קאווע שטיבל

דאס גייט אפשר לכאורה אויך אריין בכלל אין דעם, און רירט צו דערצו, אז דריי פון די פיר פונדאמענטאלע כוחות/פאָרסעס (אשר עלעקטראמאגנעטיזם בכללם) ״פיטן״ אין די סטאנדארד מאדעל. משא״כ די כח פון גראוויטי, עפ״י משנתו של איינשטיין, שטימט נישט געהעריג. און אויף דעם ווארט מען פאר א טעאריע פון אלעס.

מאראנצןזאפט האט געשריבן:עסקן אין אידיש ביטע.

מאראנצן זאפט: איך האב נישט אדורכגעליינט א יעדן סעיף קטן און די..."פיין פרינט"...פון די אגרימענט צו געבן ערלויבעניש צו שרייבן אויף קאווע שטיבל. אז א יעדעס ארטיקל, ווען ס'ווערט געפאבלישט ווערט עס די אייגנטום פון דעם פארום...ֱ!

קוואוטן. דאס יא. ווייל אנישט איז עס פלאגיאריזם. אבער בעטן רשות. איז מען נישט מחוייב...ווייל דאס איז שוין לעגאל מער נישט דיין אייגנטום...!

מי אני האט געשריבן:דאס גייט אפשר לכאורה אויך אריין בכלל אין דעם, און רירט צו דערצו, אז דריי פון די פיר פונדאמענטאלע כוחות/פאָרסעס (אשר עלעקטראמאגנעטיזם בכללם) ״פיטן״ אין די סטאנדארד מאדעל. משא״כ די כח פון גראוויטי, עפ״י משנתו של איינשטיין, שטימט נישט געהעריג. און אויף דעם ווארט מען פאר א טעאריע פון אלעס.

מי אני: איך האב דיר געוואלט געבן א לייק. און זאגן א פאר ווערטער בשבחו של תגובתך. נאר איך פארשטיי (ליידער) נישט דעם קאנטעקסט וויאזוי עלעקטראמאגנעטיזם פיט אריין אין קאנטעקסט פון די יוניווערס. ווס. דעם מענטש.

איך פארשטיי גראדע יא וואס עלעקטרא מאגנעטיזם איז. און וויאזוי מ'פראדוצירט עס. און וואס ס'טוט אויף. אבער נישט אין דעם קאנטעקסט וואס דו האסט געזאגט. כמו שאמרתי.

נאר איין ווארט. (אפשר מער). ווען נישט עלעקטרא מאגנעטיזם האמיר נישט קיין מאטארן, דזשענערעיטארס און טראנספארמערס. און אויכעט נישט קיין פראקטישן וועג צו האבן עלעקטריק אין אונזערע הייזער, קאר'ן און פעקטאריס...!

ס׳איז אינ׳ם קאנטעקסט וואס [tag]עסקן בדברים[/tag] האט דא דערמאנט אין אנהויב אשכול. ע״ש ותמצא נחת. ער האט עס זייער קלאר געשריבן און גוט ארויסגעברענגט.

מי אני: ייש"כ. איכ'ל דיר אויסזאגן א סוד. בד"כ האביך נישט ליעב אדורכצוליינען לאנגע דיסערטאציעס. ס'קען זיין פאני. די איינציגסטע זאך וואס כ'האב יא ליעב אדורכצוליינען, און האב געדולד דערצו איז די ..."פיין פרינט"...און די לעגאלע שפראך פון א קאנטראקט. סיי אין ענגליש. און סיי אין עברית...!

berlbalaguleh האט געשריבן:מי אני: ייש"כ. איכ'ל דיר אויסזאגן א סוד. בד"כ האביך נישט ליעב אדורכצוליינען לאנגע דיסערטאציעס. ס'קען זיין פאני. די איינציגסטע זאך וואס כ'האב יא ליעב אדורכצוליינען, און האב געדולד דערצו איז די ..."פיין פרינט"...און די לעגאלע שפראך פון א קאנטראקט. סיי אין ענגליש. און סיי אין עברית...!

די ליינסט די קליינע אותיות צו וויסן וואס די קאנטראקט שטעלט פאר?
אדער אלס נייגעריקייט?

פאליטיקאנט: ביידע. סיי צו וויסן וואס די קאנטראקט שטעלט פאר. און סיי צו פראקטיצירן די לעגאלע שפראך..."ליגאליעז"...!

