קאווע שטיבל

איך דינג זיך נישט מיט דיר.
אין פאקט האב איך דערפאר צוגעלייגט די שורה ''אוועקנעמענדיג די רעליגיעזע בייעס וכדו''.

הגם לגבי דעם שאלה פון דעם אשכול גלייב איך אז רובא דרובא רעליגיעס דארפן צו מסכים זיין אז גאט האט אן אחיזה אין מציעות - דלא כ@מי אני.

מיין פוינט דא אבער איז ניטאמאל אין די עצם הרעליגיע, נאר אין די אופן וויאזוי די שמועס גייט צו, נניח מ'רעדט פון א דעבאטע צווישן נאר שכל'דיגע מענטשן.. you name it.

,

ברוך שפינוזה האט געשריבן:

אלפא האט געשריבן:דהיינו, יעדער פראבירט צו אנקומען צום נקודת האמת, אבער, די שפראך לייגט פיסלעך.

דא ליגט דיין טעות, ווען רעליגיע וואלט געוועהן אבאוט זוכן דעם אמת וואלטן נישט געוועהן קיין 4,000 רעליגיעס אויפ'ן וועלט, הגם אפילו אין דעפארטמענטס וואס זענען אבאוט זוכן דעם אמת קענען זיך אויך פארמען א צאל טעאריעס אבער ווייט נישט אזוי פיהל ווי אינעם רעליגיע דעפארטמענט, ווי אויך האלטן די חילוקי דעות נישט אן צו לאנג ביז מ'פאראייניגט זיך אויף איין מהלך אדער מ'טרעפט סתם אזוי א וועג ווי אלע מהלכים קענען ארבעטן צוזאמען.

פילאסאפיע? פסיכאלאגיע?

Sent from my SM-A546E using Tapatalk

אלפא האט געשריבן:די איינציגסטע איבערגעבליבענע אפציע לכאו' איז... משלים זיין מיט קאגניטיוו סתירות.

טאקע אזוי ווי דו זאגסט ׳משלים׳ זיין, ׳אבער׳ נישט בלית ברירה, נאר לכתחילה נאך וואס מ׳אנערקענט אז דער גאנצער לאגיק מיינער און קאגניטיוו סיסטעם איז א נישטיגע נובלות מן החכמה וכו׳ וואס חכמה אליין איז נתהוה געווארן אלץ ״מציאות״ פון ״עפעס״ (=מצוי) וואס דאס ווארט ״במציאות״ (=ולא במציאות) קען אפילו נישט דעסקרייבן...

תרמב האט געשריבן:

שאלתיאל האט געשריבן:
אבער אויב ס'וואלט זיך גענדיגט מיט שמירת הלכה, ניחא, וואלט איך עס אפגעקויפט. אבער לייבוביץ האט עס גענומען עד הסוף, ד"ה אפי' ווען רעליגיע שטויסט זיך אן אין אנדערע וועליוס ווי הומאניזם און מאראל האט לייבוביץ געהאלטן אז מען דארף פרעפערן רעליגע. ער פלעגט ברענגען עקידת יצחק אלץ סימבאל ווי רעליגיע און מאראל שטויסן זיך אן און אברהם נעמט אויף זיך די קאמיטמענט פון רעליגע און גייט שחט'ן זיין זון למעך דעם וועליו. כלומר, דו ישעיהו לייבוביץ וואלט געשחט'ן זיין זון פאר א זאך וואס דו גלייבסט נישט אין דעם נאר ווייל דו ''ווילסט''? קאם אן. אויף אייגענע קאמיטמענט און ווילן קען מען אפשר באזירן שמירת הלכה, אולי, בדוחק, אבער צו שחט'ן א קינד?

מען וואלט געקענט אפשר זאגן אז דאס קומט פון עקזיסטענשעל פוינט אוו וויו, ווי Kierkegaard איז מסביר דער עקידה. אלץ א עקזיסטנשעל החלטה וואס ווערט געטון דווקא ביי א סיטואציע פון אבסורד און ביי א קאנפליקט דארט מאכט דער מענטש א פערסאנעל שפרונג צו אמונה אבער ביי לייבוביץ איז עס נישט געווען דאס. זיין רעליגיעזע וועלט בליק ס'איז נישט געווען קיין עקזיסטענשל סארט קאמיטמענט נאר א קאהערנטע, הארטע, זיכערע און ראדיקאלע השקפה.
סאו וואס פארזעה איך דא?

וואס איז די קשיא אויב ליבוביץ וואלט געשחט'ן זיין זון אויף די עקידה? ביי די עקידה האט זיך דער אייבירשטער באוויזן צו אברהם, ס'איז נישט פשט געווען אז אברהם האט געגלייבט אז ער דארף שחטן ווייל ס'שטייט אזוי אין די תורה, דא איז מען דן צו ער האט געגלייבט אין גאט צו נישט, ווען גאט באווייזט זיך ווען צו אים וואלט ער מסתם געשחט'ן ווייל דעמאלטס וואלט אים נישט געווען קיין שאלה בכלל אויב ער גלייבט אין גאט צו נישט, ווייל ער דארף נישט גלייבן, ער זעהט דאך אז יא.

די שאלה וואלט געווען אויב ער וואלט געהרגעט אן עמלקי אדער איינע פון די שבעה עממין ווייל זיין רעליגיע הייסט אזוי.

סארי פארן ענטפערן אזוי שפעט אריין אין די שמועס, איך בין יעצט אנגעקומען דערצו.

מיין קשיא אויף לייבוביץ' איז געקומען מיט א הקדמה אז ער גלייבט נישט אז גאט עקזיסטירט און זיין גאנצע אידישקייט קומט פון א אייגענע קאמיטמענט. די עקידה ברענגט ער אלץ מוסטער און ביישפיל צו דאזיגע השקפה זיינע צו ווייזן ווי די רעליגיעזע קאמיטמענט שטופט אוועק אפי' מאראלישע ווירדן (און דאס איז אָן אריינצומישן בכלל גאט אין דער געשיכטע). דאס מאכט מיך נישט קיין סענס

מיין טעזע איז נישט אז טאמער ״צווינגט מען אריין״ צו גלייבן אין ״עפעס״, ואפילו א גאט מוגשם ממש, איז דאס נישט גענוג לבסס שמירת התורה והמצות. אוודאי איז דאס גענוג, און אט וועגן דעם האט דאס דאך געברענגט א פולמוס אויפ׳ן רמב״ם וואס האט דאס אפגעשוואכט. אין אנדערע ווערטער, איך בין מסכים צו די הנחה:
אמונה בגאט (מוגשם) ← בסיס לשמירת המצות

וואס איך בין נישט מסכים צו, און וואס מיין טעזע אין די אשכול איז, איז אז די אינווערס דערפון, פאר א בר דעת, איז נישט אמת. איך דינג מיך אויף דעם:
~אמונה בגאט (מוגשם) ← ~בסיס לשמירת המצות

אז אויב ס׳איז נישטא קיין אמונה אין ״עפעס״, דאן איז נישטא קיין בסיס לשמירת המצות.

