן ביליאנען יארן צו זעהן א סארט עפעקט אין קוואנטום מעכאניקס

4). די טעאריע האט טעסטס וואס קענען ממש געטוהן ווערן דערויף, אבער די טעסטס קענען נאר חל זיין חלקים דערפון

5). עס זענען פארהאן דעפיניטיוו טעסטס וועלכע קענען לגמרי אפפרעגן דעם טעזע

עס איז גאנץ ברור אז די פונעם ערשטן מדריגה זענען נישט קיין ״סייענס״, בשעת די פון מדריגה 5 זענען יא. די שאלה איז איבער די מיטעלסטע דריי. דאס איז ווייל די מיטעלסטע דריי קענען בעצם זיין ״אמת״, בשעת די ערשטע שטעלט דאך ניטאמאל אראפ קיינע הגדרות וכללים אין די נושא הנידון פון החילוק בין ״אמת״ ל״שקר״.

ער זאגט אז ״סייענס״ און אירע מאדעלן ארבעטן עפ״י א בּעיסיען סארט ריעזענינג, פון זעהן ווי גוט די מאדעל שטימט מיט די עמפּירישע אבּזערוואציעס, און כסדר לפי״ז אָפּדעיטן ווי גוט די מאדעל איז. און דאס איז נוגע די מאָלטיווערס היפאטעזיע אויך:

How does the shift from an overly simplistic “falsification” paradigm to one based on abduction and Bayesian inference affect our attitude toward the multiverse? Rather than simply pointing out that the multiverse cannot be directly observed (at least for some parameter values) and therefore can’t be falsified and therefore isn’t science, we should ask whether a multiverse scenario might provide the best explanation for the data we do observe, and attempt to quantify this by assigning priors to different possibilities then updating them in the face of new data – just as we do for any other scientific theory

Put this way, it becomes clear that there isn’t that much qualitatively special about the multiverse hypothesis. It’s an idea about nature that could be true or false, and to which we can assign some prior probability, which then gets updated as new information comes in

ועיין בדבריו כאן. דר. קוֺיעל העליער ‏(וג״כ דר. פּיטער קוֺיל) טענה׳ט אויך ענליך.
‏דא שרייבט דר. קעראל:

The multiverse isn’t, by itself, a theory; it’s a prediction of a certain class of theories. If the idea were simply “Hey, we don’t know what happens outside our observable universe, so maybe all sorts of crazy things happen,” it would be laughably uninteresting. By scientific standards, it would fall woefully short. But the point is that various theoretical attempts to explain phenomena that we directly observe right in front of us — like gravity, and quantum field theory — lead us to predict that our universe should be one of many, and subsequently suggest that we take that situation seriously when we talk about the “naturalness” of various features of our local environment. The point, at the moment, is not whether there really is or is not a multiverse; it’s that the way we think about it and reach conclusions about its plausibility is through exactly the same kind of scientific reasoning we’ve been using for a long time now. Science doesn’t pass judgment on phenomena; it passes judgment on theories

‏(דא ברענגט ער ארויס אז ס׳דארף נישט צו מאכן א נפק״מ פאר׳ן מאראלישע התנהגות פונעם מענטש צי ס׳איז דא א מאָלטיווערס, וממילא פאסירן ממילא יעדעס ברירה בהתנהגותו של אדם אין די אינפיניט קאַפּיס עס זענען דא פון אים. דו לעבאס בעלמא הדין, און דא איז וואו דיינע עטישע ברירות מאכן אויס.)

דר. פּיטער וואויט טענה׳ט אבער אז די סייענטיפישע פראבלעם מיט׳ן מאָלטיווערס טעאריע איז נישט אז מ׳קען דאס נישט פאלסיפיצירן. נאר איידער אז עס פּרעדיקט גארנישט וואס זאל זיין ״שייך״ בכלל צו טעסטן. ער ברענגט דארט צו פון דר. סאַבּיִן האסענפעלדער דערין:

IMG_7443.jpeg

ווי זי שרייבט דארט:

In defense of the multiverse Carroll writes “Science is about what is true.” But, no, it’s not. Science is about describing what we observe. Science is about what is useful. Mathematics is about what is true

Fact is, the multiverse extrapolates known physics by at least 13 orders of magnitude (in energy) beyond what we have tested and then adds unproved assumptions, like strings and inflatons. That’s not science, that’s math fiction

וע"ע בדבריה כאן וואו זי טענה'ט אז דאס איז קעגן אקאם'ס רעיזאר:

If Ockham could see what physicists are doing here, he'd pray for God to bring reason back to Earth. You should remove unnecessary assumptions, alright. But certainly you shouldn't remove assumptions that you need to describe observations. If you do, you'll just get a useless theory, equations from which you can't calculate anything. These useless theories which lack assumptions necessary to describe observations are what we now call a multiverse. And they're about as useful as Ockham's prayers

You can believe that the seeming arbitrariness of the constants of nature is due to an infinite number of other universes. You can believe that, but you don't have to. Science cannot confirm that the other universes exist, but it also cannot rule them out. Just like science cannot rule out the gods and angels

דר. מאַסיִמאָ פּיגליאוּטשי שרייבט דערין:

Sean Carroll writes: “The best reason for classifying the multiverse as a straightforwardly scientific theory is that we don’t have any choice. This is the case for any hypothesis that satisfies two criteria: (i) It might be true; (ii) Whether or not it is true affects how we understand what we observe.” But those are exceedingly weak criteria indeed. As an extreme example, take the very fuzzy notion of God: it might be true, and whether it’s true or not this would affect how we understand the world. So what? Neither of those two observations — in itself — provides an iota of reason to believe in God. Or the multiverse

[מי אני]

לפי וואס כ׳האב דא געשריבן:

ובכלל, די געדאנק פון ״תכלית הידיעה אשר לא נדע״ און אז ווי מער מ׳ווייסט אין חכמה זעהט מען אלס איין וואס מ׳קען אלס נישט, איז אויך דומה צום [סימפּליפייד] לימיט:
c/x = 0
x←∞
והיינו, עני נומער איך וועל נעמען פאר c אז צו דעם בין איך צוגעקומען אין חכמה פון x שהיא החכמה כולה. און ווי מער איך ווייס אלס מער אנערקען איך אז x קומט נענטער און נענטער צו אינפיניטי, וממילא וואס איך ווייס איז דאך גארנישט.