איכ'ל דיר געבן א ביישפיל...איך ליעס א ווען פון די ניססאן קא. מיין פריער'דיגער ליעס איז געווען פאר 3 יאר. מיט 12,000 מייל פער יאר. בערך א יאר פאר מיין ליעס האט זיך געענדיגט האביך אנגעהויבן באקומען בריעף (עטליכע א יעדן טאג) מיט אפפערס וועלכע האבן אויס געזעהן צו זיין זייער גוט. נאך אפשר צו גוט. איינס פון די הויפט אפפערס איז געווען אז אויב איך טרעיד אין מיין קאר דורך זיי וועלל איך באקומען א נייע קאר מיט א שטארקע אפ-גרעיד. + קעש. אין די ווערט פון אפאר טויזנט דאללער. נו. ששון ושמחה. אזא גוטן אפפער האביך שוין לאנג נישט געהאט...!

ווען איך האב אנגעהויבן צו ליינען די פיין פרינט. (וואס האט אנטהאלטן א סאך סעיף קטן'ס) און די עקסעפשאנס, האביך איינגעזעהן. (ס'איז געווען ארויסגעשריבן גאנץ קלאר.) אז אלעס האט סותר געווען וואס ס'איז געשטאנען אין ערשטן פאראגראף פונ'ם בריעף...

ערשטנס. דער אפפער איז נאר גילטיג (נישט גילטי) אויב איך האב פראפערטי אדער א באנק אקאונט וואס איך קען משעבד זיין צו זיי.
צווייטנס. דער קעש אפפער קומט מיט א 24% אינטערעסט ראטע פער יאר.
דריטנס. איך האב זייער א קליינע מיילעדזש אללאוענס.
פערטנס. א יעדער מייל וואס איך בין אווער וועט מיך קאסטן $1.25.

זייט דאמאלס זענען אנגעקומען נאך א סאך בריעף מיט די גוטע אפפערס. און אלע האבן געהאט די זעלבע נוסח. אין די פיין פרינט איז געשטאנען פונקט די פארקערטע וואס אין ערשטן, הויפט פאראגראף. נאכדעים. ווען אזא בריעף איז אנגעקומען. אפילו פון ניססאן דיעלערס אליין. האביך עס צוריסן און גלייך אריינגעווארפן אין גארבידזש. דער איינציגער רעאליסטישער אפפער איז געווען דורך מיין אריגינאלל'ן דילער...!

אדער למשל די אגרימענטס וואס די סעללפאון קאמפעניס אפפערן. די פיין פרינט איז א סאך מאל סותר וואס זיי פארציילן אין הויפט פאראגראף...!

נאר ביי די פאון קאמפעניס איז דאך א ביסל בעסער. למשל ספרינט, זייער עיקר ציעל איז זיך צו באשיצן פון אויסנוצן די מעמבערשיפ פאר אומלעגאלע אדער קרימינאלע אקטיוויטעטן. אדער ווען איינער ווילל אויסנוצן די דאטא סטריעמינג פאר קאמערציעלע געלעגנהייטן. איך געדענק מיט יארן צוריק ווען כ'האב אנגעהויבן צו ליינען די פיין פרינט פון קאנטראקטס איז געווען ביי די געז קא. ווען זיי האבן גע'אפפערט צו ליעסן א האט וואטער טענק ביי זיי. אין די אדווערטייזמענט האבן זיי צוגעזאגט אלע גוטע בענעפיטס. און די פיין פרינט איז בכלל געווען מיט א לשון פון סטראשענען. אויב מ'טוט נישט דעיס. אדער אויב מ'איז עובר אויף יענץ איז דער קאנטראקט בטל ומבוטל...!