און איך שטארק דאס מיט׳ן זאגן אז אָלטימעטלי וועט דער וואס איז דאס טאקע אזוי מבסס, אויך מודה זיין אז זיין בסיס איז באמת נישט ״עפעס״.

לגבי דיין שאלה וואס דו פרעגסט, ווי אזוי איך פארשטיי דאס, אז ביי יעדן איינעם איז דאך, עכ״פ ״מעיקרא״, געווען דעם בסיס לשמירת התורה ״ג-ט״, און אזוי איז דאס געווארן אינגרעינד אין אים מילדותו? איז קען טאקע זיין אז איה״נ. אבער איינמאל דאס איז שוין אינגרעינד, און דערנאך קומט ער צו לההכרה אז די גאנצע מושג פון ״ג-ט״ איז נישט שייך צו זיין אין א דיסקאָרס אויף למעשה, ואפילו ווען דאס איז א גענוג שטארקע הכרה אז יעצט קען דאס שוין נישט זיין פאר אים א בסיס דערצו, פאַלוֺיט אבער נישט דערפון אז יעצט קען שמירת המצות נישט האבן פאר אים אַן אנדערן בסיס. וממילא איז דאס ענליך צו וואס איך האב דא צוגעברענגט מהבּוּדהאַ (וויטגענשטיין האט אויך געזאגט ענליך). ווי געזאגט, דינג איך זיך אויפ׳ן אינווערס הנ״ל פאר אַן עדאָלט בר דעת. צי מ׳קען מעיקרא אינסטילן דעם בסיס אָן אמונה ב״עפעס״ אין די פארעם פון א ״ג-ט״ (מוגשם), איז א גוטע שאלה. אויף דעם איז טאקע דא די געדאנק בהרמב״ם פון אמונות הכרחיות כדציינתי.

ואיה״נ אז א בסיס דערצו יעצט, פאר אזא סארט חכם ובר דעת שכבר בא לההכרה הנ״ל, קען זיין מכח דעם אז ״דאס איז גערעכט מחמת סאָשׁעל קאַנסטראָקשעניזם און וואס די ארומיגע כלל נעמט אָן אלס ריכטיג״. אדער מחמת א געפיהל בשורשו וכעין שיטתו של דוד הום שהבאתי לעיל בזה לגבי מאראל בכלליות, וואס איז דאס מייסד קודם לשכל, אז דאס איז ״ריכטיג״. אבער איך ווייס נישט צי דאס מיינט אטאמאטיש א הכרח אז ער מוז צוקומען דייקא צו ״ג-ט״ לבסס. כאמור, ביי ביידע פון די צוויי סארט בסיס, האט דאס א סעקולארע ענעלאג צו וואס קען מבסס זיין פאר איינעם נארמאטיווע מאראל בכלליות.

וואס דו קענסט זאגן איז, אז די ״געפיהל״ למאראל, אט דאס מיינט ״ג-ט״. אזוי טענה׳ט טאקע ר׳ דוד ארון אין א שמועס מיט דר. דוד באשעווקין.

יעצט, העווינג סעד אָל דעט, ווייסט דאך יעדער איינער אז, חוץ פון דא אין דעם אשכול, בין איך אליין דאך יא עוסק דא אין שטיבל, און איך שמועס יא, איבער טעאלאגישע נושאים און איבער ״ג-ט״ מערערע מאל - סיי פון אַן אקאדעמישע/מחקר פּערספּעקטיוו, און סיי פון א תורה׳דיגע תלמוד פּערספּעקטיוו. אין אנדערע ווערטער, עס שטעלט זיך לכאורה א סתירה מיט וואס איך זאג דא כסדר דורכאויס דעם אשכול. איך גלייב, לפי הבנתי, אז דאס איז דאך א חלק פון די אלגעמיינע קשיא וואס @אלפא וויל ארויסברענגען.

אבער איך האלט נישט אז דאס איז באמת א סתירה (א פראבלעם וואס @אלפא דערמאנט לגבי שפראך אין די סארט נושאים בכלל - נושא האשכול…). ואסביר כוונתי. ווי וויטגענשטיין ברענגט ארויס (אין קורצן), און מ׳נוצט דאס טאקע צו לינדערן עטוואס דעם פראבלעם פון רעליגיעזע שפראך, איז ״שפראך״ אָלטימעטלי א ״געים״ וואס מענטשן שפילן צווישן זיך, עפ״י גדרים, כללים, און רוּלס וואס מ׳מאכט און שטעלט אפ דערינען פאר א קאנטעקסט, איבער וואס האט מיינונג און וואס האט נישט אין די קאנטעקסט. וממילא, למשל, אויב שטעלט מען אראפ דעם דאָמעין אָוו דיסקאָרס איבער גאט׳ס בארד (בקבלה?), קען מען בעצם דן זיין איבער דאס אויסזעהן פון זיין בארד און די כאראקטעריסטיקס דערין וכו׳ וכו׳ וכו׳ ארויף און אראפ באריכות. עס איז נישט שייך צו פרעגן דערויף ״דו גלייבסט אבער טאקע אז ג-ט האט א בארד?!״, וויבאלד ער איז עוסק בתוך די גדרים וואס מ׳האט דא אראפגעלייגט פאר די קאנטעקסט, און ער שפילט די שפראך געים לפי די קאנווענשאנס וואס מ׳האט דא. דאס אלעס קען זיין אפילו בלא יודעים און סאָבּקאַנשׁעסלי.

(דאס דערמאנט מיר אז ביי א חבר א חכם מיינער, וואס ס׳איז אים לעצטענסט געבוירן א מיידל, ווען איך בין צוגעגאנגען צום קידוש, וואס דאס אליינס געבט מען אויך נאר מחמת סאָשׁעל קאָנווענשאן, האב איך געהערט ווי מ׳וואונטשט אים כסדר, ״זאל דער אייבערשטער העלפן זאלסט זעהן אסאך נחת״ אא״וו. ווען איך בין צוגעגאנגען צו אים האב איך אים געזאגט, ״וויטגענשטיין זאגט דאך אז שפראך איז א געים לפי די רוּלס וואס מ׳לייגט אראפ אין דעם, און די וואס שפרעכן דאס זענען זיך מכניע צו די רוּלס. איז טוה איך אויך אזוי: זאל דער אייבערשטער העלפן אז זאלסט זעהן אסאך אסאך אידיש נחת.״)

עכ״פ בעצם קען מען האבן פילאזאפישע דיסקאָרסעס איבער ״ג-ט״ אין שפראך, ואפילו איבער א גאט מוגשם ממש, ואפילו וואו ער אליין איז ממש א פּאזיטיווע אטעאיסט דערין לגמרי. וואו עס ווערט שווער איז ווען מ׳וויל מבסס זיין דערויף עפעס השלכות למעשה ממש, וואס דאן דארף דאס דאך צוקומען לאמונה, וואס ההאמנה איז שמצייר בשכלו ממש ואינו ענין הנאמר בפה, וכדכתב הרמב״ם; ער שפילט שוין נישט עכט די געים (צי מחשבה ארבעט מיט שפראך ולשון ממש איז א מבוכה; ואולי אפשר לחלק ווען עס איז סאָבּקאַנשׁעסלי, און ער שפילט אט די געים ווייטער אפילו סאָבּקאַנשׁעסלי). ובפרט וואו אפילו אינעם געים אליין, וועט מען דאס האלטן אין איין נעגעיטן און זאגן ״עס איז נישט באמת אזוי, און וואס קען איך קליינע מענטשעלע פארשטיין.״ דא ווערט נולד פאר׳ן חכם דעם פראבלעם אז דאס קען נישט יעצט זיין א בסיס להשלכותיו למעשה ממש.

(כמובן, אז דאס גאנצע ענין פון האבן א בסיס איז א לאגישער. און ווי איך ברענג דאס דאך טאקע ארויס מיט לאגישע סימבּאלן (←). גיין טענה'ן, עפ"י לאגיק, אז עס פעהלט נישט אויס בכלל צו האבן א בסיס דערצו, וה"ה לכאורה צו טענה'ן אז עס איז נישט מבוסס אויף עפעס בלאגיק, אדער אז עס איז מבוסס אויף עפעס וואס מאכט נישט קיין מענשטליכע סענס, ברענגט לכאורה צו צו אריסטו'ס פראבלעם. ויש לדון. "געפיהל" גרידא קען לכאורה יא זיין אקסיאמעטיק אויף מבסס צו זיין דערויף בלאגיק, און, כנ"ל, קען מען דערנאך דן זיין פסיכאלאגיש פון וואו און פארוואס די געפיהל קומט און איז דא מעיקרא.)

*

אגב, לגבי וואס @ברוך שפינוזה דערמאנט, איז אינטרעסאנט צוצוצייכענען צו וואס דער אפודי איז מפרש דעם רמב״ם במו״נ ח״א פנ״ד: כי הדיעות הבלתי אמתיות לא יתקיימו בנפש האדם אבל ישכחם במעט סיבה ע״ש. (ואולי משום הא איז בדורינו, וואו מ׳האט מער עקסעס צו חכמה, מדע, און אינפארמאציע, איז ווי עלטער אזא סארט מענטש ווערט, ווערט ער ווייניגער ״פרום״ בענין גלויבונג. אולי. אויב איז דאס טאקע אזוי.)
‏

אלפא האט געשריבן:הגם לגבי דעם שאלה פון דעם אשכול גלייב איך אז רובא דרובא רעליגיעס דארפן צו מסכים זיין אז גאט האט אן אחיזה אין מציאות באמת - דלא כהרמב״ם.

‏FTFY

***

לגבי וואס איך האב דערמאנט פריער איבער הגדרת ״עקספּערטיִז״ לגבי מאכן טעותים, איז דאס וואס דער פיזיקער ניִהלס בּאָהר האט געזאגט:

An expert is a person who has made all the mistakes that can be made in a very narrow field

מי אני האט געשריבן:וואס דו קענסט זאגן איז, אז די ״געפיהל״ למאראל, אט דאס מיינט ״ג-ט״. אזוי טענה׳ט טאקע ר׳ דוד ארון אין א שמועס מיט דר. דוד באשעווקין.

מי אני האט געשריבן: עכ״פ בעצם קען מען האבן פילאזאפישע דיסקאָרסעס איבער ״ג-ט״ אין שפראך, ואפילו איבער א גאט מוגשם ממש, ואפילו וואו ער אליין איז ממש א פּאזיטיווע אטעאיסט דערין לגמרי. וואו עס ווערט שווער איז ווען מ׳וויל מבסס זיין דערויף עפעס השלכות למעשה ממש, וואס דאן דארף דאס דאך צוקומען לאמונה, וואס ההאמנה איז שמצייר בשכלו ממש ואינו ענין הנאמר בפה, וכדכתב הרמב״ם; ער שפילט שוין נישט עכט די געים (צי מחשבה ארבעט מיט שפראך ולשון ממש איז א מבוכה; ואולי אפשר לחלק ווען עס איז סאָבּקאַנשׁעסלי, און ער שפילט אט די געים ווייטער אפילו סאָבּקאַנשׁעסלי). ובפרט וואו אפילו אינעם געים אליין, וועט מען דאס האלטן אין איין נעגעיטן און זאגן ״עס איז נישט באמת אזוי, און וואס קען איך קליינע מענטשעלע פארשטיין.״ דא ווערט נולד פאר׳ן חכם דעם פראבלעם אז דאס קען נישט יעצט זיין א בסיס להשלכותיו למעשה ממש.

(כמובן, אז דאס גאנצע ענין פון האבן א בסיס איז א לאגישער. און ווי איך ברענג דאס דאך טאקע ארויס מיט לאגישע סימבּאלן (←). גיין טענה'ן, עפ"י לאגיק, אז עס פעהלט נישט אויס בכלל צו האבן א בסיס דערצו, וה"ה לכאורה צו טענה'ן אז עס איז נישט מבוסס אויף עפעס בלאגיק, אדער אז עס איז מבוסס אויף עפעס וואס מאכט נישט קיין מענשטליכע סענס, ברענגט לכאורה צו צו אריסטו'ס פראבלעם. ויש לדון. "געפיהל" גרידא קען לכאורה יא זיין אקסיאמעטיק אויף מבסס צו זיין דערויף בלאגיק, און, כנ"ל, קען מען דערנאך דן זיין פסיכאלאגיש פון וואו און פארוואס די געפיהל קומט און איז דא מעיקרא.)

דא ליגן מיינע נקודות.
איך בין מסכים אז שפראך איז א געים, אויך פארשטיי איך די נושא פון האבן רעליגיע אן אמונה.
מיין טענה איז אז דער מאמין זאגט בסך הכל ממש דאס, ער בלייבט אויך שפילן די געים, און ער ווייסט אז בסופו של דבר איז עס געפילן ענדערש ווי לאגיק, די חילוק איז נאר אז ער איז אין די 'מוחזק זייט' וויאזוי מ'וויל נאר דרייען בלייבט ער 'זאגן' אז עס איז דא א גאט וועלכע פירט אים צו היטן די מצות, און ווי דו ברענגסט ארויס איז די מושג פון בסיס אויך נאר א לאגישע (וואס פאלט לכאו' אויך אריין אין די 'שפראך געים זאנע'), ממילא איז ידו על העליונה אנצורופן די 'זאך' וואס מאכט אים טון די מצות - 'גאט'.

ווען דו ווילסט זיך אנהייבן טענה'ן אז די ווארט גאט - און דאס זיך אנכאפן אין דעם - קען שווערליך האבן השלכות, ענפערט ער אז די השלכות זענען דאך ממילא דא..
ער לויפט בס"ה צוריק צו די סטעיט אוו נאטור.

קומט אויס אז בעצם איז ער מסכים אז ~אמונה בגאט (מוגשם), איז נישט ← ~בסיס לשמירת המצות, ער זאגט נאר אז עס איז נישט במציעות צו זיין ~אמונה בגאט ווייל מ'גייט אייביג לעיבלען דיין פאזיציע אלס אמונה! again ס'איז א מעטער אוו לענגווידש, וואס איך זע נישט פארוואס דו זאלסט האבן די אויבערהאנט?!

פערזענלעך האלט איך מיר אויך צווישן די חכמים וואס פראבירן צו נעגעיטן די סארט שפראך, און איך בין מסכים אז עס דארפן צו זיין אינדעפענדענט סיבות מקיים צו זיין תור"מ אפי נאכן 'דינייען' די סארט 'גאט' ואמונה השגור בפי כל..

איך ברענג נאר ארויס די גלייכקייט פון די צווי קאנטער ארגומענטן, נעמליך, עס איז לענ"ד נישט מעגליך צו געווינען קיין דעבאטע דערין (מעגליך דו קענסט מיר געווינען מיט דעם אליין..) בעת וואס עס קומט אראפ צו א מעטער אוו לענגווידש. וואס איז ווי געשמועסט נאר א געים, ווי יעדע קען זיך מאכן זיינע רולס. און דאס טוען אונז דא!

קלארער ארויסצוברענגען די פריערדיגע נקודה:
דu זאגסט אז דער חכם וואס איז קאנפראנטירט מיט די נעגעישאן פאר די 'מציעות פון גאט' איז שווער פאר אים צו בויען זאכן דערויף, אדער/און אנצונעמען אמונה אויף אלס אן אביעטיווע אונטערליגענדע אמת.
דו ביסט דאך אבער מסכים אז פאר דיין אפאזיציע ליגט עס יא באקוועם אויפן סובקאנשעס - וועלכע ער טשעלענדשד פשוט נישט (גענוג), און דאס מאכט אים פילן באקוועם מיט די אמונה.
וואס איך זאג איז, אז סוכ"ס ליגט עס דאך פונקט אזוי ביי דיר/אונז אויפן סובקאנשעס - מכח די איינגעבאקענקייט אדער געפיל וכדו', נאר וואס דען? דו טשעלענדשד עס מיט נעגעישאנס און לאגיק. יעצט דער טשעלענדש איז נישט בכח אויסצורייסן די אינערליך געפיל - די סובקאנשעס אמונה, עס קאנפרענטירט עס בסך הכל און מיר דערזען זיך מיט א קאנפליקט אין קאפ (דיסאנענס).
וויאזוי פונקליך קאנקלוד'סטו אז איגנארירן די סובקאנשעס איז מער אמת/ריכטיג/אויסגעהאלטן ווי צו איגנארירן די לאגישע סתירה?! איז דא דא א לאגיקעל ארגומענט וואס קען פראוון די אויבערהאנט פון לאגיק (און נעגעישאן פון קאגניטיוו דיסאנענס)?

פארשטייט זיך דו מעגסט עס טון (אויך מכח פסיכאלאגישע פרעפרענצן), אבער וואס איז די 'reason' איבערצוצייגן א צווייטן דערין?

און אויב קען מען דאס נעמען ווייטער, טראכט איך אז הא גופא איז די תשובה אויף וויאזוי מ'קען האלטן תור"מ אן די אמונה. אויב קען מען עסטעבלישן אז ווען מ'דינייעד גאט לייקנט מען נישט אין די געפיל-סובקאנשעס עסענס פון א גאט, מ'לייקנט נאר די פערפארמענס פון די מושג אין שפראך (אדער אפי' קאנשעס מיינד). נו, איז דאך דעם סובקאנשעס געפיל גענוג א גוטע סיבה צו היטן די תורה. אן קיין סיבה! פשוט ווייל איך וויל! רצון שלמעלה מהשכל...
ואולי איז דאס די 'אמונה' פון וואס די בעל התניא רעדט כסדר. ואכמ"ל

אויב אין די קאנטעקסט דא (די דאָמעין אָוו דיסקאָרס דא) דעפינירט מען:
"ג-ט" = "אינערליכן געפיהל (צו העכערס וכו')"

דאן איה"נ ביסטו גערעכט. דאס האב איך דאך געזאגט: אז "געפיהל", מאיזה סיבה שהיא באה, איז דאס מבסס (וכדוד הום). און די "העכערס" איז עפעס וועיג שבוועיג וואס איז אינגאנצן נישט דעפינירט - א "געפיהל" ולא יותר.

אבער דאס איז נישט דאס די נוצן פונעם ווארט וטערמין "ג-ט" אין אט דעם "געים" אין אלגעמיינע דיסקאָרס אין די ענינים. עכ"פ אין מיין עקספּיריענס און טאקע לגבי אט די שאלה פון כותרת האשכול הלז צי "דו גלייבסט אין ג-ט?" אין אנדערע ווערטער, אין די קאנטעקסט פון ווען מען (שרייט און) באשולדיגט איינעם מיט "כפירה" אין דעם טערמין ועיקר (מיינענדיג בעיקר, עיקר א' של הרמב"ם, ווי דער שואל טוען פארשטייט דאס).

וואס איך מיין צו זאגן איז, אז ידי על העליונה די רגע מ'קומט מיט א טענה נגד דעם נעגאטיוון אטעאיסט, וואס געבט נישט זיין assent צו דעם טערמין. (און דאס איז אפגעזעהן און אפילו טאמער ער איז א פולקאמער שותומ"צ. ולגבי שמירת המצוה של "אמונה", שהיא גופא מצוה, הא'מיר גערעדט דערוועגן אין אָנהויב אשכול.) ווייל די טענה קעגן זיין נישט געבן assent צו דעם טערמין איז בוודאי נישט אז ער געבט נישט assent צו "געפיהל (צו העכערס וכו')", נאר אז ער געבט נישט זיין assent צו עפעס מער ממשיות'דיג און "פאקטיש" - אַן "ענטיטי". און דארט איז וואו דער טוען איז ידו על התחתונה, כמו שנתבאר באריכות. אין אנדערע ווערטער, יענער איז גאר דער וואס פאלגט נישט דא די רוּלס פונעם שפראך געים דא, וועלכע זאגן דא אז מ'קען דאס נישט ממשיות'דיג דעפינירן דא אין דעם קאנטעקסט (עיקר הג' של הרמב"ם ושיטתו בזה בעיון, וואס יענער נעמט דאך אָן, וואס נעגעיט עיקר א' און מאכט דאס דעם "נמצא ולא במציאות" וככל הנ"ל).

די תירוץ איז נאר אז יענער ווייסט טאקע נישט די השלכות פונעם עיונ'דיגע צוגאנג דערצו - ער ווייסט נאר דעם ערשטן חלק פון עיקר א', און וועגן דעם איז זיין דאָמעין אָוו דיסקאָרס און די "שפראך געים" דא, יא אויף עפעס א ממשות'דיגע "ענטיטי". אבער, לידיעתי, וועלן רוב שפרעכערס אין דעם, און שרייערס פון "כפירה" אין דעם שמועס, יא מודה זיין, ווען געדרוקט צום וואנט, אז די טערמין "ג-ט" דא איז לגמרי למעלה מהשגה. און אויב אזוי, אויף וואס שרייסטו? אחוץ טאקע אז אויף "מציאות" וועלן זיי יא האלטן אז די טערמין האט ממשות לגבי דעם, און אויף דעם שרייען זיי - זיי ווייסן טאקע נישט די ניואנס פונעם רמב"ם שם בפנ"ז, אז ניטאמאל דאס קען מען אויך נישט באמת זאגן אויף די טערמין "ג-ט" אינעם "געים" דא. ווייל "ג-ט" איז נישט קיין "ענטיטי", וואס די דעפינישאן פון "ענטיטי" איז:
a thing with distinct and independent existence
דאס דארף מען אויך נעגעיטן און נאר רעדן דערפון בדרך שלילה. וכאמור לעיל, קען זיין אז די טענה איז קעגן דעם פּאזיטיוון אטעאיסט וואס זאגט א גראבע "ניין" צום גאנצן שלילה סעט, אין דעם שפראך "געים"; א רידזשעקשאן ווי איידער א נישט-עסענט. משא"כ א "נישט-יא", אין דעם קאנטעקסט, איז דאך אט ממש דעם דרך שלילה וואס מ'רעדט, און עכ"פ דארף צו רעדן, אין די שפראך געים דא, עפ"י אירע רוּלס; ער געבט נישט די עסענט צו פּאזיטיוון חלק פונעם פּראפּאזישאן, וואס נאר דארט קען חל זיין עסענט צי נישט.

אלפא האט געשריבן:נו, איז דאך דעם סובקאנשעס געפיל גענוג א גוטע סיבה צו היטן די תורה. אן קיין סיבה! פשוט ווייל איך וויל! רצון שלמעלה מהשכל...

זייער שיין, די שאלה בלייבט נאר צו ווילסטו טאקע? איך גראדע נוץ דעם לאגיק אויף פארקערט, אפילו אויב מ'זאל קענען פארענטפערן דיני נידה איז אבער מיין סאבקאנשעס געפיל גענוג א גוטע סיבה עס נישט צו היטן, רצון שלמעלה מהשכל... ווי האט נאר ברוך שפינוזה געזאגט, איך לייג אלע פילאזאפיעס אין א זייט און איך בין כופר ווי א נאר, ווי א צוויי יעריגס וואס צינדט אן די לייט אום שבת אן פארשטיין וויאזוי ס'קען עפעס אפילו זיין Wראנג דערמיט, כפירה פשוטה...

ברוך שפינוזה האט געשריבן:

אלפא האט געשריבן:נו, איז דאך דעם סובקאנשעס געפיל גענוג א גוטע סיבה צו היטן די תורה. אן קיין סיבה! פשוט ווייל איך וויל! רצון שלמעלה מהשכל...

זייער שיין, די שאלה בלייבט נאר צו ווילסטו טאקע? איך גראדע נוץ דעם לאגיק אויף פארקערט, אפילו אויב מ'זאל קענען פארענטפערן דיני נידה איז אבער מיין סאבקאנשעס געפיל גענוג א גוטע סיבה עס נישט צו היטן, רצון שלמעלה מהשכל... ווי האט נאר ברוך שפינוזה געזאגט, איך לייג אלע פילאזאפיעס אין א זייט און איך בין כופר ווי א נאר, ווי א צוויי יעריגס וואס צינדט אן די לייט אום שבת אן פארשטיין וויאזוי ס'קען עפעס אפילו זיין Wראנג דערמיט, כפירה פשוטה...

קודם כל, כופין עד שיאמר רוצה אני...
ערנסט גערעדט, אליבא דאמת קען קיינער טאקע דיר נישט צווינגען אדער מאכן עס וועלן טון, הבחירה בידך..
אבער בעיקר, מיין נקודה איז געווען על סמך די געדאנק אז טיף אין הארצן 'גלייבט' מען אין גאט (וויאזוי מ'זאל אים נאר באצייכענען - אדער נישט), און נישט די סארט 'רצון' פון טאג-טעגליכע ווילן, מיין לשון האט טאקע נישט משמע געווען אזוי..

אז מ׳רעדט אין דעם איז דאס פון מיין פארגעגרייטן אשכול איבער מיינע סאָבּמיטעד ארטיקלען וועלכע איך האב דערמאנט, וואס האבן א שייכות צום געדאנק פון מקיים זיין מצות התורה מחמת א געפיהל וואס איז ל״ד באזירט אויף אמונה (עכ״פ במובן הפשוט). די קאנטעקסט איז אין א דין ודברים מיט א חשוב׳ן חבר אין שטיבל, וועלכער האט געליינט מיין ארטיקל, און געפרעגט לגבי צי ס׳איז שייך צו האבן און באקומען א מיִניִנג אין תורה ומצות נאכ׳ן זיין ״אויפגעקלערט״ און וויסן אז דאס איז נישט געבינדן צו עמפּירישע פאקטן. פאלגענד איז וואס איך האב גע׳ענטפערט (עס פארמאגט אביסל טערמינען וואס זענען נוגע צום טעזע פון יענעם ארטיקל):
‏

מי אני האט געשריבן:די שאלה איז טאקע צי מ'קען זיך געבן א מיִניִנג אין די מצות והלכות וכו' וואס מ'האט נאך נישט דערין קיין מיִניִנג פון פריער, נאכ'ן דאס אלעס וויסן און נאכ'ן דארפן צוקומען צו די מהלך (או כדומה). איך און די ארטיקל דיעלן נישט דערמיט מיט די פראגע, אבער ס'איז לכאורה יתכן אז יא. אבער אין דעם רעד איך שוין נישט און ס'איז (לכאורה) בּיאַנד די סקויׁפּ פונעם ארטיקל.

אגב, אין דעם ענין, איך האב גערעדט מיט מיין זוהן ביים סדר צוויי יאר צוריק אז ווער פון די צוויי איז "בעסער"?:

1). איינער וואס האלט אז די סיפור יציאת מצרים איז טאקע היסטאריע (עכ"פ פאר מ'קומט צו צום גאנצן תורה פון סאָבּקאַנשעס און וואס ער האלט באמת כנ"ל), אבער די גאנצע זאך איז א שאד. מיינענדיג, ער האט נישט קיין געפיהל צו די גאנצע זאך, עס איז אים אן עול און א משא, און א שאד אז הקב"ה האט פונקט אונז, עפ"י די fluke פון היסטאריע, "בוחר" געווען. א שאד, פארפאלען יעצט מוז מען שוין.

אדער,
2). איינער וואס האלט אז די סיפור יציאת מצרים איז טאקע (עכ"פ מער-ווייניגער) א מיתוס, אבער א "הייליגע" אָרידזשין מיתוס וואס געבט אים סיפוק, מיִניִנג, און זיין קולטוראלע אידענטיטעט וכו' וכו' וכו'.

ער האט געזאגט דאס צווייטע. (מיין ווייב האט דערנאך געבעהטן איך זאל פּליִז נישט רופן יציאת מצרים א "מיתוס" ביים סדר...) דער ערשטער האט טאקע (אפשר) נישט קיין קאגניטיוו דיסאָנענס, אבער עס איז כנראה כמובן דא גאר אַן ערענסטן דעפיציט אין זיין רעלידזשיאסיטי, און עס קען לכאורה נאר זיין משפה לחוץ.

דער צווייטער שטייט זיכער בעסער פון אים אין די ריגאַרד. די שאלה איז נאר טאקע, כנ"ל, ווי אזוי צו קאָלטיוועיטן די סיפוק, מיִניִנג וכו' איינמאל דאס איז שוין לגמרי נישט געבינדן אין עמפּיריסיזם/היסטאריע [בנוגע סיפורי התנ"ך והאיך נעשית ישראל לעם לפיה] וכמהלך דידי. דער "אמת" איז אז אפילו ווען מ'איז יא לגמרי געבינדן צום עמפּירישן/היסטארישן "וועלט"/פרעימווארק, אזוי ווי דער ערשטער משל, איז דאך נאך אלס דא א טשעלענדזש ווי אזוי צו קאָלטיוועיטן סיפוק ומיִניִנג, און טאקע אזוי ווי דער ערשטער משל וואס לייגט זיך טאקע אויפ'ן שכל; איך שטעל זיך פאר דו קענסט עטליכע אזעלכע.

ואגב, לגבי דעם ספעציפישן משל פון פראווענען א סדר וסיפור יציאת מצרים, עיין כאן בזה במה שהבאתי מדר. מארק צבי בּרעטלער - א בּיבּליקעל סקאַלער/אקאדימעק. ובסתם, לגבי ביקורת המקרא, האט מיין דרך בכלל קלאנגן פון דר. דזשעימס קוגל'ס מהלך. ער איז אויך א (וועלט-בארימטער) בּיבּליקעל סקאַלער/אקאדימעק און ער פאררופט זיך אן ארטאדאקסישער איד.

ענליך צו דעם האב איך געהאט בדעה צו שרייבן לאור די תגובה וואס @שמן למאור האט צוגעברענגט פון איינעם:

מי אני האט געשריבן:דא האב איך צוגעברענגט פון דר. מאַרק בּרעטלער, א בּיבּליקעל סקאַלער וואס גלייבט נישט בסיפור יציאת מצרים, ווי אזוי ער גייט צו צום סדר און ווי אזוי ער טענה'ט אז מ'קען נאך אלס טרעפן מיענינג דערין. ואיה"נ אז ער דערמאנט דאס דארט בנוגע א התייחסות צו ג-ט, אין וועלכע ער כנראה גלייבט יא (באיזה אופן), איז אבער גלייב איך אז מ'קען דאס אויך צושטעלן און מאַדיפייען צו יהדות בכלליות. מיינענדיג, איך "גלייב" אז מ'דארף נישט דייקא זיין א מאמין במציאות ה' צו פיהלן א התייחסות וקשר צו עם ישראל - פון וועלכע מ'איז למעשה א חלק און מעמבּער. למחצה שליש ולרביע וועט מען זיכער מודה זיין אז "תורותיה" זענען א חלק פון אט דאס וואס מאכט און שאפט די קולטוראלע אידענטיטעט פונעם איד בתוכה. און דאס קען ווייטער זיין אפגעזעהן פון צי דער מענטש גלייבט אין דעם אז ס'באזירט אויף "אַן עקזיסטירענדיגן ג-ט" וואס האט דאס "געוואלט" און "באפוילן". וממילא איז דאס דאס וואס מ'געבט איבער ביים סדר.

מיר פערזענליך קומט עס ליבערשט פאָר ווי מ'האט אַן אפשיי צום קולטור בכלל. און ער האט טאקע נישט קיין שום מינינג אין דעם בשום אופן. עס איז מיר טאקע אינטרעסאנט אז איינער וואס איז אויפגעוואקסען דערין אזוי סאך יארן, וואס לכאורה דעמאלטס האט ער (נאך) יא געהאט מינינג דערין, זאל דאס אלעס פארלירן. איך פארשטיי אז די מינינג מעיקרא איז טאקע נאר געווען מכח דעם אז די ״ריכטיגקייט״ פון דאס אלעס האט ער געגלייבט איז מיוסד אין אט די "עקזיסטירענדיגן ג-ט" וואס האט דאס אלעס "געוואלט" און "באפוילן". אבער מוז דאס זיין אז ווען מ'פארלירט דאס, פארלירט מען דאס גאנצע קשר צו די מאָרעס און נאָרמעס פונעם קולטור צו וועלכע מ'געהערט, וואס דאס זענען דאך די הונדערטער ציוויים פון וואס מ'רעדט? ואפילו טאמער דער עצם מענטש האט דאס יא פארלוירן, ווייל ביי אים זענען געווען די צוויי, אמונה והנאָרמעס, כתרי הן דלא מתפרשין מהדדי, איז ער אבער נישט מודה אז עכ"פ ס'איז שייך מחלק זיין צווישן די צוויי? אויב יא, קען ער דאך דאס איבערגעבן צו זיינע קינדער ביי אזעלכע סארט געלעגענהייטן. מיינענדיג, ער געבט איבער די סיפור יציאת מצרים ווי אַן אָרידזשען מיתוס, עכ״פ כפי סבלות המוחות פון די קינדער וכל אחד לפי ערכו וערכה, וואס געבט א מינינג צום קולטור והתנהוגותיה ותורותיה.

אין אנדערע ווערטער, עס איז מובן מאליו אז פון די טענה אז עס איז נישטא קיין ג-ט און דאס אומבאזיס פון דת יהדות במובן הפשוט, followed נישט דוקא אז דעריבער איז א שאד אז עס איז דא אזא דיסטינקט גרופע/עם ווי אידן מיט זייערע נאָרמעס און מאָרעס (און דאס איז אפילו אָנעם צוקומען צום is-ought פראבלעם). ולכן, אפילו מיט דעם אז עס איז נישטא קיין ג-ט מוז אבער נישט זיין אז זיין א חלק פונעם עם, מיט תורותיה של עם ישראל, האבן קיין חשיבות.

