די גאר שטארקע באווירקונג פון יידן אויף וועלט-ציוויזילאציע

[טשארייער]

[justify]בא מיר איז לעצטענס געווארען א קלאץ קשיא: פארוואס האט אונזער ציוויליזאציע אנטוויקלט'זיך נאר אין די לעצטער פאר הונדרעט יאר? האב איך אנגעהויבן זוכען אויף וויקיפעדיע, און ב"ה יגעתי ומצאתי, טעאריע'ס געשריבן אויף דעם זענען פאראן אן א שיעור. אבער מיין נייגעריגקייט איז נאך נישט זאט געווארען... על הרוב שרייבען זיי שיינע רעיונות וועגען די צוקונפט פון טאכנאלאגיע, ווען ומלאה הארץ נאכגעמאכטע-שכל וואס וועט איבערנעמען מענטשליכע שכל-מעגליכקייטן (געדאנקען פון בארימטע וויסענשאפט-בעלעטריסטישע שרייבער). אדער זיי פארנעמען מיט ווי אזוי פינקטלעך זאל מען מעסטען אט די פאסירונג (שיעורים איז נישט נאר א שאלה אין הלכה...), צום ביישפיל דעם מור-געזעץ (אז יעדער אכצען מאנאט ווערט געדאפלט דעם קראפט פון א קאמפיוטער טשיפ). אבער דאס אלץ זענענן חיצוניות'דיקער סממנים און אויסדריקן וואס פארנעמען'זיך נישט מיט דעם ווארצל פון מיין אויבענדערמאנטע פראגע, פארוואס טאקע אזוי? אלץ וואס זיי שרייבען נעמט דעם טעכנעלאגיע רעוואלוציע וואס מיר לעבען אדורך אלץ פאקט און בויען אויף דעם הויכע בנינים, אבער הלמאי דווקא אין דער לעצטער פאר הונדרעט יאר?

לכאורה קען מען ענטפערען גאר בפשטות: פאר דער יידישער אסימילאציע באוועגונג ביים סוף 18טן יארהונדרעט, האבן יידן געווען פארנומען אדער אין לערנען תורה אדער אין מאכן א פרנסה, אבער זיי האבן קיין שייכות ניט געהאט צו וויסענשאפט. היות אז יידן זענען געבענטשט מיט טאלאנטען מער פון יעדעס פאלק אויפן וועלט, האט וויסנשאפט אן יידן געווען פונקט ווי א בייגל אן א לאך, נישט קענענדיק דערגרייכן אירע פולע יכולת. אבער נאך די אסימילאציע באוועגונג, ווען טויזענטער יידן האבן אנגעהויבן ווערן א חשוב'ער טייל פון דער אקאדעמישער וועלט, האבן זיי אנגעהויבן מיטשטייערן זייער עילויישע מעגליכקייטן מיט די קנאות וואס נאר א פרייער ייד פארמאגט. איך מיין די ברענענדיקע פאסיע פון פרייער יידן צו פארבעסערען די וועלט על צד היותר טוב (וואס פון דעם שטאמט "תיקון עולם" אין אלע אירע פארמען), און וואס פאר א בעסערע מיטל ווי וויסענשאפט וואס דורך איהר קענען די גאנצער וועלט האבן הנאה דערפון און ווערן מער אנטוויקלט. זענען מיר נישט די אויסדערוויילטע פאלק וואס אירע צוועק איז צו זיין א וועג-ווייזער פאר גאנץ ציוויליזאציע? דאס פארנעמונג אין וויסענשאפט איז געווען א געזונטער פארמעלע פון ערפאלג וואס האט געמאכט (און מאכט אלץ נאך) דער גרעסטע צושטייער צו מענטשהייט זינט באשאפען פון וועלט.

דאס איז אלץ געגרונדעט אויפן יסוד אז רוב מנין ובנין פון וויכטיג וויסענשאפטליכע אנטפלעקונגען זענען פרודאקטן פון יידישע פארשונג אין יעדער תחום פון וואס איז נאר מעגליך. ג'ארג' גילדער בריינגט דאס ארויס זייער שיין און טיף אין זיין בוך "דאס ארץ-ישראל'דיקע פראבע". ער שרייבט וועגן קוואנטעם פיזיק פון איינשטיין, פון וואן-ניומען און זיין ארבעט מיט דעם "מאנהאטאן פראג'עקט" (וואס איהרע אטאמישע באמבעס האבן געבראכט א סוף צום צוויטן וועלט קריג), ווי וואן-ניומען'ס פארשונג אין מאטעמאטישע אלגאריזם'ס זענען דער יסוד פון קאמפיוטערס און איפארמאציע-טעכנאלאגיע בכלל. ער איז ממשיך צו מסביר זיין ווי אין אונזער תקופה פון עקבתא דמשיחא איז ארץ-ישראל געווארען א קיבוץ-גליות פון יידישע טאלאנט, און במילא מציון תצא די גרעסטער אויפטוען אין טעכנאלאגיע וואס קען נאר זיין, און מיט דעם מארשירן מיר צום צוקונפט, דער ימות-המשיח פון מענטשליכע-אנטוויקלונג (זע אויך "דער סטארט-אפ פאלק" פון דן סענאר און שאול סינגער). די בעסטער הוכחה אויף דעם בריינגט ער פון "אינטעל", וואס פראדוצירט מעכטיגע קאמפיוטער טשיפס וואס געפינען'זיך אין כמעט יעדער פערזענליכע-קאמפיוטער און קלוג-פאן אויפן וועלט. די מערסט וויכטיגע פארשונג פון "אינטעל" ווערט געטאן אין ארץ-ישראל'דיקע בתי-מדרשים (צענטערס פון "פארשונג און אנטוויקלונג") דורך יידישע טעכניקערס (זע אויך דא און דא).