‏רעדענדיג פון מאלעקיולס איז אינטרעסאנט צוצוצייכענען אז כעמיקעל רעאקציעס האבן עקוועישאנס ווי אזוי מ׳חשבונ׳ט ווי אזוי דאס גייט צו. דאס ארבעט אויפ׳ן יסוד פון סטאָאיִכיאמעטרי וואס זי איז מיוסד אויפ׳ן כלל פונעם געזעץ פון די קאנסערוועישאן פון מאסע. דהיינו, איך דארף מאכן זיכער אז די מאס פון עלעמענטס וואס זענען דא אין די כעמישע ריעקטענטס מיט וואס איך האב אנגעהויבן, איז די זעלבע ווי אינעם ענדגילטיגן פראדוקט הגם אין אנדערע צאמשטעלן. דאס זעה איך דורך דעם כעמישן עקוועישאן. למשל, ווען איך האב א מעטעין מאלעקיול וואס איז צאמגעשטעלט פון 1 קארבאן אטאם און 4 היידראדזשען אטאמען, און דאס קומט צאם מיט צוויי אקסידזשען מאלעקיולס וואס יעדעס איינס איז א צאמשטעל פון 2 באהאפטענע אקסידזשען אטאמען (דאס איז גראדע די אקסידזשען וואס מיר אטעמען; מאלעקיולס פון צוויי באהאפטענע אקסידזשען אטאמען), גייט דאס ריעקטען און פארוואנדעלט ווערן אין א קארבאן דיאקסייד מאלעקיול, וואס איז צאמגעשטעלט פון 1 קארבאן אטאם באהאפטען צו 2 אקסידזשען אטאמען, און צו צוויי וואסער מאלעקיולס, וואס איז ווי באקאנט צאמגעשטעלט פון 1 אקסידזשען אטאם און 2 היידראדזשען אטאמען. די עקוועישאן גייט אויסזעהן אזוי:
CH₄+2O₂→CO₂+2H₂O
יעדע אות באדייט די עלעמענט [C=קארבאן אא״וו] און די קליינע נומערן אונטען [סאָבּסקריפּט] באדייטן וויפיל פון די עלעמענט צו וואס די קליינע נומער איז באהאפטן זענען אין די מאלעקיול. די גרויסע נומער פאר די מאלעקיול באדייט אז אזויפיל פון די גאנצע מאלעקיול האב איך. יעצט, אונז קענען מיר זעהן פון די עקוועישאן די סטאָאיִכיאמעטרי דערפון. דהיינו, אויף די ריעקטענטס/לינקע זייט וואו איך הייב אן האב איך אלעס צוזאמען: 1 קארבאן אטאם, 4 היידראדזשען אטאמען, און 4 [ווייל 2 מאל 2] אקסידזשען אטאמען. אויף די פראדוקט/רעכטע זייט וואו איך ענדיג קען איך ציילן די זעלבע: 1 קארבאן אטאם, 4 היידראדזשען אטאמען [2 מאל א וואסער מאלעקיול וואס יעדעס איינס האט 2 היידראדזשען אטאמען], און 4 אקסידזשען אטאמען [קארבאן דייאקסייד האט 2 און איך האב נאך 2 וואסער מאלעקיולס וואס יעדעס איינס האט 2 אקסידזשען אטאמען].

אגב, איז אינטרעסאנט צו באמערקן אז די ריעקשאן ביי מעטעין איז אן עקסאטערמיק ריעקשאן [די באקאנטע קאמבּאָסטשען סארט ריעקשאן] ווייל עס גיבט ארויס מער ענערגיע ווי דאס וואס ס׳נעמט אריין מעיקרא אויף צו זיין די קאטעליסט פונעם ריעקשאן. עס איז לעומת זה דא ענדאטערמיק ריעקשאנס וואס כדי צו באווייזן די ריעקשאן נעמען זיי אריין מער ענערגיע ווי זיי גיבן ארויס.

כעמישע ריעקשאנס טוהן נאר בעצם טוישן די בּאַנדס פון די עלעקטראנס צווישן איין עלעמענט אונעם צווייטן און נישט די אינעווייניגסטע נוקליאיי פונעם אטאם. אבער אן ענליכע סארט עקוועישאן איז שייך ביי רעידיאוֺאקטיווע פראצעסן וואו עס טוישן זיך יא די אינעווייניגסטע מאס פּראטאנס וכו׳ אינעם אטאם.

דאס איז אן עקוועישאן פון די אלפאַ דיקעי פון יורעיניאום וואו עס ווארפט ארויס א היִליִאום נוקליאוס כנ״ל. אויף די לינקע זייט הא׳מיר אן אייסאָטוֺיפּ פון יורעיניאום [דאס איז די U] וואס די אויבערשטע נומער נעבן עס ווייזט איר אטאמישע מאסע והיינו וויפיל פּראטאנס און ניוטראנס עס האט אין טאטאל [238]. און די אונטערשטע נומער נעבן עס ווייזט איר אטאמישע נומער והיינו וויפיל פּראטאנס עס פארמאגט (92, וואס איז די זעלבע ביי יעדע אייסאָטוֺיפּ פון יורעיניאום; אין אנדערע ווערטער די אייסאָטוֺיפּ האט מעיקרא 146 ניוטראנס). דאס ווערט פארוואנדעלט בשעת אן אלפאַ דיקעי צו אן אייסאָטוֺיפּ פונעם עלעמענט טאריאוּם (דאס איז די TH) וואס האט אן אטאמישע מאסע פון 234 און אן אטאמישע נומער פון 90 (וואס דאס איז ביי יעדע אייסאָטוֺיפּ פון טאריאוּם), צוזאמען מיט א היליאום (נוקליאוס) וואס האט אן אטאמישע מאסע פון 4 און אן אטאמישע נומער פון 2 (ווי אויך גאממא ענערגיע). אז מ׳רעכענט צאם די אטאמישע מאסעס פון די רעכטע זייט וועט עס ״בּאלאנסירן״ און אויסקומען צום זעלבן אטאמישע מאסע אויף די לינקע זייט וואו מ׳האט אנגעהויבן. דאס גייט אויך זיין ווען מ׳רעכענט צאם די אטאמישע נומערן פון די רעכטע זייט און מ׳פארגלייכט זיי צום לינקן זייט.