וכן אני נוהג. (מיין ווייב האט מיר געבעהטן איין יאר אינמיטן סדר אז איך זאל דאס אויפהערן רופן א "מיתוס", אפילו איך זאג א "הייליגע/חשוב'ע מיתוס"... )
‏

הכלל, ס׳איז טאקע א ריכטיגע טענה אז טאמער איז שמירת ההלכה באזירט אויף ״געפיהל״, איז קען מען פונקט אזוי האבן א ״געפיהל״ אויף פארקערט. און אז היטשענ׳ס רעיזאר איז נוגע לאמונה, איז כ״ש לזה. אבער מיין טענה אינעם אשכול איז אז ס׳איז שייך לבסס עליה בלא אמונה דייקא מתחתיה. זאת ועוד, אז ווי ארויסגעברענגט, איז אפילו וואו ס׳איז שוין דא אמונה ביים אינדיווידואל, וואס קען דינען אלס א בסיס, איז דאך נאך אלס נישט זיכער אז דאס איז סאָפישענט אז די אינדיווידואל זאל למעשה האבן געפיהל דערצו, וממילא מקיים זיין הלכה. איך גלייב אז מ׳קען גרינג טרעפן די סארט ״קלים״ וואס בעצם ״גלייבן״, וכעין מה שהעיר @שרגא.

אלפא האט געשריבן:אבער בעיקר, מיין נקודה איז געווען על סמך די געדאנק אז טיף אין הארצן 'גלייבט' מען אין גאט (וויאזוי מ'זאל אים נאר באצייכענען - אדער נישט), און נישט די סארט 'רצון' פון טאג-טעגליכע ווילן, מיין לשון האט טאקע נישט משמע געווען אזוי..

נו פון דעם רעד איך דאך אויך, איך גלייב פון די טיעפענישן פון מיין הארץ אין לעבן א straightforward לעבן אן קיין אומזיסנטיגע קאמפליקאציעס, און די גאט אין וועם איך גלייב וויל דאס אויך. שוין פון גאר אינג פלעג איך נישט קענען סובל זיין די אלע קאמפליצירטע הלכות, נאך פאר איך האב אפילו געוואוסט אז ס'דא מענטשן וואס גלייבן נישט אין גאט... (איך פלעג דעמאלטס מיינען אז אלע גויים גייען אין קירכע יעדן זונטאג ) איך געדענק אז אלץ קינד פלעג איך א שטיק צייט זיין זייער אויפגערעגט אויף גאט פאר'ן מיך באשאפן אלץ איד, פארוואס האט ער מיך נישט געקענט באשאפן אלס גוי דעמאלטס וואלט מיין לעבן אסאך גרינגער און ווייניגער קאמפליצירט געוועהן... נאך א שטיק צייט זיך רעגן אזוי האב איך אבער געכאפט אז גאט'ס מצוות זענען בכלל נישט אזוי שווער, וואס וויל ער שוין, מ'זאל עסן קרעקערס פסח, דרייען בענדלעך ארום דעם ארעם און נישט אנצינדן קיין פייער אום שבת, די אלע "מצוות" וואס פלעגן פארנעמען רוב פון מיין קאפ און צייט זענען טאקע self imposed, ווי קוהלת המלך זאגט, אלהים עשה את האדם ישר והם ביקשו חשבונות רבים...

ברוך שפינוזה האט געשריבן:שוין פון גאר אינג פלעג איך נישט קענען סובל זיין די אלע קאמפליצירטע הלכות, נאך פאר איך האב אפילו געוואוסט אז ס'דא מענטשן וואס גלייבן נישט אין גאט... (איך פלעג דעמאלטס מיינען אז אלע גויים גייען אין קירכע יעדן זונטאג ) איך געדענק אז אלץ קינד פלעג איך א שטיק צייט זיין זייער אויפגערעגט אויף גאט פאר'ן מיך באשאפן אלץ איד, פארוואס האט ער מיך נישט געקענט באשאפן אלס גוי דעמאלטס וואלט מיין לעבן אסאך גרינגער און ווייניגער קאמפליצירט געוועהן.

הוא הדבר אשר דיברנו:

מי אני האט געשריבן:זאת ועוד, אז ווי ארויסגעברענגט, איז אפילו וואו ס׳איז שוין דא אמונה ביים אינדיווידואל, וואס קען דינען אלס א בסיס, איז דאך נאך אלס נישט זיכער אז דאס איז סאָפישענט אז די אינדיווידואל זאל למעשה האבן געפיהל דערצו, וממילא מקיים זיין הלכה. איך גלייב אז מ׳קען גרינג טרעפן די סארט ״קַלים״ וואס בעצם ״גלייבן״, וכעין מה שהעיר @שרגא.

דאס אז מ'האט אמונה אין ג-ט באדייט נאך נישט בכלל אז מ'האט א שום פּאזיטיוון געפיהל דערצו. און דאס איז דאן לכאורה נישט טענעבּל - עווענטועל ווערט ער לכאורה ממילא א מער-ווייניגער פורק עול, אפילו טאמער איז ער "פילאזאפיש" (נאך) נישט קיין אטעאיסט (ווייל ער ליגט, עכ"פ נאך, נישט אין עיון ומחשבה). והשתא דאתית להכי אז ס'איז ממילא נישט אמונה וואס איז מבסס שמירת ההלכה נאר די געפיהל וואס מ'האט דערצו, איז די טענה צום מערסטענסט אז, איה"נ, אבער ס'קען נישט זיין, אדער ס'איז גאר שווער צו זיין, געפיהל למצות אָן אמונה לבסס הגעפיהל. אבער איז דאס טאקע אזוי?

כמובן, אז איך זאג נישט דערמיט אז די סיבה פאר אטעאיזם, פּאזיטיווע אדער נעגאטיווע, איז רק מחמת חסרון געפיהל. וואס איך זאג איז אז א העדר געפיהל ברענגט א חסרון שמירת המצות, אפגעזעהן צי מ'איז אַן אטעאיסט צי נישט.

מי אני האט געשריבן:אז מ׳רעדט אין דעם איז דאס פון מיין פארגעגרייטן אשכול איבער מיינע סאָבּמיטעד ארטיקלען וועלכע איך האב דערמאנט, וואס האבן א שייכות צום געדאנק פון מקיים זיין מצות התורה מחמת א געפיהל וואס איז ל״ד באזירט אויף אמונה (עכ״פ במובן הפשוט). די קאנטעקסט איז אין א דין ודברים מיט א חשוב׳ן חבר אין שטיבל, וועלכער האט געליינט מיין ארטיקל, און געפרעגט לגבי צי ס׳איז שייך צו האבן און באקומען א מיִניִנג אין תורה ומצות נאכ׳ן זיין ״אויפגעקלערט״ און וויסן אז דאס איז נישט געבינדן צו עמפּירישע פאקטן. פאלגענד איז וואס איך האב גע׳ענטפערט (עס פארמאגט אביסל טערמינען וואס זענען נוגע צום טעזע פון יענעם ארטיקל):

די ארטיקל דארף א ריזיגן ''לייק''! ענליך איז דא איינער וואס אדרעסירט אזא (הייסע) נושא, וועלכע האט די פאטענציאל צו ראטעווען הונדערטע אידן בעתיד!