קומט אויך אויס אז דאס׳ן זאגן לגבי הרעות אז ״אונז קענען נישט פארשטיין דעם באשעפער׳ס חשבונות״, איז (עכ״פ פון אונזער עפּיסטעמאלאגישער מבט) מאטעמאטיש עקוויוועלענט ווי זאגן, ״עס איז נישטא קיין חשבון (אין דעם)״.

דאס איז ווייל זאגן ״עס איז נישטא קיין חשבון (אין דעם)״ איז ווי זאגן אז עס איז פארהאן 0 חשבון. און זאגן ״אונז קענען נישט פארשטיין דעם באשעפער׳ס חשבונות״, איז ווי זאגן אונזער השגה בסיבותיו, איז ווי c/x ווען x←∞. והיינו, אז אונזער השגה, וואס איז די c, איז די פרעקשאן פון די חלקי ועומק סיבותיו וחשבונותיו, וואס איז די x. און די x פון הקב״ה איז דאך ∞; עס איז אינפיניט. און דאס, אין די לימיט, איז פונקט אזוי מאטעמאטיש 0, ווי ביים זאגן ״עס איז נישטא קיין חשבון״ (ווען געזאגט בדרך נעגאטיווער אטעאיסט; וואס איז אויך פון אונזער עפּיסטעמאלאגישער מבט).

און דאס זעלבע איז לגבי ״תכלית״. מיינענדיג, זאגן ״עס איז נישטא קיין תכלית״ איז 0 לגבי תכלית. און זאגן אונז קענען נישט משיג זיין מהו ״תכליתו״ של הקב״ה בעולמו שברא/הנובע מציאותו ממנו, איז דאס׳ן זאגן ״אונז קענען נישט פארשטיין דעם באשעפער׳ס תכלית בעולמו שברא״, וואס דאס איז ווי c/x ווען x←∞ כנ״ל, וואס איז אין די לימיט ומאטעמאטיש פונקט אזוי 0.

ועיין בדברי דר. אנטאני פלוּ.

***

דר. הוּ דעסמאנד שרייבט לגבי די מענטשהייט'ס אריגינעלע אָננעמען אַנטראָפּאָסענטריזם און די השלכות דאס האט לגבי דעם מענטש'נס צוגאנג לצער בע"ח. און ווען אט די פּערסעפּשאן טוישט זיך, טוישט זיך אויך די עטישע צוגאנג לבע"ח:

Once upon a time, when human dominance was still relatively new, humanity rushed to embrace it. In the book of Genesis, God says: Let us make man in our image, after our likeness: and let them have dominion over the fish of the sea, and over the fowl of the air, and over the cattle, and over all the earth, and over every creeping thing that creepeth upon the earth

This early narrative of our superiority is a declaration: humans have the capabilities to control other species, and this is natural and good. In representing humans as distinct creations, with their place in nature partially defined by their hunting or control of other animals, the Hebrew creation myth is not entirely different from many other creation myths across the world. One can imagine why these stories took hold. For our Bronze Age relatives more than 3,500 years ago, the dangers posed by nonhuman species were real and acutely felt. In those times, achieving some degree of dominance over nonhuman nature was seen as a gift. Today, hunting, gathering and farming have become industrial operations. Once so crucial to our way of life on Earth, they no longer collectively define us. But it is not only our ways of life that have radically shifted

Today, it is impossible to believe we are privileged creatures literally created by divine powers or spiritual forces. We know too much. As the theory of evolution tells us: go back far enough, and our ancestors were not ‘human’ but merely human-like. In fact, many of the traits we once thought made us unique have shown up in other species. Other animals can problem-solve creatively, communicate using symbolic language, become indignant when treated unfairly, and mourn the dead. These evolutionary discoveries have profound implications for the stories our species tells itself. Instead of being divine creations, we are part of a sprawling family of life, replete with family resemblances. This narrative implies that, rather than dominating other species, we should care for them like family members

And so, the story of moral superiority in Genesis gives way to a different moral tale from science. This is an egalitarian narrative teaching us that humans are just another species, with a duty to fight our tendency to dominate Earth and its inhabitants. The narrative goes something like this: Human beings are a part of the animal kingdom, not apart from it. The separation of ‘us’ from ‘them’ creates a false picture and is responsible for much suffering. It is part of the in-group/out-group mentality that leads to human oppression of the weak by the strong as in ethnic, religious, political, and social conflicts. Let us open our hearts to two-way relationships with other animals, each giving and receiving. This brings pure and uncomplicated joy

ער ברענגט ארויס ווי עס איז אבער מוכרח צו אנערקענען אז דער מענטש איז למעשה דער דאמינירענדע בריה כעת על פני תבל.

[מי אני]

לגבי די משל וואס @שמן למאור ברענגט ארויס איבער די געוואלדיגע גרויסקייט פון די קאַסמאָס, וואס דאס ווייזט אז תכלית העולם איז נישט דער מענטש, איז אט דאס דאס וואס דער רמב"ם שרייבט אינעם נעקסטן פרק במו"נ ח"ג פי"ד:

ממה שצריך גם כן שיתבונן בו האדם עד שידע מעלת נפשו ולא יטעה, הוא מה שהתבאר משיעורי הגלגלים והכוכבים ושיעורי הרחקים אשר בינינו ובינם.

והסתכל אלה הנמצאות הגשמיות מה עצום שיעורם ומה רב מספרם, ואם הארץ כולה אין שיעור לה כנגד הגלגל הכוכבים, מהו ערך מין האדם לכל אלה הנבראות? ואיך ידמה אחד ממנו שיהיו אלה בעבורו ובגללו ושהם כֵּלים לו? זהו ענין הקש הגשמים, כל שכן כשיתעין מציאות השכלים.

ע"ש אז דאס איז אפילו למאמיני החידוש וכ"ש למאמיני הקדמות. וכ"ש הוא ווי היינט ווייסט מען אז עס איז א געוואלד געוואלד אסאך אסאך מער vast ווי דאס וואס דער רמב"ם האט געוואוסט בימיו. און דער שם טוב שרייבט דארט נאך מער:

אחר שביטל הרב שלא יבוקש תכלית זה המציאות ואין האדם תכלית המציאות [בפי"ג הקודם], כבר יחשוב האדם שהאדם גדול המעשה והשיעור אף שלא יהיו הדברים בעבורו, ולכן הביא הרב בזה הפרק לבאר שאין ראוי לחשוב שהאדם הוא יותר נכבד מכל הנמצאים אף שלא יהיה בעבורו

***

Sofer.jpg

דרשות חת"ס לשבועות תקפ"א. כמובן אז להרמב"ם איז די געדאנק רק ממבטינו, וכעין דרכו של האברבנאל שהבאתי בהארטיקל.