אז מ׳דערמאנט כעמיקעל עקוועישאנס און פארמולאס, און דאס אז אטאמען באהעפטן זיך צו שאפן מאלעקיולס דורך קאָוועילענע בּאַנדס, זענען דא אפאר וועגן ווי אזוי מ׳שרייבט ארויס די סטרוקטור (וממילא בערכ׳דיגע שׁעיפּ) פון א מאלעקיול. אָרגעניק כעמיסטרי איז א געביט אין כעמיסטרי וואס שטודירט מאלעקיולס וואס ארבעטן ארום א סטרוקטור פונעם עלעמענט קארבאן, וואס דאס איז די באזיס פון ״לעבעדיגע״ [אָרגעניק] מאלעקיולס וואס אונז קענען מיר. אין דעם איז אינטרעסאנט צוצוצייכענען צום סקעלעטעל פארמולא/סטרוקטור ווי אזוי ארויסצושרייבן דאס אויסשטעל פון א מאלעקיול.

דאס צו מסביר זיין וועלן מיר נוצן א משל פונעם סקעלעטעל סטרוקטור פונעם קעפיִן מאלעקיול [דאס איז דאך ״קאווע״ שטיבל ], וואס איר אלגעמיינע כעמיקעל פארמולא איז
C₈H₁₀N₄O₂
דהיינו, די מאלעקיול איז צאמגעשטעלט פון 8 קארבאן אטאמען, 10 היידראדזשאן אטאמען, 4 נייטראדזשאן אטאמען, און 2 אקסידזשען אטאמען. דאס איז איר סקעלעטעל סטרוקטור:

דאס ארבעט אז וויבאלד די עיקר וואס מ׳טוהט דא שטודירן זענען די קארבאן אטאמס שרייבט מען דאס נישט ארויס (רוב מאל); זיי זענען די ווערטיסיִס [עקן/בייגן און ענדס] וואס מען זעהט. ווי אויך די היידראדזשאן אטאמען וואס זענען מחובר צו די קארבאנס [צו ערגענצן איר שׁעל וואס וויל 8] ווערן אויך נישט ארויסגעשריבן. אויב עפעס האט א דאפלטן-בּאַנד אדער טריפּל-בּאַנד [צוויי אטאמען שׁעירן איינע מיט׳ן אנדערן צוויי אדער דריי עלעקטראנס] וועט עס האבן צוויי אדער דריי ליינס צווישן איין אטאם און דעם צווייטן. מ׳דארף געדענקן אז קארבאן האט אן אטאמישע נומער פון 6, והיינו אז עס האט 4 וועילענס עלעקטראנס - 2 אין איר אינעווייניגסטע שׁעל [וואס איז פול] און 4 אין איר דרויסענדיגער שׁעל [וואס וויל נאך 4 אנצוקומען צו ערגענצן איר 4 עלעקטראנס אנצוקומען צו 8]. היידראדזשאן האט אן אטאמישע נומער פון 1, והיינו 1 וועילענס עלעקטראן [עס וויל נאך 1 בנוסף צו איר 1 אנצוקומען צו 2]. אנדערע אטאמען [גערופן ביי דעם העטערעאטאמען] און די היידראדזשענס המחוברים להן ווערן יא ארויסגעשריבן.

יעצט, דא איז א בילד פון די זעלבע סקעלעטעל סטרוקטור פונעם קעפיִן מאלעקיול מיט די אריינגעפילטע קארבאן און היידראדזשאן אטאמען:

ווי מ׳קען זעהן ביי די עקן און בייגן האט מען נישט געהאט ארויסגעשריבן די קארבאן אטאמען וההיידראדזשאנס המחוברין להן ווייל מ׳האט דאס פארשטאנען מעיקרא. אז מ׳באמערקט די פיר קארבאן אטאמען אינדערמיט האבן שוין 4 באהעפטונגען יעדעס איינס.