איך בין נייגעריק צו וויסען ווי וואלט אונזער וועלט אויסגעקוקט אויב די וועלט-בארימט יידישע וויסענשאפטלערס און פארשערס וואלטן געהארעוועט זייער נעכט און טעג אויף א בלאט גמרא אדער א ביכל שו"ע. אפשר וואלטן מיר געהאט פיל מער מיוחד'דיקער גאונים אויפן מדרגה פון דער ראגאטשאווער גאון און ר' חיים בריסקער. (דרך-אגב, ווען ביאליק האט געטראפען דער ראגאטשאווער, איז ער געווען אין אזא התפעלות אז ער האט פראקלאמירט, "פון דער ראגאטשאווער'ס קאפ קען מען אפהאקען צווי איינשטיין'ס"). אבער פון צווייטן זייט אפשר וואלט היטלער ימ"ש ניט געהאט די וויסענשאפטליכער מעגליכקייטן צו הארגענען זעקס מיליאן מענטשען בבת אחת? ווער ווייס...[/justify]

[יאיר]

דאס איז אן אינטערעסאנטע אבזערוואציע. עס איז באמת שווער זיך צו פארשטעלן ווי אזוי די וויסנשאפטליכע וועלט וואלט אויסגעזען אן די אידישע קעפ. איין הערה, די מאסן אסימילאציע איז דאך געקומען דוקא צוליב די רענאסענס און די תקופת הנאורות וואס האט נאכגעפאלגט, קומט אויס אז דער חשבון איז אנדערש, די זעלבע תקופת הנאורות וואס האט געברענגט פרייהייט פון רעליגיע און דורך דעם צוגעפירט צו אסימילאציע, האט אויך געברענגט צו פרייהייט אין וויסנשאפט. נאך א נקודה, די ערשטע רעוואלוציאנערע וויסנשאפטליכע טעאריעס זענען דוקא געקומען פון נישט אידן (קופערניקוס, גאליליאו, קעפלער, ניוטאן) בעת אין די פילאזאפישע רעיונות האבן די אידן געהאט א גרעסערן טייל אין אנהויב (שפינאזע, קאנט, ועוד).

[יידל]

(דרך-אגב, ווען ביאליק האט געטראפען דער ראגאטשאווער, איז ער געווען אין אזא התפעלות אז ער האט פראקלאמירט, "פון דער ראגאטשאווער'ס קאפ קען מען אפהאקען צווי איינשטיין'ס")

דער ראגאטשאווער האט אויף דעם געענטפערט "און פון די ברעקלעך וועלכע וועלן אראפפאלן ביים אפהאקן קען מען מאכן היבשע פאר ביאליקס".

[יאיר]

וועגן דעם צושטעל צווישן ראגאטשאווער און איינשטיין, איך מיין אז לא קרב זה אל זה, דער ראגאטשאווער איז געווען בליץ שנעל, און מער פילאזאפיש מבהיל'דיג, בעת איינשטיין איז געווען א מיושב'דיגער, אבער לויטער סייענטיפיש. הצד השוה שבהם אז אין אריגינעלקייט זענען ביידע געווען אויסגעצייכנט, מיט'ן אויסטרעפן אליין בליציגע טעאריעס בלויז מאטעמאטיש.

[ברזלי הגלעדי]

[justify]בא מיר איז לעצטענס געווארען א קלאץ קשיא: פארוואס האט אונזער ציוויליזאציע אנטוויקלט'זיך נאר אין די לעצטער פאר הונדרעט יאר? האב איך אנגעהויבן זוכען אויף וויקיפעדיע, און ב"ה יגעתי ומצאתי, טעאריע'ס געשריבן אויף דעם זענען פאראן אן א שיעור. אבער מיין נייגעריגקייט איז נאך נישט זאט געווארען... על הרוב שרייבען זיי שיינע רעיונות וועגען די צוקונפט פון טאכנאלאגיע, ווען ומלאה הארץ נאכגעמאכטע-שכל וואס וועט איבערנעמען מענטשליכע שכל-מעגליכקייטן (געדאנקען פון בארימטע וויסענשאפט-בעלעטריסטישע שרייבער). אדער זיי פארנעמען מיט ווי אזוי פינקטלעך זאל מען מעסטען אט די פאסירונג (שיעורים איז נישט נאר א שאלה אין הלכה...), צום ביישפיל דעם מור-געזעץ (אז יעדער אכצען מאנאט ווערט געדאפלט דעם קראפט פון א קאמפיוטער טשיפ). אבער דאס אלץ זענענן חיצוניות'דיקער סממנים און אויסדריקן וואס פארנעמען'זיך נישט מיט דעם ווארצל פון מיין אויבענדערמאנטע פראגע, פארוואס טאקע אזוי? אלץ וואס זיי שרייבען נעמט דעם טעכנעלאגיע רעוואלוציע וואס מיר לעבען אדורך אלץ פאקט און בויען אויף דעם הויכע בנינים, אבער הלמאי דווקא אין דער לעצטער פאר הונדרעט יאר?

לכאורה קען מען ענטפערען גאר בפשטות: פאר דער יידישער אסימילאציע באוועגונג ביים סוף 18טן יארהונדרעט, האבן יידן געווען פארנומען אדער אין לערנען תורה אדער אין מאכן א פרנסה, אבער זיי האבן קיין שייכות ניט געהאט צו וויסענשאפט. היות אז יידן זענען געבענטשט מיט טאלאנטען מער פון יעדעס פאלק אויפן וועלט, האט וויסנשאפט אן יידן געווען פונקט ווי א בייגל אן א לאך, נישט קענענדיק דערגרייכן אירע פולע יכולת. אבער נאך די אסימילאציע באוועגונג, ווען טויזענטער יידן האבן אנגעהויבן ווערן א חשוב'ער טייל פון דער אקאדעמישער וועלט, האבן זיי אנגעהויבן מיטשטייערן זייער עילויישע מעגליכקייטן מיט די קנאות וואס נאר א פרייער ייד פארמאגט. איך מיין די ברענענדיקע פאסיע פון פרייער יידן צו פארבעסערען די וועלט על צד היותר טוב (וואס פון דעם שטאמט "תיקון עולם" אין אלע אירע פארמען), און וואס פאר א בעסערע מיטל ווי וויסענשאפט וואס דורך איהר קענען די גאנצער וועלט האבן הנאה דערפון און ווערן מער אנטוויקלט. זענען מיר נישט די אויסדערוויילטע פאלק וואס אירע צוועק איז צו זיין א וועג-ווייזער פאר גאנץ ציוויליזאציע? דאס פארנעמונג אין וויסענשאפט איז געווען א געזונטער פארמעלע פון ערפאלג וואס האט געמאכט (און מאכט אלץ נאך) דער גרעסטע צושטייער צו מענטשהייט זינט באשאפען פון וועלט.

דאס איז אלץ געגרונדעט אויפן יסוד אז רוב מנין ובנין פון וויכטיג וויסענשאפטליכע אנטפלעקונגען זענען פרודאקטן פון יידישע פארשונג אין יעדער תחום פון וואס איז נאר מעגליך. ג'ארג' גילדער בריינגט דאס ארויס זייער שיין און טיף אין זיין בוך "דאס ארץ-ישראל'דיקע פראבע". ער שרייבט וועגן קוואנטעם פיזיק פון איינשטיין, פון וואן-ניומען און זיין ארבעט מיט דעם "מאנהאטאן פראג'עקט" (וואס איהרע אטאמישע באמבעס האבן געבראכט א סוף צום צוויטן וועלט קריג), ווי וואן-ניומען'ס פארשונג אין מאטעמאטישע אלגאריזם'ס זענען דער יסוד פון קאמפיוטערס און איפארמאציע-טעכנאלאגיע בכלל. ער איז ממשיך צו מסביר זיין ווי אין אונזער תקופה פון עקבתא דמשיחא איז ארץ-ישראל געווארען א קיבוץ-גליות פון יידישע טאלאנט, און במילא מציון תצא די גרעסטער אויפטוען אין טעכנאלאגיע וואס קען נאר זיין, און מיט דעם מארשירן מיר צום צוקונפט, דער ימות-המשיח פון מענטשליכע-אנטוויקלונג (זע אויך "דער סטארט-אפ פאלק" פון דן סענאר און שאול סינגער). די בעסטער הוכחה אויף דעם בריינגט ער פון "אינטעל", וואס פראדוצירט מעכטיגע קאמפיוטער טשיפס וואס געפינען'זיך אין כמעט יעדער פערזענליכע-קאמפיוטער און קלוג-פאן אויפן וועלט. די מערסט וויכטיגע פארשונג פון "אינטעל" ווערט געטאן אין ארץ-ישראל'דיקע בתי-מדרשים (צענטערס פון "פארשונג און אנטוויקלונג") דורך יידישע טעכניקערס (זע אויך דא און דא).

איך בין נייגעריק צו וויסען ווי וואלט אונזער וועלט אויסגעקוקט אויב די וועלט-בארימט יידישע וויסענשאפטלערס און פארשערס וואלטן געהארעוועט זייער נעכט און טעג אויף א בלאט גמרא אדער א ביכל שו"ע. אפשר וואלטן מיר געהאט פיל מער מיוחד'דיקער גאונים אויפן מדרגה פון דער ראגאטשאווער גאון און ר' חיים בריסקער. (דרך-אגב, ווען ביאליק האט געטראפען דער ראגאטשאווער, איז ער געווען אין אזא התפעלות אז ער האט פראקלאמירט, "פון דער ראגאטשאווער'ס קאפ קען מען אפהאקען צווי איינשטיין'ס"). אבער פון צווייטן זייט אפשר וואלט היטלער ימ"ש ניט געהאט די וויסענשאפטליכער מעגליכקייטן צו הארגענען זעקס מיליאן מענטשען בבת אחת? ווער ווייס...[/justify]

כ׳פארשטיי נישט אויב גדולי ישראל קענען אלע חכמות וואלט דאך געדארפט זיין פונקו פארקערט

[יתרו]

א גיטע קשיא,
ביי דעי וועי, דו וויסט וואסט ברזלי הגלעדי האט געטוען א גאנצע טאג ? איך גלייב אז נישט

[ברזלי הגלעדי]

א גיטע קשיא,
ביי דעי וועי, דו וויסט וואסט ברזלי הגלעדי האט געטוען א גאנצע טאג ? איך גלייב אז נישט

אוודאי, עפעס וואס אחשווראש האט נישט געווען

[ברזלי הגלעדי]

אחשווראש האט נישט געטוען

[בענדזשאמין פרענקלין]

[justify]איך בין נייגעריק צו וויסען ווי וואלט אונזער וועלט אויסגעקוקט אויב די וועלט-בארימט יידישע וויסענשאפטלערס און פארשערס וואלטן געהארעוועט זייער נעכט און טעג אויף א בלאט גמרא אדער א ביכל שו"ע. אפשר וואלטן מיר געהאט פיל מער מיוחד'דיקער גאונים אויפן מדרגה פון דער ראגאטשאווער גאון און ר' חיים בריסקער. דרך-אגב, ווען ביאליק האט געטראפען דער ראגאטשאווער, איז ער געווען אין אזא התפעלות אז ער האט פראקלאמירט, "פון דער ראגאטשאווער'ס קאפ קען מען אפהאקען צווי איינשטיין'ס"[/justify]

[justify]לכאורה וואלט איינשטיינס מוח קיין סאך נישט צוגעגעבן פאר לומדי תורה, דאכט זיך אז ר' חיים מיטן חזון איש האבן אויסגעשמאשקעט יעדעס שטיקל לומדות אין דקות וואס דער קצות אין נתיבות האבן איבער געלאזט, איז וואס וואלטן מיר געהאט דערפון אז א שטיקעל תורה ווערט נתחדש צווי מאל, נניח אפי' ער וואלט אויפגעקומען מיט א פרישע סטייל אין לומדות ענליכס צו וואס דער ראגאטשאווער האט מחדש געווען, וויפיל וואלטן לומדי תורה הנאה געהאט פון דעם ? וויפיל לומדים זענען דא וואס זענן זיך מחיה מיט א שטיקעל צפנת פענח ? עכ"פ איך מיין עס איז נישטא וואס צו באוויינען.
בנוגע ביאליק'ס ווארט, עס זעהט מיר אויס אז ער האט נישט געהאט קיין גרויסע ידיעה אין איינשטיין'ס תורות , איינשטיין'ס מח ווערט נישט געמאסטען דורך איר שנעלקייט, אדער איר שאפערישקייט, איך מיין אז היינט לעבן געוויסע מענטשן וואס האבן א העכערע איי קוי וואס איינשטיין האט פארמאגט און זענען וויט פון זיי א איינשטיין, וואס יא ? איך קאן עס נישט מגדיר זיין פינקטליך אבער אזויפיל קען איך יא זאגן אז דעם צפמת פענח'ס תורות קען א דורך שניטליכע מענטש דערהייבן אין פארשטיין, איינשטיין'ס חידושים אפילו נאכן גרינטליך דורך לערנען איז עס שווער משיג צו זיין, די קאנצעפטן וואס ער טוט אויף איז קעגן דעם פסיכאלאגישע געבוי פונעם מוח [ווער עס האט דאס שוין אמאל געלערנט ווייס פינקטליך וואס איך מיין] ווער רעדט פון עס מחדש זיין.[/justify]

[יידל]

ווי דו זאגסט. די חידוש פון איינשטיין איז אין זיין מעגליכקייט זיך ארויסצונעמען טאטאל פון קאממאן סענס און אויפקומען מיט א קאונטער-אינטואיטיוו טעאריע באזירט אויף מאטעמאטיקס.

[דעתי הענייה]

ווי דו זאגסט. די חידוש פון איינשטיין איז אין זיין מעגליכקייט זיך ארויסצונעמען טאטאל פון קאממאן סענס און אויפקומען מיט א קאונטער-אינטואיטיוו טעאריע באזירט אויף מאטעמאטיקס.

דאס איז געווען איינע פון זיינע מעלות... ער האט ממש גארנישט געהאט מיט מענטשליכקייט, און יעדען אספעקט.

[יתרו]

א גיטע קשיא,
ביי דעי וועי, דו וויסט וואסט ברזלי הגלעדי האט געטוען א גאנצע טאג ? איך גלייב אז נישט

אוודאי, עפעס וואס אחשווראש האט נישט געווען

ברזלי זיי נישט ברוגז, דא האסטו א שטיקל וויקי :
אופיו של ברזילאי הגלעדי אינו ברור על פי חז"ל. מהעובדה שבגיל 80 לא יכול היה עוד ברזילי לחוש טעם אוכל למדו חז"ל שהוא היה שטוף בזימה וקפצה עליו זקנה, שהרי שפחה מבית רבי טעמה טעם קדירה גם כאשר הייתה בת תשעים ושתים (שבת קנא, א), ו"ברזילי הגלעדי" היה שם נרדף בפי חז"ל לציון אדם שטוף בתאוות, עד כדי שפולט שכבת זרע רק מהסתכלות בבגדי נשים (יבמות עו, א).
מצד שני, דרשו חז"ל (בראשית רבה נח) כי העובדה שהביטוי "בני ברזילי" מוזכר במקרא חמש פעמים מרמזת על כך שמי שמאכיל צדיק כאילו מקיים חמישה חומשי תורה.

[יאיר]

[justify]איך בין נייגעריק צו וויסען ווי וואלט אונזער וועלט אויסגעקוקט אויב די וועלט-בארימט יידישע וויסענשאפטלערס און פארשערס וואלטן געהארעוועט זייער נעכט און טעג אויף א בלאט גמרא אדער א ביכל שו"ע. אפשר וואלטן מיר געהאט פיל מער מיוחד'דיקער גאונים אויפן מדרגה פון דער ראגאטשאווער גאון און ר' חיים בריסקער. דרך-אגב, ווען ביאליק האט געטראפען דער ראגאטשאווער, איז ער געווען אין אזא התפעלות אז ער האט פראקלאמירט, "פון דער ראגאטשאווער'ס קאפ קען מען אפהאקען צווי איינשטיין'ס"[/justify]

[justify]לכאורה וואלט איינשטיינס מוח קיין סאך נישט צוגעגעבן פאר לומדי תורה, דאכט זיך אז ר' חיים מיטן חזון איש האבן אויסגעשמאשקעט יעדעס שטיקל לומדות אין דקות וואס דער קצות אין נתיבות האבן איבער געלאזט, איז וואס וואלטן מיר געהאט דערפון אז א שטיקעל תורה ווערט נתחדש צווי מאל, נניח אפי' ער וואלט אויפגעקומען מיט א פרישע סטייל אין לומדות ענליכס צו וואס דער ראגאטשאווער האט מחדש געווען, וויפיל וואלטן לומדי תורה הנאה געהאט פון דעם ? וויפיל לומדים זענען דא וואס זענן זיך מחיה מיט א שטיקעל צפנת פענח ? עכ"פ איך מיין עס איז נישטא וואס צו באוויינען.[/justify]

יעצט פיר אויס, שטעל זיך פאר ווען דער ראגאטשאווער און חזון איש וואלטן זיך אריינגעלאזט אין וויסנשאפט, וויפיל ווייטער וואלטן מיר געהאלטן היינט אין סייענס. און ווען אלע חרדי'שע עילויים וואס ווערן פארשוועמט אין דעם ים פון חדש אסור מן התורה און תכלית הידוע שלא נדע וואלטן זיך אריינגעלייגט אין נושאים וואו זיי קענען אויפטון פאר די מענטשהייט. ועל זה דוה ליבנו.

[טשארייער]

[justify]עמעצער האט מיר באוויזן א שיחה פון ליבאוויטשער רבי'ן זי"ע וואס אדרעסירט אונזער טעמע:

וז"ל: א. בשייכות צום פסוק "בשנת שש מאות שנה לחיי נח וגו' נבקעו כל מעיינות תהום רבה (וארובות השמים נפתחו)", שטייט אין זהר: "ובשית מאה שנין לשתיתאה יתפתחון תרעי דחכמתא לעילא ומבועי דחכמתא לתתא ויתתקן עלמא לאעלא בשביעאה כו" - אז אין די יארן פון שש מאות שנה פונעם אלף הששי וועלן זיך עפענען די שערי החכמה למעלה און די מעיינות החכמה למטה און די וועלט וועט נתתקן ווערן אויף צו קענען אריינקומען אין דעם אלך השביעי.

דער פירוש פון די צוויי ענינים "תרעי דחכמתא לעילא, ומבועי דחכמתא לתתא" [וועלכע זיינען מרומז אין פסוק הנ"ל: "נבקעו כל מעיינות תהום רבה (מבועי דחכמתא לתתא) וארובות השמים נפתחו (תרעי דחכמתא לעילא)"] איז: "חכמתא לעילא" מיינט חכמת התורה, און "חכמתא לתתא" - חכמות העולם:

און ווי מיר זעען טאקע, אז אין דעם זמן הנ"ל איז געווען א התגלות יתירה אין חכמת התורה, פון פנימיות התורה ווי באוואוסט דער מאמר הצ"צ, אז דער קץ דביאת המשיח אויף שנת תר"ח, איז געווען דאס וואס עס האט זיך אין יענעם יאר אפגעדרוקט דער לקו"ת [ווייל דער אויפטו פון ביאת המשיח איז וואס דאמאלס וועט זיין "מלאה הארץ דעה את ה' גו'"]; און מיט עטלעכע יאר פריער האט זיך אפגעדרוקט דער תו"א (אין יאר תקצ"ז) - וואס דוקא ווען דער לימוד (פון פנימיות התורה) איז אין אזא אופן, ווערט דער "יתפרנסון" (פון ספרא דילך) און "יפוצו" פון די מעיינות הבעש"ט, וואס זיין התגלות איז געווען ארום שנת ת"ק,

און אזוי האט זיך דאן אויך אנגעהויבן א התפתחות יתירה אין די חכמות העולם.

דארף מען פארשטיין: בשלמא דאס וואס די התגלות פון פנימיות התורה איז א הכנה "לעאלא בשביעאה", איז מובן. ווייל היות אז אין ימות המשיח וועט זיך אויפטאן דער ענין פון "מלאה הארץ דעה את ה' כמים לים מכסים", איז מתאים, אז פאר דעם זמן, אלס הכנה דערצו, דאל זיין דער גילוי פון פנימיות התורה וואס איז א "מעין" פון תורתו של משיח; אבער וואס פאר א שייכות האט די התפתחות והתגלות פון די חכמות העולם מיט "לאעלא בשביעאה"?

נאכמער: פון דעם וואס דער זהר ברענגט ביידע זאכן בחדא מחתא איז פארשטאנדיק, אז זיי האבן א צוזאמענהאנג צווישן זיך - אז דאס גופא וואס עס האט זיך דעמאלט אנגעהויבן א נייע התגלות אין חכמת התורה (אלס הכנה צו ימות המשיח) איז "גורם" התפתחות פון חכמות העולם - דארף מען פארשטיין: אין וואס באשטייט דער קישור צווישן זיי, וויבאלד אז חכמות העולם זיינען אן אן ערך נידעריקער (לתתא) פון חכמת התורה (לעילא) ובפרט פנימיות התורה?

ב. די גאנצע וועלט, מיט אלץ וואס געפינט זיך אין איר, איז באשאפן געווארן "בשביל התורה ובשביל ישראל" וכל מה שברא הקב"ה בעולמו לא בראו אלא לכבודו" - איז פון דעם פארשטאנדיק, אז דער תכלית ושלימות הכוונה פון יעדער באשאפענער זאך איז אין דעם וואס זי ווערט אויסגענוצט, דורך אידן, אין עבודת ה'.

און אזוי איז עס אויך בנוגע צו די חכמות העולם, אז די כוונה אין דער התפתחות פון די חכמות העולם איז (בלשון התניא) "להשתמש בהן לעבודת ה' או לתורתו".

[וויבאלד אבער אז לאו כל מוחא סביל דא, און ווי דער אלטער רבי איז דארט מסיים "וזהו טעמו של הרמב"ם והרמב"ן ז"ל וסיעתן שעסקו בהן" איז דעריבער, איז עס שייך נאר צו יחידי סגולה מסוג הנ"ל, און דער וואס איז ניט שייך דערצו, איז עס, אדרבה, "מלביש ומטמא בחי' חב"ד שבנפשו האלקית"].

ח. ...די אמת'ע פאראייניקונג צווישן חכמות העולם מיט תורה איז, אז אין די חכמות העולם גופא דערזעט מען ענינים פון פנימיות התורה.

איינער פון די ענינים עקריים וואו מ'זעט עס במוחש: פנימיות התורה קומט צו מגלה זיין די אחדות הפשוטה פון אויבערשטן אין וועלט, אז ניט קוקנדיק וואס עס זיינען פאראן א ריבוי נבראים איז דער ריבוי ניט קיין סתירה צו דער אחדות הפשוטה של הקב"ה, ווייל, אדרבה, דער ריבוי גופא נעמט זיך דוקא מצד דער אחדות הפשוטה פון אלקות, ווי ס'ווערט ערקלערט בכמה מקומות.

וויבאלד די אמת'ע מציאות פון וועלט איז די אחדות הפשוטה פון אלקות, דערפאר דריקט זיך אויס אט די אחדות אויך אין דער מציאות פון וועלט גופא, אז אין וועלט גופא איז דא דער ענין ה"אחדות".

און דער ענין - די אחדות וואס איז פאראן אין וועלט (וואס בפנימיותה איז עס די אחדות הפשוטה פון אלקות) - ווערט מער און מער נתגלה מיט דער התפתחות פון חכמות העולם:

אמאל האט מען געמיינט, אז יעדערער פון די טבע-כוחות איז א כח נפרד בפ"ע, און אז דער חומר פון יעדער מציאות אין וועלט איז צונויפגעשטעלט פון מערערע פארשידענע יסודות (עלעמענטן); אבער וואס מער עס שטייגט די אנטוויקלונג פון די חכמות העולם, אלץ מער קומט מען צו דער הכרה אז אט דער ריבוי און פירוד אין באשטאנד פון די יסודות איז נאר אן ענין חיצוני, דער אופן הצירוף פון חלקים, צמצום והתפשטות שלהם וכו' און מ'איז אלץ מער ממעט זייער סכום - ביז צו אנערקענען אז די נקודת המציאות פון וועלט באשטייט פון דער פאראייניקונג פון די צוויי ענינים כמות און איכות (חומר נושא הכח און דער כח) [אחדות הפשוטה איז אין (און מצד) אלקות - און דעריבער באשטייט די מציאות פון נברא, מצד עצמו, פון דער התאחדות פון צוויי פרטים - כמות און איכות].

און דאס איז דער קשר צווישן דער התפתחות פון חכמות העולם מיט דער התגלות פון, להבדיל, פנימיות התורה, אלס א הכנה צו "יתתקן עלמא לאעלא בשביעאה":

דער גילוי פון פנימיות התורה ברענגט ממילא אויך די התפתחות פון חכמות העולם ווייל דורכדעם איז דער "מעין" פון תורתו של משיח (וואס איז מגלה אחדותו של הקב"ה אין וועלט) אין אן אופן (עכ"פ) פון א "מעין" פון "וראו כל בשר גו'" - אז וועלט גופא ווערט א "כלי" צו אחדות ה', מען זעט דעם ענין ה"אחדות" אין וועלט גופא,

וואס דאן כאפט מען זיך אז אין אמת'ן איז די אחדות ניט עפעס אנדערש ווי די אחדות הפשוטה פון אלקות (וואס ווערט נתגלה אין פנימיות התורה),

וואס דורך דעם ווערט "יתתקן עלמא לאעלא בשביעאה", בקרוב ממש. עכ"ל.

קומט אויס אז דער טעם פארוואס די וועלט האט'זיך אנטוויקלט דווקא אין אונזער צייט איז ווייל די אחדות ה' וואס איז נתגלה געווארען דורך פנימיות התורה (אלץ א הכנה צו ימות המשיח, ווען עס וועט פארקומען "וראו כל בשר יחדיו כי שם ה' נקרא אליך ויראו ממך"') ווערט אויסגעדריקט אין דער וויסנשאפטלעכער אנטפלעקונגען וואס אין פארלויף פון לעצטע פאר הונדרעט יאר זענען מער און מער ממעט די סך-הכל פון באשטאנד-עלעמענטן, וואס דאס אלץ באדייט אחדות ה'.

פריער דארף מען צוגעבען א שטיקל הסברה: די אנטפלעקונג וואס בריינגט ארויס די העכסטע סארט אחדות ה' איז "אז די נקודת המציאות פון וועלט באשטייט פון דער פאראייניקונג פון די צוויי ענינים כמות און איכות (חומר נושא הכח און דער כח)". דאס איז א קלארע אפשיק צו תורת איינשטיין וואס האט אנטפלעקט אז מאסע אליין איז א סוג ענערגיע וואס האט בכח צו ווערן אויסגענוצט פאר פארשידינע צוועקן.

דערנאך בריינגט דער רבי א צוגלייך אין אלקות: "אחדות הפשוטה איז אין (און מצד) אלקות - און דעריבער באשטייט די מציאות פון נברא, מצד עצמו, פון דער התאחדות פון צוויי פרטים - כמות און איכות". און אין הערה 35 איז ער מציין צו א בריוו וואו ער איז מסביר אז אמת'ער אחדות געפינט'זיך נאר אין עצמות א"ס, וז"ל: "...פשיטות באמת היינו אחדות הפשוטה, ז.א. שא"א לומר בו שני ענינים. ובכל דבר ודבר - מלבד עצומ"ה ית' - יש ב' ענינים לכה"פ: הדבר ומה שמהווה אותו. וכמו באור הנ"ל יש האור וכח המאור שבו שהוא הוא דבקותו בהמאור", עיי"ש.

קומט אויס אז אפילו די העכסטע מציאות אין אלקות (וואס איז נישט דער עסענץ אליין פון אויבעשטערן, עצמות א"ס), איז נאך אלץ נישט די אמת'ע פאראייניקונג פון כמות און איכות, ווייל ס'איז פארט פאראן א מציאות וואס איז נישט עמצות א"ס, כאטש דער מציאות שטייט אין די העכסטע סוג ביטול צום עצם וואס קען נאר זיין (ווי אין דעם אויבענדערמאנטן דוגמא פון אור הדבוק במאור). דווקא עצמות א"ס וואס פון איר פערספעקטיוו איז מלחתחילה נישטא א מציאות אויסער עם (אפי' פון אלקות) איז פאראן א פאראייניקונג פון כמות און איכות. און דאס מיינט דער רבי: אמת'ער אחדות פון כמות און איכות איז נאר אין אלקות אליין (עצמות א"ס) און דער אויסדריק פון דעם איז אז אויכעט ביי נבראים איז פאראן א פאראייניקונג פון כמות און איכות. אין אנדערע אותיות: תורת איינשטיין האט די זכות צו אויסדריקן די העכסטע דרגא פון אחדות ה' וואס קען נאר זיין.

מ'דארף אבער מאכן קלאר: די כוונה פנימיות (מצד דעם אויבעשטער'ס פערספעקטיוו - השגחה עליונה) פון וועלט-פארשטריט איז טאקע ווייל מיר לעבן אדורך עקבתא דמשיחא, אבער ס'איז זעלבספארשטענדלעך אז דאס ווערט נישט דורכגעפירט פון זיך אליין, נאר ס'איז מלובש אין דרכי הטבע. הייסט'ס דאך אז מ'דארף נאך אלץ אנקומען צו אונזער אויבענדערמאנטע הסברה, אז דווקא די אסימילאציע באוועגונג האט צוגעבראכט יידישע טאלענטען צו וויסנשאפט.

בפשטות איז דער רבי אליין מודה צו דעם: א) דער "פארייניקונג פון כמות און איכות" איז קלאר און דייטלעך ווערטער פון תורת איינשטיין, אן אסימאלירטע ייד. ב) אזוי איז אויך פארשטאנדיק פון הערה 37: "להעיר מרמב"ם הל' מלכים ספי"א (שנשמט ע"י הצנזור): וכל הדברים האלו כו' אינן אלא לישר דרך למלך המשיח ולתקן העולם כלו לעבוד את ה' ביחד כו', עיי"ש בארוכה. - ומכש"כ וק"ו בנדו"ד." צו פארשטיין דעם הערה דארף מען פריער ציטירן דעם רמב"ם (שופטים הל' מלכים פי"א):

יא אבל מחשבות בורא עולם--אין כוח באדם להשיגם, כי לא דרכינו דרכיו ולא מחשבותינו מחשבותיו. וכל הדברים האלו של ישוע הנוצרי, ושל זה הישמעאלי שעמד אחריו--אינן אלא ליישר דרך למלך המשיח, ולתקן את העולם כולו לעבוד את ה' ביחד: שנאמר "כי אז אהפוך אל עמים, שפה ברורה, לקרוא כולם בשם ה', ולעובדו שכם אחד".

יב כיצד: כבר נתמלא העולם כולו מדברי המשיח, ומדברי התורה ומדברי המצוות, ופשטו דברים אלו באיים רחוקים, ובעמים רבים ערלי לב; והם נושאים ונותנים בדברים אלו, ובמצוות התורה--אלו אומרים מצוות אלו אמת היו, וכבר בטלו בזמן הזה, ולא היו נוהגות לדורות. ואלו אומרים דברים נסתרות יש בהם, ואינן כפשוטן, וכבר בא משיח, וגילה נסתריהם.

יג וכשיעמוד המלך המשיח באמת, ויצליח וירום ויינשא--מיד הם כולן חוזרין ויודעים ששקר נחלו אבותיהם, ושנביאיהם ואבותיהם הטעום.

און דאס איז וואס דער רבי מיינט צו זאגן אין הערה: מה דאך אז די וועלט ווערט צוגעגרייט פאר ימות המשיח דורך נוצרות און איסלאם, אוודאי און אוודאי קען אחדות ה' ווערן אויסגעדריקט און אנטפלעקט דורך חכמות העולם. אבער וואס איז אזוי שלעכט מיט חכמות העולם וואס צוליב דעם דארף מען באווארענען אז ס'קען פארט ארויסקומען פון דעם גוטע זאכן? על פי פשטות מיינט די רבי וואס ער רעדט אין אנהויבס שיחה לגבי לערנען חכמות חיצוניות: "וויבאלד אבער אז לאו כל מוחא סביל דא, און ווי דער אלטער רבי איז דארט מסיים "וזהו טעמו של הרמב"ם והרמב"ן ז"ל וסיעתן שעסקו בהן" [וויבאלד אז זיי האבן געקענט ארויסנעמען פון דעם א תועלת אין לימוד התורה - מעתיק] איז דעריבער, איז עס שייך נאר צו יחידי סגולה מסוג הנ"ל, און דער וואס איז ניט שייך דערצו, איז עס, אדרבה, "מלביש ומטמא בחי' חב"ד שבנפשו האלקית".

ס'איז זעלבספארשטענדלעך אז ווען דער אלטער רבי רעדט אין תניא אז דער וואס לערנט חכמות חיצוניות איז "מלביש ומטמא בחי' חב"ד שבנפשו האלקית" רעדט ער וועגן יידן וואס פארמאגען א נפש האלקית (זע תניא ספ"א), און דאס איז דער חידוש דא, אז כאטש התפתחות חכמות העולם קומט דורך יידן וואס זענען מטמא זייער נפש האלקית, קען נאך אלץ ווערן אויסגעדריקט אחדות ה' דורך זייערע אנטפלעקונגען.

לסיום, האב איך געליינט אן אינטערעסאנטעם שטיקל אין "די ארץ-ישראל'דיקע פראבע" דורך ג'ארג' גילדער וואו ער טענה'ט אז איינשטיין האט טאקע געהאט גוטע כוונות און האט נאר געזוכט אחדות ה' אין וועלט (עמ' 79):

[left]Einstein’s greatest attainments, general relativity and the equivalence of energy and mass (E = MC2), were expressions above all of his monotheistic faith, more intense than any rabbi’s, that the entire universe epitomized a profound inner consistency and logic, embodied most purely in the aesthetic beauty and wholeness of mathematics.[/left]

אנטשולדיק מיר פאר מיין ליינגע מגילה, איך האב פשוט נישט געקענט איינהאלטן...[/justify]

[ברזלי הגלעדי]

[justify]איך בין נייגעריק צו וויסען ווי וואלט אונזער וועלט אויסגעקוקט אויב די וועלט-בארימט יידישע וויסענשאפטלערס און פארשערס וואלטן געהארעוועט זייער נעכט און טעג אויף א בלאט גמרא אדער א ביכל שו"ע. אפשר וואלטן מיר געהאט פיל מער מיוחד'דיקער גאונים אויפן מדרגה פון דער ראגאטשאווער גאון און ר' חיים בריסקער. דרך-אגב, ווען ביאליק האט געטראפען דער ראגאטשאווער, איז ער געווען אין אזא התפעלות אז ער האט פראקלאמירט, "פון דער ראגאטשאווער'ס קאפ קען מען אפהאקען צווי איינשטיין'ס"[/justify]

[justify]לכאורה וואלט איינשטיינס מוח קיין סאך נישט צוגעגעבן פאר לומדי תורה, דאכט זיך אז ר' חיים מיטן חזון איש האבן אויסגעשמאשקעט יעדעס שטיקל לומדות אין דקות וואס דער קצות אין נתיבות האבן איבער געלאזט, איז וואס וואלטן מיר געהאט דערפון אז א שטיקעל תורה ווערט נתחדש צווי מאל, נניח אפי' ער וואלט אויפגעקומען מיט א פרישע סטייל אין לומדות ענליכס צו וואס דער ראגאטשאווער האט מחדש געווען, וויפיל וואלטן לומדי תורה הנאה געהאט פון דעם ? וויפיל לומדים זענען דא וואס זענן זיך מחיה מיט א שטיקעל צפנת פענח ? עכ"פ איך מיין עס איז נישטא וואס צו באוויינען.[/justify]

יעצט פיר אויס, שטעל זיך פאר ווען דער ראגאטשאווער און חזון איש וואלטן זיך אריינגעלאזט אין וויסנשאפט, וויפיל ווייטער וואלטן מיר געהאלטן היינט אין סייענס. און ווען אלע חרדי'שע עילויים וואס ווערן פארשוועמט אין דעם ים פון חדש אסור מן התורה און תכלית הידוע שלא נדע וואלטן זיך אריינגעלייגט אין נושאים וואו זיי קענען אויפטון פאר די מענטשהייט. ועל זה דוה ליבנו.

אויב די תכלית פין די וועלט איז אז עם ישראל זאל קענען תורת ה׳ ( אודה ולא אכחוד אז איך קען טאקע נישט פארשטיין ווי עס קיין זיין אז די purpose פין די galaxies איז אז א יונגערמאן אין מאנרוא זאל פארשטיין א נודא ביהודא, אדער אז די חזון איש זאל מברר זיין אז די חיבור ביי טהרות איז אלץ אשבורן די רמבם זאגט טאקע אז די כוכבים ומזלות האבן תפקידים אחוץ פין משמש זיין די וועלט און ער ברענגט ראיות פון א פסוק
אבער דאס איז די פראבלעם מיט religion אויב עס מאכט sense זאגט מען איך קען עס אויך אויפמאכען אין אויב מען פארשטייט נישט זאגט מען עס קען נישט זיין) האט אפילו זלמן ליב פילאף מער contribute צו די וועלט ווי אייזיק נויטאן

[ברזלי הגלעדי]

א גיטע קשיא,
ביי דעי וועי, דו וויסט וואסט ברזלי הגלעדי האט געטוען א גאנצע טאג ? איך גלייב אז נישט

אוודאי, עפעס וואס אחשווראש האט נישט געווען

ברזלי זיי נישט ברוגז, דא האסטו א שטיקל וויקי :
אופיו של ברזילאי הגלעדי אינו ברור על פי חז"ל. מהעובדה שבגיל 80 לא יכול היה עוד ברזילי לחוש טעם אוכל למדו חז"ל שהוא היה שטוף בזימה וקפצה עליו זקנה, שהרי שפחה מבית רבי טעמה טעם קדירה גם כאשר הייתה בת תשעים ושתים (שבת קנא, א), ו"ברזילי הגלעדי" היה שם נרדף בפי חז"ל לציון אדם שטוף בתאוות, עד כדי שפולט שכבת זרע רק מהסתכלות בבגדי נשים (יבמות עו, א).
מצד שני, דרשו חז"ל (בראשית רבה נח) כי העובדה שהביטוי "בני ברזילי" מוזכר במקרא חמש פעמים מרמזת על כך שמי שמאכיל צדיק כאילו מקיים חמישה חומשי תורה.

חדבן, אן די גמרא מען זענט דאך קלאר אין פסוק אז ברזילי האט געזעען נאר איין סיבה צו גיין קיין ירושלים (אגב מען מאכט א ruckess אז פרויען זינגען אין צבא די פסוק זאגט דאך אז די שרים ושרות האבען געזונגען. די תרגום האט טאקע אן אנדערע טייטש)
עכפ קיין מר בר רב אשי איז ער נישט געווען
אגב די גמרא איז און שבת קנב

[ברזלי הגלעדי]

א גיטע קשיא,
ביי דעי וועי, דו וויסט וואסט ברזלי הגלעדי האט געטוען א גאנצע טאג ? איך גלייב אז נישט

אוודאי, עפעס וואס אחשווראש האט נישט געווען

ברזלי זיי נישט ברוגז, דא האסטו א שטיקל וויקי :
אופיו של ברזילאי הגלעדי אינו ברור על פי חז"ל. מהעובדה שבגיל 80 לא יכול היה עוד ברזילי לחוש טעם אוכל למדו חז"ל שהוא היה שטוף בזימה וקפצה עליו זקנה, שהרי שפחה מבית רבי טעמה טעם קדירה גם כאשר הייתה בת תשעים ושתים (שבת קנא, א), ו"ברזילי הגלעדי" היה שם נרדף בפי חז"ל לציון אדם שטוף בתאוות, עד כדי שפולט שכבת זרע רק מהסתכלות בבגדי נשים (יבמות עו, א).
מצד שני, דרשו חז"ל (בראשית רבה נח) כי העובדה שהביטוי "בני ברזילי" מוזכר במקרא חמש פעמים מרמזת על כך שמי שמאכיל צדיק כאילו מקיים חמישה חומשי תורה.

חדבן,

אן חזל, מען זענט דאך און פסוק אז ער האט געזעען נאר איין סיבה צו גיין קיין ירושלים ( מען מאכט א ruckess אז פרויען זינגען אין צבא אין פסוק שטייט אז די שרים ושרות האבען געזונגען אל אף איך געדענק נישט די פסוק זאל דערמאנען איין פרוי און די קאבינעט פין דוד המלך. די תרגום האט טאקע אן אנדערע פשט)

אגב די גמרא איז און שבת קנב

[יתרו]

וואס זאל איך טוען אז איך פארשטיי נישט אייערע רמזים

[ברזלי הגלעדי]

וואס זאל איך טוען אז איך פארשטיי נישט אייערע רמזים

וועלכע רמז

[יאיר]

וואס זאל איך טוען אז איך פארשטיי נישט אייערע רמזים

לערן נ"ך (שמואל ב פרק י"ט) וועסטו פארשטיין.

[מאטי]

מיין ארימער דעה: סאיז אמאל געווען עימיצער וואס האט אנטובה געטוהן דעם קעניג האט דער קעניג אים געוואלט באלוינען און האט אים אנגעבאטן מיליונען אבער דער יעניגער דארף נישט, נו וואס דארפסטו יא האט דער קעניג געפרעגט נעם א שח ברעטל זאגט יענער,לייג אריין אין ערשטען קעסטל איין ווייצל אונעם צווייטען דאפעלט, 2 ווייצלעך אינעם דריטען דאפעלט 4 ווייצלעך און אזוי ווייטער ביז אלע 72 קעסטלעך וועלן זיין פול.
דאס אלעס ?לאכט דער קעניג, יא יא זאגט ער דאס אלעס. אבער ווען מהאט אנגעהויבן צו דאפלען און דאפלען נאכאמאהל און נאכאמאהל איז מען געוואלט געווארן אז סאיז נישט דא גענוג ווייץ אינעם גאנצען לאנד אנצופולן די קעסטלעך.
מאכטס אליין דעם חשבן וועט איר זעהן , די זעלבע מיט technology סהאט זיך שטייטערהייט געדאפלט נאך און נאך ביז סאיז געווארן קענטליך און האט רעוואלציאניזירט דעם פלאנעט און האלט זיך ווייטער אין איין דאפלען מיט אן אימפעט וואס נישט געזען פריער
כנלע״ד

[מאיר]

, די ערשטע רעוואלוציאנערע וויסנשאפטליכע טעאריעס זענען דוקא געקומען פון נישט אידן (קופערניקוס, גאליליאו, קעפלער, ניוטאן) בעת אין די פילאזאפישע רעיונות האבן די אידן געהאט א גרעסערן טייל אין אנהויב (שפינאזע, קאנט, ועוד).

ניוטאן (אלס שטארק גלויביגער) האט געלערנט אסאך תנ"ך אין אויך קבלה. ביי וויקפדיה שטייט איז ביז נאטען איז גרעוועטי געווען א טעאריע ביי די "אקולט" (מיסטישע גרופעס) וואס מיינען זיי מיט דעם דעם? קבלה?. אינטערעסאנט, אז חלקים פין גרעוועטי ווערט דערמאנט אין אוחה"ק בראשית ב א. (פארשטייט זיך נישט מיט אלע כללים אין פרטים פין נאטען). די אוחה"ק איז געשריבען געווארען אין די זעלבע יארען וואס נאטען האט געלעבט (זאל מען זאגען אז נאטען'ס איז אנגעקימען ביז מאראקא? נישט מסתבר יענע יארען. בפרט מ'האט נאך אפילו נישט געוויסט דעלמאץ אז ער איז גערעכט). אויך די אוחה"ק ברענגט זיין סברה ששמע מפני זקנים.

[מאיר]

לאמיך ברענגען די בריוו פין JOHN ADAMS (די צווייטע פרעזידענט) וואס ער שרייבט וועגען די יודען. (ער מיינט נישט די פרייע וויסענשאפטלער, דעלמאץ האט דאס נאך נישט עקזסטירט - חוץ שפינאזע)

I will insist the Hebrews have contributed more to civilize men than any other nation. If I was an atheist and believed in blind eternal fate, I should still believe that fate had ordained the Jews to be the most essential instrument for civilizing the nations ...

They are the most glorious nation that ever inhabited this Earth. The Romans and their empire were but a bubble in comparison to the Jews. They have given religion to three-quarters of the globe and have influenced the affairs of mankind more and more happily than any other nation, ancient or modern.”

- John Adams, Second President of the United States
(From a letter to F. A. Van der Kemp [Feb. 16, 1808] Pennsylvania Historical Society)