***

לגבי טעלעאלאגיע ותכלית בכלל, האט דער עוואלושינערי ביאלאגיקער דר. דזשאן בּורדאן העלדעין געזאגט:

Teleology is like a mistress to a biologist: he cannot live without her but he's unwilling to be seen with her in public

והיינו, עס איז משונה׳דיג שווער פאר׳ן מענטש החוקר צו נישט זיין אין דעם מיינדסעט אז הטבע ונאטור איז פועל למען (אריסטו׳ס) סיבה תכליתית.

[מי אני]

עס איז דא דעם געדאנק פון טעראַפאָרמען א פּלאנעט; עקאָפּאָעיסיס. דאס באדייט אז אנדערע פּלאנעטן, ווי צב״ש מאדים און נוגה, אויף וועלכע מענטשן קענען לע״ע נישט לעבן, טוהט מען זיי טוישן דורך שטארקע טעכנאלאגיע אז עס זאל אויסזעהן ווי אונזער וועלט אז מ׳זאל דארט יא קענען לעבן געהעריג. (עס איז נאך טאקע דערווייל סייענס פיקשאן, אבל עיין בדברי דר. דניאל ווייטסאן.) דא איז אַן אינטרעסאנטע היפאטעטישע דעמאנסטראציע פון וויאזוי מ׳וואלט דאס געטוהן צו נוגה, און דא צו מאדים. דר. ראבּערט זוּבּרין טענה׳ט אז דאס איז נחוץ פאר׳ן מענטשהייט, און איז איר נעקסטן טריט און טוישן די ארומיגע ענווייראמענט צו אירע באדערפענישן; פונקט אזוי ווי זי האט אלס געטוהן דא אויפ׳ן כדור הארץ. און דאס איז אפילו אויב ס׳איז עפעס א פארעם פון לעבן דארט, פונקט אזוי ווי זי האט אלס געטוישט אויף די וועלט נישט קוקענדיג אויף די פארעמעס פון לעבן וואס זי שטערט (שלא בכוונה להרע להם). ובפרט אז עווענטועל, ווען די זון ווערט גרעסער, וועט שוין דאס מענטשהייט שוין נישט קענען זיין אויפ׳ן כדור הארץ.

עס זענען אבער דא פילאזאפן וואס זאגן אז דאס איז נישט עטיש אויסגעהאלטן, ובפרט טאמער זענען דא פארעמעס פון ״לעבן״ אויף די פּלאנעטן. דאס וואס אונז נעמען דאס נישט אין באטראכט קומט אפיר דורך דאס מענטשהייט׳ס גאוה (פון וועלן דעם והייתם כאלקים) און דאס וואס אונז באטראכטן דעם גאנצן יקום פון אַן אַנטראָפּאָסענטריק מבט, אז עס איז אלעס דא ״פאר אונז און וועגן אונז״ (ועיין ערך ״ספּיִשׁיִאיזם״ טאמער איז טאקע דא עפעס לעבן דערויף). ודי לנו מיט דעם ומלאו את הארץ וכבשוה ורדו וגו׳, און וואו דאס מענטשהייט האט געטוישט (און שאדן געטוהן) דאס ענווייראמענט דא אויף די וועלט.

דר. מאַרטין פאַג טענה׳ט אבער אז אפילו טאמער נעמט מען אָן זוּסענטריזם, וועלכע געבט א מאראלישע שוויית צו יעדעס סארט בע״ח, איז עס אבער דאך נאר ״העכערע״ בע״ח וועלכע האבן קאַנשׁעסנעס וואס האבן א מאראלישע שוויית. דאס איז אבער לכאורה נישט נוגע צו בּאַקטעריע סארט בע״ח (ועיין כאן). ואפילו טאמער נעמט מען אָן בּייאָסענטריזם/עקאָסענטריזם, וואס געבט א מאראלישע שוויית (במדת מה) אויף אָנצוהאלטן נאטור און ״לעבן״ (כגון אפילו צמחים וכו׳) בכל אופן שהוא, איז דאס אויך נישט א מאראלישע פראבלעם טאמער איז נישטא דארט קיין ״לעבן/נאטור״ בכלל. ער ברענגט ארויס אז מ׳דארף אלס אין אכט נעמען אז דאס מענטשהייט איז פונקט אזוי א חלק פון ובתוך נאטור. וממילא אויב זי טוישט עפעס דערין לצורכה, איז דאס פונקט אזוי ווי נאטור טוישט זיך אליינס, ווי בע״ח טוהן אין וואלד, וואס געשעהט ממילא בהכרח כסדר ואף בלא מין האדם (פונקט אזוי ווי אויב, דורך סתם נאטורליכע פראצעסן, זענען בּאַקטעריע וכדומה שוין ממילא אָנגעקומען צו אנדערע פּלאנעטן דורך א פּענספּערמיק פּראצעס); די מין האדם איז נאר אנדערש אין דעם אז זי טאקע איז קאַנשׁעס איבכר די עטישע השלכות פון אירע מעשים לעומת שאר הבע״ח ונאטור. ווי אויך, זאגט ער, דארף מען אפבאכט געבן פון נישט גיין צום אנדערן עק פון אַנטראָפּאָסענטריזם, והיינו מיסאנטראָפּי און א פיינטשאפט צום מענטשהייט בכלליות אז דאס מענטשהייט איז גאר א ״שלעכטס״.

עס איז סתם אזוי מערקווידיג ווי ער איז מגדיר די שיטה פון עקאָסענטריזם ויחסה לאַנטראָפּאָסענטריזם:

Since ecocentrism subordinates the rights of the individual to those of an holistic abstraction, it has been criticised as a misanthropic and totalitarian ideology. This is not without some justification, as much of the progress in ethics over the past few centuries has involved the extension of individual rights — many of which ecocentrism would require us to abandon. However, much of this criticism only fully applies to the more extreme versions of ecocentrism. Half the human population, big though it is, cannot be allowed to starve, however much this might suit the abstract purposes of the biosphere. This really would be immoral. The original “Land Ethic” of Aldo Leopold has thus been interpreted by some to mean something more akin to: the survival needs of humans outweigh the survival needs of non-humans, but the survival needs of non-humans outweigh the non-survival needs of humans. An ethic such as this stands not too far removed from some “enlightened self-interest” versions of anthropocentrism

דר. קריסטאפער מקעי מאכט א פשרה דערין אז צו צושטערן אינדיווידואלע בּאַקטעריע סארט בע״ח איז נישט אומעטיש; דאס איז מעשים בכל יום בסתם. אבער אויב גייט דאס צושטערן און עלימינירן דאס גאנצע מין בכלל, דאן איז דאס אַן עטישע פראבלעם.

***

ולגבי דעם אז בע״ח׳ס קאַנשׁעסנעס קען זיין בתענוג כעין אויף א סייקעדעליק טריפּ כל חייהם, אפגעזעהן פון וואס ווערט געטוהן צו זיי און ווי זייערע אינסטינקטס ארבעטן, איז אינטרעסאנט צוצוברענגען דאס וואס דער רמב״ם שרייבט במו״נ ח״א פע״ג:

שאם ידעת הנפש וכוחותיה והתאמת לך בה כל דבר לפי אמיתת מציאותו, הנה תדע כי הדמיון נמצא לרוב בעלי החיים (אמנם בעלי החיים השלמים כולם, רצוני לומר אשר להם לב, מציאות הדמיון להם מבואר), ושהאדם לא הובדל בדמיון.

עס איז נאר כח השכל וואס דער מין האדם איז מובדל מבע״ח. (ועיין בשמונה פרקים פ״א.)

און די סייקעדעליק הנאה ותענוג קומט (לכאורה) פון דאס סאָפּרעסן חלק השכל און נאר ארויסברענגען דעם חלק המדמה.

[מי אני]

דר. ריטשערד קעריער טענה׳ט אז טאמער טענה׳ט מען בעד בריאת יש מאַיִן הגמור, דאן קומט מען צו בהכרח אז עס איז דא א(ן אינפיניט) מאָלטיווערס.

דאס איז, בקיצור, ווייל טאמער נעמט מען אָן די ראיה פון מוכרח המציאות, וואס איז בעצם א ווערסיע פונעם אנטאלאגישע הוכחה ראיה, דאן נעמט מען אָן בהכרח אז עס איז נישט שייך בכלל צו גיין קעגן לאגיק און עס איז מן הנמנע אף לבורא שהוא כל יכול. דאס איז ווייל עס זאגט דאך און ווייזט אויף אז עס איז דא א מוכרח המציאות וואס, ביי דעפינישאן, איז לאגיש מן הנמנע אז עס זאל נישט עקזיסטירן - מהותו הוא הוא מציאותו. וידיעת ההפכים אחת הוא, אז מהות של הנמנע דערלאזט נישט אז עפעס זאל עקזיסטירן טאמער איז דאס א לאגישע סתירה מיניה וביה. אין אנדערע ווערטער און אין קורצן, ״אַיִן הגמור״ מוז זיין א לאגישע אפשרות. אנדערש איז דאס אז עס איז געווען אַן ״אַיִן הגמור״ א לאגישע נמנע און אומעגליך.

וממילא איז דאס וואס מ׳מיינט מיט ״אַיִן הגמור״ אז עס איז נישטא יעדעס זאך וואס עפ״י לאגיק איז יתכן אז עס זאל נישט זיין. די ״אַיִן״ מוז אבער בהכרח נאך אלס פארמאגן יעדעס לאגישע הכרח. און נאר לאגישע הכרח איז וואס איז מכריח אט דעם ״אַיִן״. וכן להיפך, אז נאר זאכן וואס לאגיק דערלאזט נישט, קענען נישט פאסירן צו און פון דעם ״אַיִן״. (זייענדיג אז די ״אַיִן״ קען ארויסגעבן וואס אימער עס איז נישט קיין לאגישע נמנע, וועט אבער אט דאס וואס עס געבט ארויס בהכרח מוזן זיין צוזאמען מיט דאס וואס איז א הכרח פאר אט די זאך הנובע. לדוגמא, אז עס געבט ארויס א האז, וועט עס בע״כ מיטגעבן דערמיט די געדאנקען פון מקום וכדומה, וואס אט דאס איז נכלל בתוך די הגדרה פון א ״האז״.)

ולכן, אויב איז עס פונקט אזוי פּראַבּעבּל אז עס קען ארויסקומען אנדערע יוּניווערסעס מיט אנדערע געזעצן ווי אונזערס, און קיין לאגישע נמנע איז נישטא דערפאר, דאן איז עס טאקע א געוואלד מער פּראַבּעבּל אז עס זענען טאקע דא (א סעט פון אינפיניט) מערערע יוּניווערסעס פון וועלכעס אונזער איז איינע פון זיי, א מאָלטיווערס, ווי איידער נאר דוקא אונזערס. (ווידעראום, אויב זענען אנדערע יוּניווערסעס מן הנמנע אחוץ אונזערס און אירע בּעיסיק פיזישע געזעצן, איז דאך נישטא קיין פיין-טוּנינג ארגומענט בכלל: עס מוז דאך בהכרח זיין אזוי און אנדערש קען נישט געמאלט זיין בכלל - עס איז נישט פונקט ״פיין-טוּנד״. דר. וויקטאר סטענגער האט גע׳טענה׳ט כעי״ז.) און דאס אז עס זאל פארבלייבן ״אַיִן״ איז פונקט אזוי פּראַבּעבּל ווי דאס אז עס זאל ארויסקומען דערפון א יוּניווערס, וממילא איז דאס פונקט אזוי נישט מער ווי איין מעגליכקייט צווישן א געוואלד מעגליכקייטן. (און זאגן אז פון אַן ״אַיִן הגמור״, בלא אלוק, איז לאגיש נמנע אז עס זאל ארויסקומען א ״יש״, וויבאלד דאס איז כעין זאגן 0+0=1, איז נישט מוכרח, וויבאלד מ׳קען זאגן אז דאס איז ענדערשער ווי זאגן אז 1+(1-)=0. ווי אויך טענה׳ט ער אז עס איז ל״ד אז 0 איז ״אַיִן הגמור״.) אין אנדערע ווערטער, אויב איז געווען אַן ״אַיִן״, איז עס כמעט אינפיניטלי פּראַבּעבּל אז עס זאל צושטאנד קומען דערפון עפעס וואס איז נישט לאגיש נמנע, ווי איידער אז עס זאל ווייטער (בלשון מושאל) פארבלייבן ״אַיִן״. ונמצא מזה אז עס איז אסאך מער פּראַבּעבּל אז עס זאל פּראדיצירן מערערע סארטן יוּניווערסעס וואס עס קען וועלכע זענען נישט לאגיש נמנע, ווי איידער ווייניגערע מעגליכקייטן. און איינמאל עס פּראדיצירט מערערע יוּניווערסעס, א מאָלטיווערס, וואקסט די פּראַבּעבּיליטי אונזער יוּניווערס מיט אירע געזעצן וועט צושטאנד קומען ביי טשענס.

‏דא געבט ער 6 ארגומענטן פארוואס די מאָלטיווערס היפאטעזיע איז מער לייקלי ווי נישט.

***

דר. רפאל לאטאסטער טענה'ט בנוגע די באקאנטע משל פון טרעפן א זייגער אויפ'ן גאס און וויסן אז דאס איז דעזיינד, וכמו"כ לגבי די יוניווערס, ולגבי די טעלעאלאגישע/פיין-טונינג ארגומענט על הכלל:

This is a problematic analogy. For one, it is known that watches have intelligent designers and manufacturers, a multitude of them, in fact, while the environs can be comfortably explained, naturally. Curiously, Paley thought that this designer/s had a designer, so that critics may wonder if the otherworldly Designer was also designed. Note that to assert that what applies to the watch must apply to the universe also is to commit the fallacy of composition. The watch was also created ex materia by a bodied person or persons, who was not all-knowing, all-powerful or all-good; the postulated creator/designer of the universe need not be either. Moreover, there appears to be something self-defeating about a disanalogous example that relies on the surprise of finding an obviously-designed watch or similar item amid stones, sand and water, when the theist assumes that those other things were also designed

The theist ought also to decisively define ‘life’ and explain under what conditions it can exist. Our sort of life may seem as simplistic as a lump of coal to more complex forms of life, and in light of the possibilities for better and more efficient design. If they could, the dinosaurs may have likewise thought the universe designed just for them, the day before they became extinct (perhaps, unlike humans, their sins were unforgivable). Similar challenges apply to the assumption of the significance of ‘order’ in the universe, which is a phenomenon that we are familiar with, that we happen to observe, and, conveniently, is a word that we define. A related problem is that complexity can arise naturally out of simplicity, as Darwin’s theory demonstrates. Furthering the point on arbitrariness, why not single out an undesirable aspect of the universe, such as rape? It is a fact that our universe was fine-tuned for a great many things, terrible things, including rape. It is undeniable that there are more incidents of rape every hour of every day, than there are known planets with our sort of human life. We can suppose then that the designer clearly had rape at the forefront of her mind, a concept seemingly incompatible with the omnibenevolent god of theism and more consistent with some evil god/s. Another interesting possibility is that the creation of humans might have been a mistake, by a less than perfect deity

A related question may be, “What is life?” It may be something that, like human life, is not objectively significant. Scientists still have not been able to decisively draw a distinction between life and non-life, allowing for the possibility that such a distinction may not actually exist (as with the mind-body distinction). See Jack W. Szostak, “Attempts to Define Life Do Not Help to Understand the Origin of Life,” Journal of Biomolecular Structure and Dynamics 29, no. 4 (2012): 599–600. The possibly illusory nature of life may also support monistic (i.e., pantheistic) models, rather than theistic or polytheistic models. This is a complex question, and the following could be considered: the confusion over whether viruses are living beings, the notion of robots developing intelligence and emotions equal to that of humans (or at least other animals), and also the possibility – perhaps best illustrated by plants transforming light and soil nutrients into ‘living material’ – that there is no such thing as life; all we observe is a transformation of one form of energy/matter to another

The origin of life, even simple life, only had to happen once, whether on this planet or elsewhere in the universe. From there, Darwin’s theory of evolution by way of natural selection largely explains ‘complex’ or ‘intelligent’ life. It is also possible that this universe, if oscillating, has had numerous ‘attempts’ at becoming life permitting. Note that most outcomes can be said to be improbable (such as that a man’s mother gave birth to him), but it does not follow that the hypotheses they are conditioned upon must also be improbable (such as this man’s mother giving birth). Also, much of the universe is inhospitable to human life, so that it may be supposed that it is fine-tuned for human death

Note also that if Earth were annihilated, the rest of the universe would be relatively unaffected. From this perspective, it may be easier to accept that intelligent or human life is a fortuitous side effect; after all, a life-permissible universe might still not yield life

Also, it seems unusual to proclaim that the universe, which is known to exist, is not necessary, while simultaneously affirming that something or somethings not known to exist are necessary

ער ברענגט ארויס אז מ'ווייסט דאך נישט די פּראַבּעבּיליטיס פון אנדערע סארט יוּניווערסעס, און צי אונזערע פיזישע געזעצן זענען יא מוכרח. ולגבי דר. סווינבּורן'ס טענה, שרייבט ער:

The sting of fine-tuning has certainly been lessened if God needed to create a vast multiverse just to get to our little life-conducive universe. This is although the theist might interject, correctly, that a multiverse that includes only one life-permitting universe is itself a fine-tuned life-permitting multiverse. This claim would be vacuous, however, as such a multiverse would be ‘fine-tuned’ for all (or many) possibilities, so that the concept loses power, thus presenting no obvious challenges to chance or multiverse hypotheses

ולגבי די משל וואס @שמן למאור נוצט, שרייבט ער:

That human life is an unpleasant side effect of a universe fine-tuned for cockroaches is plausibly demonstrable. Cockroaches predate and outnumber humans, thrive in varying conditions, and do not – yet – threaten the destruction of their planet with nuclear weaponry. Indeed, humans may destroy themselves through nuclear warfare, possibly catalysed by arguments over which non-existent god granted what disputed piece of land to which group of people. The cockroaches endure, eventually helping to rebuild the injured planet, restoring it to former (pre-human) glories. In actuality, while some cockroaches did seemingly survive the nuclear attack on Hiroshima, today’s sophisticated weaponry would likely destroy them as well. A more promising candidate for survival is the appropriate named Deinococcus radiodurans

דא ענטפערט דר. וויליאם לעין קרעיג אויף @שמן למאור'ס הערה, ובפרט אז מ'זאגט דאך נישט אויף ג-ט אז ער טוהט פעולות הבל (ועיין במו"נ ח"ג פכ"ה, וואס דער רמב"ם האט טאקע געהאלטן אז די וועסטנעס פון די קאַסמאָס איז א ראיה אז אונז זענען נישט תכלית הבריאה).

[מי אני]

דר. פּראַנאַי סאַנקלעטשאַ שרייבט:

Over the past 15 to 20 years, more and more papers and books have been published on the Meaning of Life. The work has begun to coalesce into something approaching a recognisable sub-field of Philosophy. One of the foundations of the analytic work is a distinction between the meaning of life and meaning in life. Questions about the meaning of life refer to the question of whether human life as such has a meaning, or whether the universe does. It’s a holistic kind of question. Meaning in life, on the other hand, refers to the ‘individualistic’ question of how and where and whether individuals can find meaning in their own lives

The consensus view is that the two questions are fundamentally distinct and theoretically separate – you can have a meaningful life in a meaningless universe, and vice versa. How robust this separation is I’m not entirely sure

ועיין כאן לגבי אפּטימיסטישע נייהיליזם. וידועים דברי דר. וויקטאר פרענקל.

***

דא רעדט דר. סאַבּיִן האסענפעלדער ארום איבער תכלית העולם און דר. סטיווען וויינבּערג'ס מימרא פון א פיזיקס מבט. זי ברענגט צו וואס דר. וויינבערג האט געזאגט:

In the past it was widely hoped that by studying nature we will find the sign of a grand plan, in which human beings play a particularly distinguished starring role. And that has not happened. I think that more and more the picture of nature, the outside world, has been one of an impersonal world governed by mathematical laws that are not particularly concerned with human beings, in which human beings appear as a chance phenomenon, not the goal toward which the universe is directed

זי זאגט אז, פון א פיזיקס מבט, קען די טעלעאלאגיע פון די יקום זיין "ליעסט עקשאן", אזא סארט מנוחה, אדער צו ווערן מער קאמפּלעקס, אדער דר. ליִ סמאלין'ס געדאנק פון פארמערן שווארצע לעכער (וואס מ'קען זאגן אונזער יקום איז "פיין-טוּנד" דערפאר). זי ברענגט צו פון דר. דוד דייטש'ס קאנסטראקטאר טעאריע אין פיזיקס, אז די תכלית העולם קען זיין צוצוקומען צו א יוניווערסאל קאמפּיוטער.

[מי אני]

דא האב איך צוגעברענגט דר. יצחק אסימאוו'ס "נאכטפאל" קורצע סייענס-פיקשאן סיפור. די סיפור ברענגט ארויס ווי א ציוויליזאציע וועלכע האט נאך קיינמאל נישט געזעהן קיין נאכט אויף זייער פּלאנעט, וממילא נישט די שטערנס וכו' וואס צייגן אויף ווי גרויס די יוניווערס איז באמת וממילא זייער אמת'ע שוויית און פחיתות לגבי כל העולם כולו, וואלט אראפ פון זינען ווען זיי דערזעהן זיך פלוצלינג אין נאכט און טינקל מחמת א ליקוי חמה, און זעהן די שטערנס וכו'. ביז אהין האט זיך זיי דאך געדאכט אז זיי זענען די סענטער און עיקר פון די יוּניווערס. דאס'ן צוקומען צו די הכרה איז גאר שווער פאר'ן באשעפעניש. הציץ ונפגע.

דא ברענגט דר. מעט אָ'דאַוּד ארויס ווי ליקוי המאורות האט געגעבן פאר די יוונים בימי בית שני די מעגליכקייט צו אָנהויבן דערגיין די ריכטיגע גרויסקייט פון די סאלאר סיסטעם. און ווי מער מ'זעהט די גרויסקייט און וועסטנעס פון די קאַסמאָס, אלס מער קומט אפיר דעם קאָפּערניקען און מידיאַקריטי פּרינציפּן איבער פחיתות האדם ושאין הוא התכלית. די וועג וויאזוי דאס דארף צוגיין אז דער מענטש זאל זיך פארלירן דערוועגן איז ווען דאס אלעס גייט צו לְאַט לְאַט צוביסלעך בהתפתחות מין האנושי ווי די מענטשהייט ווערט אלס קלוגער און מער פארגעשריטן. (ואפלו עם זה, קען מען דאך זעהן די התנגדות די בליק ברענגט.) איך האב געקלערט אז דאס קען זיין א רמז בהגמרא בסוכה כט. אודות ליקוי המאורות אז דאס קען זיין א שלעכטע סימן (לישראל) ע"ש. והיינו, ווייל דאדורך געבט דאס א מבוא צו רעכענען און אויסחשבונ'ען די וועסטנעס פון די קאַסמאָס, מער ווי וואס דאס מענטשהייט האט געקלערט מקודם בסתם. און דאס קען האבן א נעגאטיווע ווירקונג אויף וויאזוי דער מענטש באטראכט מקומו בהיצור.

דאס איז ביי מיר אביסל ארויסגעקומען בשעת'ן זעהן די לעצטע פילם אין די פּלאנעט פון די עיפּס פרענטשייס - די קעניגרייך פון די פּלאנעט פון די עיפּס. אין די פריערדיגע דריי פילמס (וואו מ'האט ריבּוּטעד און צוריק אָנגעהויבן פון פריש די פרענטשייס), פארציילט דאס ווי מ'האט פראדוצירט א וויירוס וועלכע מאכט אז מאַלפּעס באקומען אינטעלידזשענס ועד כדי שפראך, בשעת דאס האט א טויטליכע עפעקט אויף מענטשן. ולכן גייט צוביסלעך מענטשליכע ציווילאזציע אונטער, וואו די איבערגעבליבענע מענטשן שלאגן זיך מיט די עיפּס, און יעצט אז ס'זענען דא אויפ'ן פּלאנעט צוויי מיני ברואים מיט שכל, און די עיפּס זענען די רוב. די פערטע פילם איז סעט אפאר הונדערט יאר שפעטער, וואו מענטשליכע ציוויליזאציע איז שוין (כמעט כמעט) גענצליך אונטערגעגאנגען. די עיפּס זענען די דאַמינענט מין אויפ'ן פּלאנעט, אבער האבן למעשה נאכנישט קיין געהעריגע טעכנאלאגיע או כתב, און זענען (בערך) וואו דאס מענטשהייט איז געווען טויזענטער יארן צוריק (מיט אפאר חילוקים). אין א סצענע דערין צייגט דאס וואו די פּראטאגאניסט עיפּ (גערופן נאָאַ) קוקט דורך א פארלאזטע טעלעסקאָפּ. די סצענע ווייזט נישט וואס ער זעהט, אבער ברענגט ארויס אט די געדאנק אז ווען מ'האט די שכל צו פארשטיין וואס מ'זעהט, און מ'זעהט ווי ווייט און גרויס די יקום איז באמת לעומת די סענטריק בליק מ'האט געהאט דערויף ביז אהין, האט דאס אַן אפעקט אויפ'ן נפש.

Kingdom of the Planet of the Apes.jpg

(איך האב גראדע אויך הנאה געהאט אלס בחור פון טים בּורטאן'ס 2001 פילם אין די פרענטשייס, בעפאר די ריבּוּט אין 2011.)

*

‏‏דא רעדט דר. בּרייען גרין איבער די מאָלטיווערס און סטרינג טעאריע. ער איז דאס מדמה צו ווי יאָהאַנעס קעפּלער האט זיך געוואונדערט פארוואס די וועלט איז פונקט די ווייטקייט פונעם זון. כהיום ווייסן אונז אז ס׳דא מערערע פּלאנעטן מיט אנדערע ווייטקייטן פון זייער זון. די שאלה איז נאר אַן אנטראפּישע אז פארוואס טרעפן אונז זיך אויף א פּלאנעט מיט די ווייטקייט פונעם זון? און אויף דעם איז די תשובה ווייל נאר די ווייטקייט איז נישט צי הייס אדער צי קאלט צו דערלאזן לעבן.

ער ברענגט אויך ארויס אז מכח דעם אז די עקספּענשאן פון די יוּניווערס ווערט שנעלער און שנעלער, וועט אין די ווייטע צוקונפט די ליכטיגקייט פון די שטערענס נישט אָנקומען צום וועלט. און דעמאלטס וועלן אסטראנאמער נישט וויסן פון די גרויסקייט פון די יוּניווערס - זיי וועלן זעהן, אפילו מיט טעלעסקוֺיפּס, א שווארצע הימל. איז טאמער גלייבן זיי נישט די רעקארדס פון די אור-אלטע ציוויליזאציעס, וועלן זיי באמת מיינען אז זיי זענען תכלית היקום.

***

דא רעדט דר. מיטשיִאו קאַקוּ אז הגם די יוּניווערס וועט זיך ענדיגן עפ״י פיזיקס און נישט דערלאזן לעבן, איז אבער יתכן אז דאס מענטשהייט וועט גרייכן דאס מעגליכקייט פון קאנטראלירן ענערגיע אויפ׳ן פּלאַנק סקעיל, וואס דאס וועט דערלאזן אז זיי זאלן קענען אנטלויפן צו א פּאַראַלעל יוּניווערס.

***

לגבי עקסטערע-טערעסטיעלס און די פערמי פּאראדאקס, רעדט דא דר. בּרייען קאַקס איבער הסברים דערויף.

[פאסטעך]

דאס'ן צוקומען צו די הכרה איז גאר שווער פאר'ן באשעפעניש. הציץ ונפגע

לכאורה קען מען טאקע אזוי אויך אריינלערנען פשט אין גמרא חגיגה יד. אז בן זומא האט מטייל געוועהן אין 'פרדס', והציץ ונפגע. וע"ש. לפי הרמב"ם יסודי התורה ד, יג אז 'פרדס' איז 'מעשה בראשית' און 'מעשה מרכבה'. און דארט פארדעם (הלכה י) אז 'מעשה בראשית' איז מדעי היקום. ע"ש. ד. ה. ווי דו ביסט מסביר אז סך הכל די 'הכרה פון די פחיתות פון מענטש אין דעם יקום', קען גורם זיין אן existential crisis, און נפגע ווערן.

אכן דער רמב"ם אליינס אין מורה נבוכים חלק א פרק לב איז מסביר אנדערשט, אז דאס איז צוליב cognitive overload, ד.ה. נישט קענענדיג פראצעסן די קאמפליצירטע 'דאטע', איז גורם 'נפגע' צו ווערן. ע"ש. (ועי' שם הלכה יג). און דאס ווערט געשטיצט דורך היינטיגע פסיכאלאגיע, פאר א מאמר איבער דעם זעה דא. אבער איינמאל מען פראצעסירט די דאטע, פאררעכנט ער די עצם הכרה אלץ פאזיטיוו, (שם הלכה יב): בזמן שאדם מתבונן בדברים האלו ומכיר הגלגל ואדם, ויירא ויפחד, משפלותו ודלותו וקלותו, כשיעריך עצמו לאחד מהגופות הקדושים הגדולים, וימצא עצמו שהוא ככלי מלא בושה וכלימה ריק וחסר. וע"ש. און זעה דא אז דאס קען טאקע צוברענגן צו ענווה, און העלפן אנדערע. ע"ש.

[מי אני]

ריכטיג. ובכלל האט דער רמב"ם נישט געהאלטן פון די לאָווקרעפטיען עקזיסטענשאל קאַסמיקיסם פילאזאפיע, צו וועלכעס איך האב מדמה געווען אט די געדאנק דא פון הציץ ונפגע ביים "נאכטפאל". מיינענדיג, ווי ארויסגעברענגט אין מיין ארטיקל אין מייסטערווערק, נוצט דער רמב"ם גאר בכלל די אנערקענונג פון די וועסטנעס פון די יקום און דאס אז דאס מענטשהייט איז אויסדרוקליך נישט תכלית היקום, אלס א פּערספּעקטיוו צו העלפן דעם מענטש אין זיין עקזיסטענשאל פראבלעם מיט'ן פראבלעם פון שלעכטס. ווארום, ווי די מפרשים זענעם מסביר במו"נ ח"ג פי"ג, אויב דער מענטש אנערקענט אז ער איז נישט תכלית ועיקר היקום באמת, און די יקום איז אסאך ברייטער פון אים און זיין אַנטראָפּאָסענטריק מבט לגמרי, דאן שוואכט דאס אפ די תלונה פנעם מענטש אז "פארוואס קומט זיך אים ל"ע ליידן?"פונקט אזוי ווי עס איז דאך שוואכער מעיקרא די תלונה אז בע"ח ליידן. (און דאס איז על אף דאס וואס ער זאגט פריער בח"א פל"א אז עס זענען טאקע באמת בכלל דא גבולים וואס דער מענטש קען פון דארט און ווייטער לגמרי נישט משיג זיין.) ווי דר. בנימין קאַנראָי שרייבט במשנת הרמב"ם:

Intellectual perfection, not any kind of worldly doing well, is true happiness, and worldly ills are powerless to take it away. When a person comes to know God as perfectly as possible, they will reject egocentrism and anthropocentrism and stop believing that either themselves or the human species is the most important thing in the universe (III.12; III.13). But precisely by ceasing to worry about their own flourishing, and adopting a perspective closer (in certain limited respects) to God’s, they will flourish

עס איז מן הראוי לציין צו וואס דר. אלפרעד עברי שרייבט לגבי מו"נ ח"א פל"א ופל"ב:

In chapters 31 and 32 Maimonides makes the point, often reiterated elsewhere, that there are limits to what the human intellect can apprehend, assertions about things concerning which demonstrative proofs cannot be given. Maimonides is thinking mostly of metaphysical propositions and, relying on a cryptic talmudic passage, praises Rabbi Aqiba for recognizing the limits of such speculation

‏דא האב איך צוגעברענגט ווי ״יראת ה׳״ לויט׳ן רמב״ם איז די געדאנק פון awe על הבריאה.

***

און אז מ׳האט דערמאנט פּלאנעט פון די עיפּס, איז דאס וואס דער גבעת שאול שרייבט בפ׳ בהר, לגבי דעם אז מ׳קען מפרש זיין די פסוק בישעיה (יא ו) וגר זאב עם כבש וגו׳ כפשוטו:

IMG_7769.jpeg

ער זאגט דארט אויך אז מ׳קען אפלערנען שיטת שמואל דאין בין עוה״ז לימות המשיח אלא שיעבוד מלכיות בלבד, אז דאס איז נאר לגבי זאכן וואס גייען נתחדש ווערן לגמרי. משא״כ לגבי דברים שכבר היו ופסק, כגון הדברים בגן עדן לאדה״ר. (ווי אויך וועט דאס נאר זיין באר״י ולא בחו״ל.) ועיין בתפארת יהונתן בפ׳ נח אז בע״ח האבן געהאט דעת פאר׳ן מבול ע״ש.

***

‏דא האב איך צוגעברענגט דער דייטשע פילאזאף פיליפּ מיינלאנדער׳ס שיטה בתכלית העולם:

עס איז באקאנט אז פּאנטעאיזם איז די דאקטרין אז ״נאטור = ג-ט״ והיא הוא, זיי זענען איינס און דאס זעלבע. פּאנדעאיזם איז די דאקטרין אז בעת הבריאה האט זיך ג-ט מבטל געווען בתוך הבריאה און דערנאך איז היא הוא. דא האב איך צוגעברענגט לגבי דעם ״טויט פון גאט״ געדאנק:

אז מ׳דערמאנט די געדאנק אז עס איז נמנע אף מהא-ל צו באגיין זעלבסטמארד און זיך אליינס פארטיליגן, האב איך אויבן צוגעברענגט דעם רמב״ם במו״נ ח״ג פט״ו אז לדידן איז דאס אז ג-ט זאל זיך מגשם זיין אויך מכּתּ הנמנעות משא״כ להנוצרים איז עס נישט נמנע, און איז דאך א חלק פון זייער גלויבונג בישו. איז מיר געווען אינטרעסאנט צו זעהן אז דער קריסטליכער טעאלאג דר. טאמאס אלטיזער האט געהאלטן, און גאר פון א קריסטליכער טעאלאגישע פּערספּעקטיוו, אז גאט האט זיך ממש און ליטעראל זעלבסט-פארטיליגט ביי הריגת ישו, וואס דאן איז גאט געווארן פשוט איינס מיט נאטור כשפינאזע און נישט מער. און דאס איז נישט אין א מעטאפרישן זין אזוי ווי מאמרו של ניטשע, נאר ממש. און ווי ער שרייבט:
‏

To confess the death of God is to speak of an actual and real event, not perhaps an event occurring in a single moment of time or history, but notwithstanding this reservation an event that has actually happened both in a cosmic and in a historical sense

‏(דאס דערמאנט א משהו פון הרב דר. מיכאל אברהם׳ס שיטה אז בהעבר איז טאקע געווען א התערבות מהאלקים בהעולם, אבער כהיום האט זיך ג-ט אפגעזאגט דערפון זייענדיג אז דאס מענטשהייט דארף שוין צו זיין גענוג מעטשור זיך אליינס אַן עצה צו געבן לפי חקי הטבע המנהלים את העולם.)

לויט דער רמב״ם וקהל מאמיני ישראל איז אזא זאך מכּתּ הנמנעות אף להא-ל. ביי די נוצרים, וואס דארפן צוקומען צו הגשמה בתוך דתיהן ואמונתן, קען אויסקומען אז זיי זאלן אָננעמען אז דאס איז יא מכּתּ האפשרי פאר א כל יכול המחוייב המציאות.

דער דייטשער פילאזאף פיליפ בּאַץ/מיינלאנדער האט דאס גענוצט, עכ״פ אלס משל, לגבי די בריאה. והיינו, אז די בריאה על הכלל ציהט ווי מער זיך מדמה זיין לְקוֺנָהּ מיט דעם און זוכט צוצוקומען לאַיִן, אזוי ווי ״גאט״ וואס איז געווארן, אדער ווערט צוביסלעך, ״אַיִן״ דורך די בריאה, וועלכע גייט אויך צוביסלעך ‏אהין לאַיִן. דאס טויט ואפס איז דאס שטרעבונג פונעם לעבן און היקום כולה, און וואו זי זוכט אָנצוקומען.

דאס גייט אין איינקלאנג מיט וואס אַרטור שׁאָפּענהאַוּער, וועלכער איז געווען א שטארקער איינפלוס אויף מיינלאנדער, האט געזאגט אז דער מענטש פיהלט דאס בעסטע ווען ער איז קרוב למיתה ואַיִן, והיינו פאר ער שלאפט איין (וואס דאס איז דאך אחד מששים במיתה כבברכות נז:). וויבאלד דאס איז די ״רצון״ פון היקום כולה. דאס איז תכלית הבריאה - דאס איז וואס ג-ט האט ״געוואלט״ און איז די סיבה פארוואס ער האט באשאפען די וועלט; ווייל אנדערש איז עס מן הנמנע פאר אים אָנצוקומען צו די מטרה.

ועיין כאן איבער די לאגיק וכו׳ פון מיינלאנדער׳ס שיטה.

‏מיינלאנדער איז געווען א נאה דורש ונאה מקיים דערין, און ער האט זיך אליינס געהאנגען ל"ע, נאכ'ן דרוקן זיין בוך.

דאס קען געבן א נייעם באדייט אין דעם (ישעיה סג ט) בכל צרתם לו צר: דאס צער אינעם וועלט בשעת'ן גיין לאַיִן, איז די צער (כביכול) פון גאט ממש.