עס זענען דא יוצאי מן הכלל צו דעם קאנווענשאן. למשל, צומאל שרייבט מען יא ארויס די היידראדזשאנס וואס זענען מקושר צו די קארבאנס ווען דאס קלארט מער ארויס די סטרוקטור פונעם מאלעקיול. ביי די מאלעקיול למשל שרייבט מען דאס יא ארויס, ווייל מ׳וויל צייגן וואו די היידראדזשאן מאלעקיולס זענען אין 3D.

דאס זענען צוויי אנדערע מאלעקיולס הגם זיי באשטייען פון די זעלבע אטאמען. אין די ערשטע זענען ביידע היידראדזשאן אטאמען ״ארויפציהער״ צו אונז [דאס באדייטן די שטארקע ליינס וואס שטעקן זיך ארויס אינדערמיט] און אין די צווייטע איז די אונטערשטע היידראדזשאן ״העכער״ און די אויבערשטע ״אונטן״ [דאס באדייט די דעשׁט ליין].

***

ובנוגע כעמיסטרי איז דא די וויץ:

אז מ׳האט דערמאנט קוּלאַמבּ׳ס געזעץ און די געדאנק פון די פיר פונדאמענטאלע פאָרסעס, איז אינטרעסאנט צו דערמאנען קוּלאַמבּ׳ס בּעריער וואס קומט ארויס פון די געזעץ. והיינו, די פּראָטאַנס האבן אלע א פּאזיטיווע טשארדזש און וואלטן עפ״י די עלעקטראמאגנעטישע כח/פאָרס זיך געדארפט אוועקשטופען איינע דאס אנדערע. אבער זיי ווערן דאך צאמגעהאלטן אינעם נוקליִאוס פונעם אטאם דורך די שטארקע נוקלעארע פאָרס וואס איז שטערקער ווי די עלעקטראמאגנעטישע כח/פאָרס, אבער גרייכט נישט אזוי ווייט ווי איר. דעריבער אויב וויל מען פיוּזן צוויי נוקליִאיי פון צוויי אטאמען צוזאמען דארף מען צום ערשט איבערקומען די [עלעקטראָסטעטיק פטאענציאלע] ענערגיע דערפון און האבן מער ווי די עלעקטראמאגנעטישע ענערגיע פון די צוויי אטאמען וואס איך האב דורך קוּלאַמבּ׳ס געזעץ. אינעם זון און אין טערמאנוקלעארע וואפן פאסירט דאס אז עס קומט דאס איבער [דורך גראוויטי צי די טערמאל ענערגיע] וממילא טוהט דאס פיוּזן און דאס געבט דאס זייער ענערגיע.

מי אני האט געשריבן:אז מ׳דערמאנט די כח פון עלעקטראמאגנעטיזם און די כח פון גראוויטי איז אינטרעסאנט צו באמערקן אז ניוטאן׳ס געזעץ פון יוניווערסאל גראוויטעישאן בנוגע די כח פון גראוויטי און קוּלאַמבּ׳ס געזעץ בנוגע די כח פון עלעקטראמאגנעטיזם (ביי צוויי סטעישאנערי פארטיקלען) זענען ענליך. דהיינו, ניוטאן׳ס געזעץ איז:
Gm₁m₂/r²
דאס מיינט אז די כח פון גראוויטי איז ביידע מאסעס וואס טוהן פועל זיין און ציען איינע צו די צווייטע טיימס א קאנסטענט/נומער [די גראוויטעישאנעל קאנסטענט] אבער דאס אלעס ווערט דיוויידעד ביי די האלב פון די ווייטקייט איינע פון די אנדערע [די רעידיאוס] סקווערד [דהיינו די ווייטקייט מאל די ווייטקייט]. דאס מיינט אז ווי ווייטער עס איז אלס מער שוואכט זיך אפ די כח לויט די סקווער פון די ווייטקייט.

‏קוּלאַמבּ׳ס געזעץ ביי עלעקטראמאגנעטיזם איז:
ke₁e₂/r²
דאס זאגט זייער ענליך צו בעפאר; צו געוואויר ווערן די עלעקטראמאגנעטיק כח טוה איך מאלטיפלייען די צוויי טשארדזשעס אויף וואס איך בין דן און איך טוה דאס מאלטיפלייען ביי א קאנסטענט [קוּלאַמבּ׳ס קאנסטענט]. דערנאך טוה איך דאס דיוויידען ביי די סקווער פון די האלב פון זייער ווייטקייט [רעידיאוס] איינע פון די אנדערע; אזוי ווי ביי גרעוויטי.

לגבי סקעלעטאל סטרוקטורס: