איינשטיינ'ס רעלאטיוויטעט תורה

[פשוט-קאמפליצירט]

אינעם "קוואנטום פיזיקס" אשכול האב איך געשריבן אז די שוועריגקייט צו פארשטיין די סוגיא האט נישט אזוי ווייט מיט דערהערן דעם מושג, ווי מיט פועל'ן ביים מוח צו פארנעמען און באנעמען עפעס וואס זיינע דערפארונגען דערהייבן נישט. דאס זעלבע איז אמת מיט איינשטיינ'ס טעאריע פון רעלאטיוויטעט. די מאטעמאטישע חשבונות זענען שווער צו פארשטיין (עכ"פ פאר מיר); די שקלא וטריא וואס האט געפירט איינשטיין אויפצוקומען מיט זיין טעאריע איז אויך נישט גרינג, און פאדערט א סך ידיעות אין סייענטיפישע טעמעס וואס זענען אונז פרעמד. דער עצם חידוש איז אבער נישט אזוי ווייט קאמפליצירט, ווי פרעמד פאר אונזערע השגות. איז, מיין איך, אז מען קען זי פארשטיין מיט נישט איבעריג א סך אנשטרענגונג, אויב האלט מען דעם מוח אפן צו א מעגליכקייט פון פארדייען יסודות'דיגע חידושים.

דאס ווארט רעלאטיוו מיינט ביחס. איך בין הויך רעלאטיוו צו אן 11-יעריג קינד. קארל, ווי איר קוקט אים אזוי אן, איז הויך און פעסטגעבויט. שטעלט אים אבער נעבן מיין פעטער פון אוסטראליע, א לאקש פון 6.7 פיס הויך מיט אקסלען און מוסקלען ווי שמשון הגיבור, וועט קארל, במחילת כבודו, אויסזען זייער דורכשניטליך. 60 די גראד איז זייער הייס פאר עמיצן וואס קומט סיביר, אבער אביסל קיל פאר עמיצן פון איינעם פון די הייסע אפריקאנישע לענדער. הויך און נידעריג, קאלט און הייס, ווי מערערע אנדערע זאכן זענען רעלאטיווע באגריפן; זייער משמעות איז תלוי אין - רעלאטיוו צו - נאך עפעס. דאס פארקערטע פון רעלאטיוו איז "אבסעלוט". א לעפל איז א לעפל, אפגעזען צי דער עסער איז שווארץ צי ווייס, הויך צי נידעריג, קאלט אדער הייס. אייזן איז אויך אייזן, פון סיי וועמענס פערספעקטיוו.

איינשטיינ'ס חידוש איז געווען אז צוויי זאכן אין דער טבע, וואס דער שכל און די וויסנשאפט ביז אים האבן באטראכט אלס אבסעלוט - דאס זעלבע פאר יעדן, אפגעזען פון פערספעקטיוו - זענען באמת בייגעוודיג, "פלאסטיש", פלעקסיבל: זיי קענען זיך טוישן, קנייטשן און בייגן. די דאזיגע צוויי זאכן זענען "זמן" און "מקום", צייט און ארט. "צייט" מיינט נישט דעם זייגער, טעג, און יארן, נאר דעם עצם געלויף פון יעצט ביז שפעטער; הוה צום עתיד. דער זייגער און קאלענדער זענען אזעלכע פאטענטן איינצושטעלן א סיסטעם אין תנועת הזמן, אז מענטשן זאלן זיך קענען פארשטיין. זיי קאנטראלירן אבער נישט דעם צייט-געלויף - א יסוד אין דער טבע וואס גייט פון זיך, אפילו ווען אלע זייגערס און קאלענדערס זאלן צעבראכן און פארברענט ווערן. כיוצא בו, מיט "מקום" מיינט דער פסוק חלל הפנוי, דאס עצם עקזיסטענץ פון "פלאץ", אין וואס מיר פונקציאנירן.

ביידע פון זיי, מקום און זמן, זענען אזוי יסודותדיג פאר דער בריאה, אז ס'איז נישט מעגליך זיך אויסצו'משל'ן די בריאה מיט זייער אפוועזנהייט. וואס הייסט דאס אז חלל, ליידיג פלאץ, פוסטקייט איז נישטא? וואס מיינט אז נישטא קיין פריער, יעצט און שפעטער? פרובירט זיך מצייר זיין אין געדאנק "גארנישט". אבער פארט, זיי זענען ברואים, וואס זענען אמאל, בטרם כל יציר נברא, נישט געווען. איינשטיין האט מחדש געווען אז ווען עמיצער רעדט פון צייט אדער פלאץ, מוז מען באלד וויסן ביחס צו וואס. סתם צייט און ארט כשלעצמם איז דאס זעלבע ווי רעדן פון הויכקייט/נידעריגקייט און הייס/קאלט, אן צוגעבן ווער עס רעדט אדער צו וועמען מען רעדט.

[יידל]

קודם א לייק געטאן סתם פארן עפענען די אשכול. יעצט גיי מיר לייענען.

[יידל]

זייער שיין! יעצט אז מיר פארשטייען שוין זיין עצם חידוש, וויל זיך פארשטיין וואס האט אים צוגעברענגט צו מחדש זיין אזא איפכא מסתברא'דיגען חידוש?

[פשוט-קאמפליצירט]

זייער שיין! יעצט אז מיר פארשטייען שוין זיין עצם חידוש, וויל זיך פארשטיין וואס האט אים צוגעברענגט צו מחדש זיין אזא איפכא מסתברא'דיגען חידוש?

קודם, א ווארט וועגן תנועה בכלל.

ווען א מענטש זיצט אויף א באן וואס לויפט מיט א שנעלקייט פון 30 מייל פער שעה, קען מען זאגן אז דער מענטש רירט זיך מיט דער זעלבער שנעלקייט, 30 מייל פער שעה. אויב דער מענטש זאל זיך אויפשטעלן און אנהייבן שפאנען אין דער באן, וועט דאס בילד שוין נישט זיין אזוי פשוט. לאמיר אננעמען אז די באן פארט אין דער ריכטונג פון מזרח צו מערב, און דער רייזנדער הייבט אן שפאנען אין דער פארקערטער ריכטונג, פון מערב צו מזרח, מיט א שנעלקייט פון 5 מייל פער שעה. ווי שנעל גייט דער מענטש? איז, וועט זיך ווענדן פון וועלכן פערספעקטיוו. עמיצער וואס שטייט אויף דער גאס אינדרויסן פון דער באן וועט זאגן אז דער רייזנדער רירט זיך ביי 25 מפ"ש; די באן פארט טאקע 30 מפ"ש, אבער דער מענטש שפאנט דאך אין דער פארקערטער ריכטונג ביי 5 מפ"ש. וועט דער דרויסנדיגער אים זען זיך רירן מיט א שנעלקייט פון 25 מפ"ש. (5 מייל ווערט דאך אראפגע'גנב'עט מיט'ן שפאציר אין דער פארקערטער ריכטונג.) דאס זעלבע פארקערט - אויב דער רייזנדער וועט שפאנען אין דער זעלבער ריכטונג ווי דער באנ'ס געלויף, פון מזרח צו מערב, ביי 5 מפ"ש, וועט דער דרויסנדער אים זען פליען 35 מפ"ש (די שנעלקייט פון באן-געלויף+דעם מענטש'ס גאנג).

דער רייזנדער זעלבסט וועט אין ביידע פעלער זיך אבער זען רירן מיט א שנעלקייט פון בלויז 5 מפ"ש. ער וועט דאך מעסטן זיין גיין רעלאטיוו צו דער באן. ווען ער זיצט אויף זיין פלאץ, זעט ער זיך נישט פליען ארום אין דער באן. במילא, ווען ער שטעלט זיך אויף און הייבט אן גיין, זעט ער זיך גיין נאר אזוי שנעל ווי זיין גאנג.

וועט אויסקומען אז ווען עמיצער פרעגט ווי שנעל דער שפאצירנדער מענטש רירט זיך, וועט דער פרעגער מוזן קלאר מאכן צי זיין קשיא איז ווי שנעל דער מענטש שפאצירט (דאס הייסט, ווי שנעל ער באוועגט זיך בשייכות צו דער באן), אדער ווי שנעל דער מענטש רירט זיך למעשה (זיין באוועגונג רעלאטיוו צו דער ערד אינדרויסן פון באן).

למעשה, די ערד אליין דרייט זיך כסדר (1070 מייל פער שעה). אזוי האבן מיר דאך טאג און נאכט. איז, האבן מיר פאר זיך דריטע היכא תמצא אין דער פראגע פון ווי שנעל דער שפאצירנדער רייזנדער באוועגט זיך. קיינער וועט נארמאלערווייז נישט שטעלן די פראגע, ווייל מיר זענען נישט געוואוינט צו טראכטן וועגן דער ערד'ס באוועגונג אין דעם קאנטעקסט. די פראגע איז אבער לעגיטים. אחוץ זיך דרייען ווי א דריידל, פארט די ערד ארום דער זון. דאס גיט אונז דאך דעם יאר מיט די סעזאנען. די ערד, זון און אלע פלאנעטן אלס גרופע באוועגן זיך אויך. און אזוי ווייטער און ווייטער.

במילא, איז נישט שייך צו באשטימען דעם ספּיד פון א ריקנדער זאך אן באשטימען פריער עפעס קעגן וואס די שנעלקייט ווערט אויסגע'חשבונ'ט. די וויסנשאפטליכע וועלט ביז איינשטיין האט געהאלטן אז ס'מוז זיין עפעס, וואס זיצט אויף איין פלאץ און רירט זיך נישט, אפגעזען פון וועלכן פערספעקטיוו מען קוקט די "זאך" אן. (די סיבה פארוואס ס'האט "געמוזט" אזוי זיין איז אויף דער רגע נישט נוגע. כ'וועל אפשר צוקומען דערצו שפעטער.) האט געהייסן אזוי: אמת אז תנועה איז בדרך כלל רעלאטיוו (צו דער ערד, באן, זון, סאלאר סיסטעם, מילקי וועי אא"וו); איז אבער פאראן איין אוניווערסאלע "רו-זאך", קעגן וועמען תנועה איז אבסעלוט. יענע זאך -- וואס מען האט א נאמען געגעבן ether -- באשטייט פון עפעס א דקות'דיגער סובסטאנץ וואס מען קען נישט זען, שפירן, הערן, אבער איז איבעראל אין דער אוניווערס. דער "איטהער" איז איבעראל, אין יעדער זאך. אזוי זיצט די דאזיגע "לופט" אומבאוועגליך לעולם ועד, און פון דעם איטהער פערספעקטיוו איז תנועה אן אבסעלוטע זאך.

אלעס האט געשטימט, ביז אן עקספערימענט האט איבערגעוויזן אז דער ether איז א דמיון. נישטא אזא זאך! אָן קיין איטהער ווערט אבער נולד א מוראדיגע קשיא, וואס האט צו טאן מיט דעם ספיד אוו לייט - דער שנעלקייט מיט וואס ליכט כוואליעס לויפן. איינשטיין האט געלעזט די פראבלעם -- און דא האט ער איבערגעקערט די אנגענומענע יסודות איבער מקום און זמן מיט'ן קאפ אראפ און די פיס ארויף.

(המשך יבוא, דורך מיר אדער אנדערע שטיבלניקעס.)

[פשוט-קאמפליצירט]

במילא, איז נישט שייך צו באשטימען דעם ספּיד פון א ריקנדער זאך אן באשטימען פריער עפעס קעגן וואס די שנעלקייט ווערט אויסגע'חשבונ'ט. די וויסנשאפטליכע וועלט ביז איינשטיין האט געהאלטן אז ס'מוז זיין עפעס, וואס זיצט אויף איין פלאץ און רירט זיך נישט, אפגעזען פון וועלכן פערספעקטיוו מען קוקט די "זאך" אן. (די סיבה פארוואס ס'האט "געמוזט" אזוי זיין איז אויף דער רגע נישט נוגע. כ'וועל אפשר צוקומען דערצו שפעטער.) האט געהייסן אזוי: אמת אז תנועה איז בדרך כלל רעלאטיוו (צו דער ערד, באן, זון, סאלאר סיסטעם, מילקי וועי אא"וו); איז אבער פאראן איין אוניווערסאלע "רו-זאך", קעגן וועמען תנועה איז אבסעלוט. יענע זאך -- וואס מען האט א נאמען געגעבן ether -- באשטייט פון עפעס א דקות'דיגער סובסטאנץ וואס מען קען נישט זען, שפירן, הערן, אבער איז איבעראל אין דער אוניווערס. דער "איטהער" איז איבעראל, אין יעדער זאך. אזוי זיצט די דאזיגע "לופט" אומבאוועגליך לעולם ועד, און פון דעם איטהער פערספעקטיוו איז תנועה אן אבסעלוטע זאך.

אלעס האט געשטימט, ביז אן עקספערימענט האט איבערגעוויזן אז דער ether איז א דמיון. נישטא אזא זאך! אָן קיין איטהער ווערט אבער נולד א מוראדיגע קשיא, וואס האט צו טאן מיט דעם ספיד אוו לייט - דער שנעלקייט מיט וואס ליכט כוואליעס לויפן. איינשטיין האט געלעזט די פראבלעם -- און דא האט ער איבערגעקערט די אנגענומענע יסודות איבער מקום און זמן מיט'ן קאפ אראפ און די פיס ארויף.

וואס האט געצוואונגען סייענס אויפצוקומען מיט דעם "איטהער", הגם קיינער האט אים נישט געזען אדער געוואוסט וואס ער איז? איז די סיבה, ווייל אין דער אילוסטראציע מיט דעם רייזנדן אין דער באן האבן מיר געזען אז די שנעלקייט מיט וואס א ריקנדע זאך פארט איז תמיד רעלאטיוו - עס ווענדט זיך פון וועלכן פערספעקטיוו. ס'איז אבער פאראן איין אויסנאם, איין בריאה וואס פליט שטענדיג מיט'ן זעלבן ספיד, אפגעזען פונעם מענטש/קוק-ווינקל וואס מעסט איר. די דאזיגע זאך איז ליכט. א ליכט-שטראל פליט אומגעהויער שנעל, 186,000 מייל פער סעקונדע. מיר זעען קיינמאל נישט א ליכט-שטראל אין עקשאן, ווייל אונזערע אויגן קענען נישט אויפכאפן אזעלכע דקות'דיגע שנעלקייטן. ווען עמיצער ריקט דעם סוויטש און צינדט אן א לעקטער, ווערט באלד ליכטיג. דאס איז אבער נישט אינגאנצן אזוי; עס געדויערט א כהרף עין פונעם ריקן דעם סוויטש ביז די ליכט פונעם באולב קומט אן צו אונזערע אויגן.

צוריק צו אונזער באן. יעדע זאך וואס רירט זיך אין א פארנדער באן, וועט געזען ווערן זיך רירן מיט אן אנדערן ספיד צו עמיצן אינדרויסן פון דער באן ווי צו עמיצן אינעווייניג. אין אונזער משל האבן מיר גערעדט פון א שפאצירנדן מענטש. דאס זעלבע איז אבער אמת פאר יעדער זאך - קול, א געשאסענער קויל אא"וו. פאר עמיצן אינדרויסן וועט די שנעלקייט פון דער פליענדער זאך זיך ווענדן אין - רעלאטיוו צו - דער שנעלקייט און ריכטונג פון דער באן.

איין אויסנאם איז א ליכט שטראל. א שטראל וועט צו יעדן פליען מיט דער זעלבער שנעלקייט. אז עמיצער אויף דער באן וועט אנצינדן א פלעשלייט, וועט דער שטראל פליען 186,000 מייל פער סעקונדע פון יעדנס פערספעקטיוו. אפילו די באן זאל פליען ביי א שנעלקייט פון 100,000 מייל פער סעקונדע, וועט עמיצער פון דרויסן זען דעם שטראל פליען מיט דער זעלבער שנעלקייט ווי עמיצן אויף דער באן.

וויאזוי איז עס אבער מעגליך? איז דא איין איינציגער הסבר. והוא, אז דער ממוצע וואס טראגט א ליכט-שטראל איז עפעס וואס שטייט שטיל און רירט זיך קיינמאל נישט. דער דאזיגער ממוצע איז דין-דקות'דיג גענוג אז עס געפינט זיך איבעראל, אין אלעם, ארום אלעם - אזא סארט (בדרך משל ומליצה) ממלא כל עלמין וסובב כל עלמין. דער ether שטייט שטיל און פארגליווערט אויף איין פלאץ, און וועגן דעם זעען מיר ליכט זיך אלעמאל טראגן מיט'ן זעלבן ספיד. דער "איטהער" איז די איינציגע זאך אין דער בריאה וואס רירט זיך נישט - ער איז אבסעלוט אומבאוועגליך - מצד יעדן: דער פארנדער באן, די מענטשן אינדרויסן, דער זיך-דרייענדער ערד, דעם פליענדן סאלאר סיסטעם אא"וו. דער איטהער איז, כלומר, די שינעס אויף וועלכע א ליכט שטראל פליט. היות דער איטהער שטייט שטיל פון יעדנס פערספעקטיוו, זעען מיר יעדע זאך וואס טראגט זיך אין אים אייביג פליען מיט'ן זעלבן ספיד.

אלעס איז רעלאטיוו, אריינגערעכנט דער שנעלקייט פון ליכט - אויסער איין זאך, דער איטהער. ער איז אבסעלוט; יעדער איז מסכים און יעדער באשטייט אז ער זיצט שטיל. במילא, קומט אויס אז עפעס וואס טראגט זיך דירעקט דורך אים, האט אן אבסעלוטער ספיד. ליכט-שטראלן, האט די השערה געזאגט, איז די איינציגע זאך וואס לויפט דירעקט אויפ'ן איטהער (אין קאנטראסט צו א מענטש, וואס גיין אין דער באן; קול, וואס טראגט זיך דורך דער לופט אא"וו).

עס זענען נישט געווען קיין שום קאנקרעטע באווייזן אז דער איטהער עקזיסטירט. קיינער האט אפילו נישט געוואוסט וואס ער איז, פון וואס ער איז געמאכט. ס'איז נאר געווען דער איינציגער אויסוועג פון דער פראבלעם מיט דעם ספיד פון ליכט, אז זי זאל נישט קענען זיך אויסלאכן פון די חוקי הטבע און איגנארירן דעם כלל אז תנועה איז רעלאטיוו.

אין 1887 האבן צוויי סייענטיסטן דורכגעפירט אן עקספערימענט, וועמענס רעזולטאטן האבן געוויזן אז דער איטהער עקזיסטירט נישט. דער עקספערימענט גופא, די michelson morley experiment, איז טעקניקל און פעלט נישט אויס לעצם הענין. אבער ס'איז געווען קלאר ווי דער טאג אז ס'איז נישט פאראן אזא זאך ווי אן איטהער. אן קיין איהער ווערט דאך אבער צוריק שווער: וואס איז פשט אז ליכט איגנארירט דעם "פאקט", אז תנועה איז רעלאטיוו?

האט איינשטיין מחדש געווען אז די תנועה פון ליכט אז טאקע אבסעלוט. יא, יעדע זאך באוועגט זיך טאקע רעלאטיוו צו עפעס; איז אבער ליכט א יוצא מן הכלל. זי פליט די זעלבע פאר יעדן, אפגעזען צי א ליכט-שטראל געפינט זיך אויף א פארנדער באן, אויף דער ערד, אדער סיי וואו.

דאס ברענגט אבער אויף א פראבלעם. ווייל עס זאגט אין אנדערע ווערטער, אז עס איז פאראן עפעס א בריאה וואס פייפט אן די טבע. דער פאקט איז דאך אז תנועה איז רעלאטיוו - אייביג, יעדער. פריער האבן מיר געוואלט איינזעצן פשט אז ליכט-תנועה איז אויך רעלאטיוו, און מיר האבן פאר דעם צוועק באשאפן עפעס וואס איז אייביג פארגליווערט, און אז ליכט רירט זיך רעלאטיוו צו אט יענער לעולם-ועד'דיגער שטייענדער זאך. אויב איז אבער קיין איטהער נישטא, דארפן מיר דאך אויף עפעס אן אופן פארענטפערן דעם מה נשתנה תנועת האור מכל התנועות.

[פשוט-קאמפליצירט]

פ"ק,
מיין מח איז נאך צע'חוש'ט פון א געמיש פון רואה-ואינו-נראה'דיגע קוואנטום פארטיקאלן, וועלכע עקזיסטירן נישט-עקזיסטירנדיג ביים ברעג פון צווישן-וועלטליכער עקזיסטענץ, ביי עקן פון פיצינקע שטריקלעך צעשפרייט און צעזייט איבער דעם גאנצן אוניווערס. וואו קען איך זיך שוין אריינזעצן אין פרישע מח-דרייענדע צייט-פלאץ פאראדאקסן?

הא! (לאל בלע"ז). דאס איז דאך די זאך. אז מ'לעבט אין א צעמישטער, איכפא-מסתבראדיגער וועלט, איז די איינציגע עצה צו עדזשאסטן דעם מוח אקארדינגלי. וואס יא, פון קוואנטום-פיזיקס/רעלאטיוויטעט פאלט מען גראד אריין אין פאעזיע, וואו די איינציגע שכלדיגע, מסודרדיגע זאכן זענען דווקא אומ'שכל און אומלאגיק. לייען, ברודער, לייען. נאך אביסל וועלן מיר שמועסן אויפ'ן לשון הנביא: א דאנק דיר, אה, ישראל. דיין "לייק" איז מיר געווען ווי באלזאם אויף דער נשמה...

[קול דודי]

פ״ק, געוואלד געשריגן, ס׳איז אופכא מסתברא. קיינעם פאר איינשטיין איז געקומען איז נישט איינגעפאלן אז ליכטיקייט גייט מיט אן אבסאלוט שנעלקייט: ווייל אויב יא פרעגט דאס קשיות אויפן איטהער! די מייקלסון-מארלי עקספערימעמט האט געוויזן אז ליכטיקייט גייט די זעלבע שנעל און אלע דירעקשנס, וואס דאס טאקע גופא האט געפרעגט א קשיא אויפן איטהער; דער איטהער איז נישט געווען א תירוץ אויף דעם! (כאטש אפילו צום סוף איז מען יא אויפגעקומען מיט א תירוץ.)

[יידל]

פ״ק, געוואלד געשריגן, ס׳איז אופכא מסתברא. קיינעם פאר איינשטיין איז געקומען איז נישט איינגעפאלן אז ליכטיקייט גייט מיט אן אבסאלוט שנעלקייט: ווייל אויב יא פרעגט דאס קשיות אויפן איטהער! די מייקלסון-מארלי עקספערימעמט האט געוויזן אז ליכטיקייט גייט די זעלבע שנעל און אלע דירעקשנס, וואס דאס טאקע גופא האט געפרעגט א קשיא אויפן איטהער; דער איטהער איז נישט געווען א תירוץ אויף דעם! (כאטש אפילו צום סוף איז מען יא אויפגעקומען מיט א תירוץ.)

יא, איך מיין אז קול דודי איז גערעכט און דאס אז ליכטיגקייט האט אן אבסאלוטער שנעלקייט האט די מייקסאן מארלי עקספערימענט אויפגעוויזן.

[פשוט-קאמפליצירט]

איך מיין אויך אז קול דודי איז גערעכט. איך האב געמיינט צו זאגן אז די שנעלקייט פון ליכט-געלויף "קומט אונז פאָר" ווי אבסעלוט. דאס איז דאך נישט קיין סייענטיפישער ארטיקל. איך פרואוו מסביר זיין די זאכן אויף מאמע לשון.

[בן תמליון]

איר שרייבט אביסל קאמפליצירט, איך מיין אויף מאמע לשון קען מען מסביר זיין איינשטיינס רעלאטיוועטעט אביסל אנדערש: וואס איז צייט? צייט עקזיסטירט נישט. ווען איר קוקט אויפן זייגער און עס האט זיך גערוקט ווייסט איר עס איז אדורך צייט. א גראזל איז אן אינטש היינט אין א חודש איז זי צוויי; אט איז אדורך צייט.
צייט איז א בייאלאגישער פראצודור ווען זאכן עלטערן זיך. קוקט גוט אן דעם בר מצוה בחורל קומט צוריק ביי זיין חתונה, צייט לויפט הא?

איינשטיין האט מחדש געווען אז ווען א זאך רוקט זיך איז דער בייאלאגישער צייט זייגער שטייטער, דאס הייסט צייט איז נישט אבסאלוט נאר רעלאטיוו. דאס איז מיט דער צייט, און היינט מיט קאמפיוטערס אויפגעוויזן געווארן אלס א פאקט חאטש מיט די פליישיקע אויגן איז אוממעגליך צו זען אז איר בלייבט עטוואס אינגער ווען איר פארט אויף א באן אדער עראפלאן איז עס דאך א פאקט. איינשטיין האט אויסגערעכנט אז ווען זאכן לויפן ביים שנעלקייט פון ליכט, וואס איז לויט איינשטיין די שנעלסטע לויפענדע זאך אין די בריאה, בלייבט דער בייאלאגישער זייגער שטיין דאס הייסט זאכן עלטערן זיך נישט, צייט בלייבט שטיין!

א באקאנטע משל האט איינשטיין פארגעלייגט: א צווילינג ברודער ביידע 13 יאר אלט, איינער נעמט א רייזע מיט א ראקעט וואס פליט מיט שנעלקייט פון ליכט, ווען ער קומט צוריק נאך א וויילע צום ערד קוגל, טרעפט ער דעם צווילינג ברודער אן אלטער איד מיט א ווייסע בארד אבער ער איז פארבליבן א 13 יעריקער בחורל.

[פשוט-קאמפליצירט]

איר שרייבט אביסל קאמפליצירט, איך מיין אויף מאמע לשון קען מען מסביר זיין איינשטיינס רעאטיוועטעט אביסל אנדערש: וואס איז צייט? צייט עקזיסטירט נישט. ווען איר קוקט אויפן זייגער און עס האט זיך גערוקט ווייסט איר עס איז אדורך צייט. א גראזל איז אן אינטש היינט אין א חודש איז זי צוויי; אט איז אדורך צייט.

אדרבא, ווייז מיר ביטע אן וואו כ'האב זיך נישט גוט מסביר געווען.

ביאלאגישע צייט איז א חלק אין צייט בכלל. ווען צייט לויפט שטאטער, מיינט עס דעם עצם געלויף פון הוה צום עתיד.

[בן תמליון]

ניין איר האט פיין מסביר געווען אביסל לאנג און טיף פארן עמך איד כ'האב געטראכט אביסל קערצער און אנדערש וועלן אנדערע בעסער חאפן. יישר חילך פאר דיין ארבעט זיי ממשיך להגדיל הדעת ולהאדירה.

[נקודה]

די שמועס פון איינשטיינס טעאריע דערמאנט מיר פון אן ארטיקל וואס איך האב געליינט פון א יודישען סייענטיסט א שותו"מ, אז עס איז דא א מעגליכגייט צו זאגען אז די דאזיגע איינשטיינס טעאריע פארענטפערט די סתירה צווישען תורה און להבדיל סייענס איבער ווי אלט די וועלט איז,

ער פרובירט צו ברענגען דקדוק ראיות פון די תורה אז די ערשטע 6 טעג פון די וועלט באשאף איז א טאג נישט געווען 24, די זון האט זיך און די מזלות האבן זיך אנגעהויבן דרייען אויף זייער באשטימטע שנעלקייט הערשט נאך די ששת ימי בראשית איז במילא האט א טאג געקענט זיין פיל פיל לענגער אבער און זעלבע צייט האט די אטאמישע זייגער יא געקלאפט ווי גיהעריג אין דאס גיט אונז זאכן וואס זענען אלט צענדליגע טויזענט יאר,

איך האב געליינט די ארטיקעל שוין א היפשע צייט צוריק במילא דענק איך עס נאר זייער אויבערפלעכליך, ואתכם הסליחה.

אגב איז אינטערסטאנט אנצומערקען אז די קארבאן טעסטינג (co/14) טעקניק קען נישט אנגעבען מער ווי בערך 60,000 יאר אלס העכער די יארגאנג (ביליאנען!) זענען פיסטע השערות אן קיין שום הארטע סייענטיפישע רעכענונגען

אזוי אויך איז די יארגאק סתירה נישט באמת קיין "סתירה" נאר מר כדאית ליה ומר כדאית ליה דאס הייסט אז טאמער נעמט מען אן אז די וועלט איז 6000 יאר איז עס נאר צוליעב וואס עס שטייט אזוי און די תורה און דאן נעמט מען אויך אן די געשיכטע פון די מבול וואס שטייט און די זעלבע תורה וואס האט געהאט א דירעקטע עפעקט אויף די קארבאן רעטיא (עכ"מ), די נישט גלויביגע קלייבן נישט נישט אין דעם און נישט אין דעים

באמת איז דאס אן אשכול פאר זיך און איך בין סתם אזוי פארקראכען

[פשוט-קאמפליצירט]

צוערשט שלום עליכם כבוד הרב "נקודה". עס קוקט אויס אז איר ברענגט דא פיינע ווארע.
וועגן דעם "יודישען סייענטיסט א שותו"מ," מיינסטו מסתמא דזשעראלד שראודער.
קארבאן טעסטינג איז נישט דער איינציגסטער וועג וויאזוי צו באשטעטיגן די עלטער פון זאכן.

שראודער איז פיינע נייעס. אין דער לעקציע שטעלט ער אוועק א יסוד אז דער וועלט'ס עלטער און די זעקס-טויזנט יאר וואס קומט אויס פון דער תורה זענען ביידע אמת, נאר פון צוויי פערספעקטיווען. דער חידוש מיט זיין אויפטו איז אז אנדערש ווי געווענליך ווען מען פרובירט פארענטפערן וויאזוי די צוויי זאלן קענען שטימען, ווייזט שראודער אויף אז לויט סייענס מוזן ביידע זיין אמת.

[פשוט-קאמפליצירט]

א גרויסן דאנק ר׳ פ״ק. ערשט יעצט גענומען די צייט קלאר דורכצולייענען די הקדמות צו רעלאטיוויטעט. איך ווארט אויף דעם המשך מיט שפאנונג.

יישר. איך דארף פריער ענדיגן דעם המשך אין מיין קאפ. אזוי איז עס גרינגער איבערצוגיסן אויפ'ן קיבארד.

אינדערצווישן, פארוואס זענען די אנדערע מיטגלידער שטיל? מיר האבן דאך ניקס וואס קענען די נושא. אייכם?

[קול דודי]

וועגן דעם "יודישען סייענטיסט א שותו"מ," מיינסטו מסתמא דזשעראלד שראודער

יא, מן הסתם דגעראלד שראודער. דער פראבלעם איז נאר אז שראודער איז נישט קיין פיזיקער און פארשטייט ניטאמאל דזענעראל רעלאטיוויטי איבער וואס ער רעדט! און אויב ווילסטו נישט גלייבן "קול דודי" פון קאווע שטיבל איבער דעם, אט דא האסטו וואס בערי סיימאן, א שתו"מ און א ריכטיגע אנגעזעענער פיזיקער (נישט נאר אין אש התורה) האט צי זאגן (גענומען פון דעם לינק):

Dr. Schroder is not a physicist. Despite claims that I’ve seen (never from him though!) that he was physics professor at MIT, what I’ve been able to determine is that he got a PhD in geology working on studying natural sources of radon as a source of radiation damage. His project was jointly sponsored by the radiation lab in the physics department at MIT and his first postdoctoral position was as a member of technical staff in the physics department. His writings that touch on general relativity show that he doesn’t understand the basics of that subject. I’ve no reason to believe he has any serious training in QM. He has only two published papers in the scientific literature, both on Radon concentration. (I only know so much because I am asked about him so often).

[יואליש]

וועגן דעם "יודישען סייענטיסט א שותו"מ," מיינסטו מסתמא דזשעראלד שראודער

יא, מן הסתם דגעראלד שראודער. דער פראבלעם איז נאר אז שראודער איז נישט קיין פיזיקער און פארשטייט ניטאמאל דזענעראל רעלאטיוויטי איבער וואס ער רעדט! און אויב ווילסטו נישט גלייבן "קול דודי" פון קאווע שטיבל איבער דעם, אט דא האסטו וואס בערי סיימאן, א שתו"מ און א ריכטיגע אנגעזעענער פיזיקער (נישט נאר אין אש התורה) האט צי זאגן (גענומען פון דעם לינק):

Dr. Schroder is not a physicist. Despite claims that I’ve seen (never from him though!) that he was physics professor at MIT, what I’ve been able to determine is that he got a PhD in geology working on studying natural sources of radon as a source of radiation damage. His project was jointly sponsored by the radiation lab in the physics department at MIT and his first postdoctoral position was as a member of technical staff in the physics department. His writings that touch on general relativity show that he doesn’t understand the basics of that subject. I’ve no reason to believe he has any serious training in QM. He has only two published papers in the scientific literature, both on Radon concentration. (I only know so much because I am asked about him so often).

קול דודי, כ'פארשטיי אז ס'איז פרוסטירעטינג צו רעדן צו א ציבור וואס איז נישט טרענירט אין די בעסיקס, אבער איז מעגליך ארויסצוהייבן לעכער אין שראודער'ס הייפעטעסיס?

קול דודי דופק פתחי לי אחותי יונתי תמתי.

[פשוט-קאמפליצירט]

האט איינשטיין מחדש געווען אז די תנועה פון ליכט אז טאקע אבסעלוט. יא, יעדע זאך באוועגט זיך טאקע רעלאטיוו צו עפעס; איז אבער ליכט א יוצא מן הכלל. זי פליט די זעלבע פאר יעדן, אפגעזען צי א ליכט-שטראל געפינט זיך אויף א פארנדער באן, אויף דער ערד, אדער סיי וואו.
דאס ברענגט אבער אויף א פראבלעם. ווייל עס זאגט אין אנדערע ווערטער, אז עס איז פאראן עפעס א בריאה וואס פייפט אן די טבע. דער פאקט איז דאך אז תנועה איז רעלאטיוו - אייביג, יעדער. פריער האבן מיר געוואלט איינזעצן פשט אז ליכט-תנועה איז אויך רעלאטיוו, און מיר האבן פאר דעם צוועק באשאפן עפעס וואס איז אייביג פארגליווערט, און אז ליכט רירט זיך רעלאטיוו צו אט יענער לעולם-ועד'דיגער שטייענדער זאך. אויב איז אבער קיין איטהער נישטא, דארפן מיר דאך אויף עפעס אן אופן פארענטפערן דעם מה נשתנה תנועת האור מכל התנועות.

מיר ווייסן שוין צוויי זאכן: איינס, אז תנועה איז אייביג רעלאטיוו; ס'איז א יסוד אין דער טבע. די צווייטע זאך איז: ליכט לויפט אייביג מיט דער זעלבער שנעלקייט. די צוויי זאכן זענען זיך אבער סותר. ליכט איגנארירט דאך די תנועה-רעלאטיוויטעטס-כלל. דאס האט געברענגט איינשטיין צו טראכטן אז עס מוז זיין אז עפעס אנדערש טוישט זיך; אן אנדערער פרט אין ליכט-ספיד בייט זיך.

ווען איך זאג אז "איך בין געפארן 60 מייל פער שעה", איז דער זאץ באמת א קיצור פון: מיין קאר האט געדעקט 60 מייל אין לויף פון איין שעה. אויב איך זאל זאגן: "איך בין געפארן 60 מייל", אדער: "איך בין געפארן במשך א שעה", ווייסט דער צוהערער נאכנישט ווי שנעל איך בין געפארן. אינעם ערשטן פאל ווייסט ער וויפיל שטח כ'האב געדעקט; אינעם צווייטן - ווי לאנג כ'בין געפארן. אבער צו וויסן ווי שנעל איך האב זיך גערירט, מוז ער וויסן ביידע פרטים: 1. דעם שטח וואס כ'האב מיט מיין טריפ געדעקט, און 2. די צייט ווי לאנג ס'האט געדויערט.

איז איינשטיין אויפגעקומען מיט א געדאנק. אויב זע איך ליכט פליען מיט אן אבסעלוטער שנעלקייט און עס רעכנט זיך נישט מיט'ן כלל אז תנועה איז רעלאטיוו, מוז זיין אז די אנדערע פאקטארן פון ספיד ווערן אפעקטירט. ליכט פליט טאקע 186,000 מייל פער סעקונדע. אבער דער שטח וואס עס דעקט און די צייט ווי לאנג די נסיעה דויערט -- דאס טוישט זיך יא. שטח שרינקט און צייט ציט זיך אויס.

זיין מסקנא אין תמצית איז געווען אז תנועה אפעקטירט מקום און זמן. ווי שנעלער די תנועה, אלץ איינגעשרינקענער דער מקום און אלץ אויסגעצויגענער די צייט.

[נקודה]

יעצט גיענדיגט אויסהערן זיין גאנצע לעקציע פון א שעה צייט, ער איז גיוואלדיג!
בד"וו זיין פראזע "order nerve arises from disorder by random"
האט ער געבארגט דאכט זיך פון פונעם הייליגען מהר"ל איך וועל פרובירען צו טרעפען די מראה מקום

[קול דודי]

קול דודי, כ'פארשטיי אז ס'איז פרוסטירעטינג צו רעדן צו א ציבור וואס איז נישט טרענירט אין די בעסיקס, אבער איז מעגליך ארויסצוהייבן לעכער אין שראודער'ס הייפעטעסיס?

נישט מעגליך ר' יואליש, ווייל מ'דארף אנהויבן פונ'ם אלף, אין איך קען דאס נישט טון בכתב. איך טראכט אז אויב ס'דא אן אינטערעסע קען מען אפשר אראנדזירן א שיעור בעל פה, דורך סקייפ אדער ענליכעס. אבער אפילו אין אזא שיעור וועט נעמען א לאנגע צייט ביז מען קומט אן צי רעלאטיוויטי.

[יואליש]

קול דודי, כ'פארשטיי אז ס'איז פרוסטירעטינג צו רעדן צו א ציבור וואס איז נישט טרענירט אין די בעסיקס, אבער איז מעגליך ארויסצוהייבן לעכער אין שראודער'ס הייפעטעסיס?

נישט מעגליך ר' יואליש, ווייל מ'דארף אנהויבן פונ'ם אלף, אין איך קען דאס נישט טון בכתב. איך טראכט אז אויב ס'דא אן אינטערעסע קען מען אפשר אראנדזירן א שיעור בעל פה, דורך סקייפ אדער ענליכעס. אבער אפילו אין אזא שיעור וועט נעמען א לאנגע צייט ביז מען קומט אן צי רעלאטיוויטי.

ועוד חזון למועד. אבער כ'נעם ארויס פון דיינע ווערטער אז דו פארשטייסט וואס שראודער זאגט און די קענסט עס ארויסהייבן די לעכער דערין. גערעכט?

[קול דודי]

אבער כ'נעם ארויס פון דיינע ווערטער אז דו פארשטייסט וואס שראודער זאגט און די קענסט עס ארויסהייבן די לעכער דערין. גערעכט?

יא. בעסער געזאגט: איך פארשטיי נישט וואס שראדער זאגט ווייל וואס ער זאגט מאכט נישט קיין סענס. שראדער פארשטייט נישט וואס ער זאגט, ווי אויבן דערמאנט בשם דר. שמעון ב. ס'איז איין גרויסן לאך.

[פשוט-קאמפליצירט]

יא. בעסער געזאגט: איך פארשטיי נישט וואס שראדער זאגט ווייל וואס ער זאגט מאכט נישט קיין סענס. שראדער פארשטייט נישט וואס ער זאגט, ווי אויבן דערמאנט בשם דר. שמעון ב. ס'איז איין גרויסן לאך.

די לעקציע צו וועלכער איך האב געלינקט איז באזירט אויף רעלאטיוויטעט?