איין שאלה, טאמער דו קענסט מער אויסשמועסן וואס מ'טוט כלפי די קינדער (קען זיין ביסט מער מאריך אינעם ארטיקל אליין - לאז וויסן ווען ס'איז געדרוקט), קודם וויאזוי פארזיכערסטו די המשכת הדורות מיט אזא פילאסאפיע?! איז דאס נישט עפעס וואס גייט אריין עכ"פ ב'אמונות הכרחיות' וועלכע מ'דארף לכאו' איבערגעבן פאר קינדער - אפי' ס'נישט ממש 'אמת'?
צווייטנס, איך ווייס נישט וואו דיינע קינדער לערנען און דרייען זיך, מיינע גייען אין היימישע מוסדות (דאס איז א חלק וואס איך האב ליב פון אונזער קולטור.. חכמה וועל איך זיי אליין צולערנען בעזה"ש..) דארף מען זייער אכט געבן וואס עס קען נאר ארויסרינען פון זייער מויל ברבים.. - די זעלבע איז נוגע לגבי ס*** עדיוקעישאן...

אלפא האט געשריבן:ענדליך איז דא איינער וואס אדרעסירט אזא (הייסע) נושא, וועלכע האט די פאטענציאל צו ראטעווען הונדערטע אידן בעתיד!

ראטעווען פון וואס? דערמאנסט מיר ווען מיין מאמע האט זיך אמאל אויסגעדרוקט אויף איינעם אז יענע איז "נעבעך" אפגעפארן, האב איך איר געזאגט אז יענע איז שוין גארנישט אזא נעבעך, די נעבעך איז זי געוועהן פאר זי איז אפגעפארן... (זיי נישט בייז אז איך מיש מיך אזוי אריין, איך פרואביר דיך נאר צו "ראטעווען" )

ברוך שפינוזה האט געשריבן:

אלפא האט געשריבן:ענדליך איז דא איינער וואס אדרעסירט אזא (הייסע) נושא, וועלכע האט די פאטענציאל צו ראטעווען הונדערטע אידן בעתיד!

ראטעווען פון וואס? דערמאנסט מיר ווען מיין מאמע האט זיך אמאל אויסגעדרוקט אויף איינעם אז יענע איז "נעבעך" אפגעפארן, האב איך איר געזאגט אז יענע איז שוין גארנישט אזא נעבעך, די נעבעך איז זי געוועהן פאר זי איז אפגעפארן... (זיי נישט בייז אז איך מיש מיך אזוי אריין, איך פרואביר דיך נאר צו "ראטעווען" )

געלויבט גאט(?!) אז איך בין פערזענליך נישט פארווייטוגט אויפן סיסטעם - זיכער נישט אויף קיין פארנעם וואס זאל מיר ברענגען צו reject די פילצאליגע גוטע און שיינע חלקים וואס דאס האט און ברענגט מיט זיך! בס"ה בין איך אנגעליינט און איבערגעצייגט אין אסאך פון די שקרים וואס מ'דארף פארקויפן בכדי די סיסטעם זאל זיך האלטן.. בו בזמן וואס איך האלט אז עס האט א גרויסע ווערד עס צו אנהאלטן און פאר די אינסיידערס צו פארבלייבן דערין.

איך האב גרויס סימפאטיע מיט דיין מצב פון זיך פילן באצווינגען דאהי. האסט אליין די ברירה זיך צו 'ראטעווען' טאמער איז די פרייז דיר ווערד!

מי אני האט געשריבן: כמובן, אז איך זאג נישט דערמיט אז די סיבה פאר אטעאיזם, פּאזיטיווע אדער נעגאטיווע, איז רק מחמת חסרון געפיהל. וואס איך זאג איז אז א העדר געפיהל ברענגט א חסרון שמירת המצות, אפגעזעהן צי מ'איז אַן אטעאיסט צי נישט.

פון דא נעמט זיך בפשטות די מיתוס אז איינער וואס פארט אפ האט 'פסיכאלאגישע' פראבלעמען. ווי דו ברענגסט ארויס אז עס איז די 'געפיל' וואס איז וויכטיג, ו'געפיל ב'געפיל מיתחלפא.. און בדרך כלל איז עס טאקע אמת אז נישט ווייטוג אליין אזוי אויך נישט כפירה אליין איז וואס פירט אפ, עס איז די ווייטוג אויף די אמונה-באצווינגענקייט וועלכע פירט אפ!

אלפא האט געשריבן:איין שאלה, טאמער דו קענסט מער אויסשמועסן וואס מ'טוט כלפי די קינדער (קען זיין ביסט מער מאריך אינעם ארטיקל אליין - לאז וויסן ווען ס'איז געדרוקט), קודם וויאזוי פארזיכערסטו די המשכת הדורות מיט אזא פילאסאפיע?! איז דאס נישט עפעס וואס גייט אריין עכ"פ ב'אמונות הכרחיות' וועלכע מ'דארף לכאו' איבערגעבן פאר קינדער - אפי' ס'נישט ממש 'אמת'?
צווייטנס, איך ווייס נישט וואו דיינע קינדער לערנען און דרייען זיך, מיינע גייען אין היימישע מוסדות (דאס איז א חלק וואס איך האב ליב פון אונזער קולטור.. חכמה וועל איך זיי אליין צולערנען בעזה"ש..) דארף מען זייער אכט געבן וואס עס קען נאר ארויסרינען פון זייער מויל ברבים.. - די זעלבע איז נוגע לגבי ס*** עדיוקעישאן...

נאך אינעם שמועס:

חשוב׳ע מיטגליד האט געשריבן:וואס איז יא די מיליאן דאללער קוועסשען. וואס טוט זיך מיט די והגדת לבנך ולאו דוקא בליל הסדר. א טאטע וואס זיין אידישקייט איז געבויעט אויף אזא מהלך. וואס זאגט ער פאר די קינדער וואס ווערן טעגליך נתחנך על דרך אחרת לגמרי?

3). איך פערזענליך בין קעגן אויפציהען אייגענע קינדער מיט פאלשקייט און צענזור; פשוט ווייל איך פערזענליך האלט אז עס ארבעט נישט און איז קאַוּנטער-פּראדוקטיוו; ווי אויך האלט איך אז עס איז אָלטימעטלי טאַקסיק צו רעדן מיט זיי אזא סארט ״אחד בפה ואחד בלב״. (איך פארשטיי אז דאס איז אלעס עכ״פ ווען די ווייב איז מיט די מאן, ועיין להלן בפונקט 4.) כמובן, איז א חלק פון די חינוך אין דעם אז זיי קענען זיך דינגען מיט מיר, אבער דארפן דאס מסמיך זיין מיט לאגיק און נישט זיין פּאָלעמיק.

וואס יא איז אז איך זאג זיי (יעדן איינעם לפי גילו - איך האב נאר צוויי זוהן, איינער ווערט יעצט 14 און דער אנדערער איז 7) אז וואס איך זאג/שמועס/לערן אויס איז נישט קיין ״סוד״ וואס מ׳דארף באהאלטן, נאר אזוי ווי דאס קען זיין אפענסיוו צו געוויסע גאר פרומע צי וואס, דאן אלס עטישקייט זאלן זיי נישט רעדן זאכן וכדומה מיט מענטשן וועמען דאס קען וויי טוהן; דאס איז א חלק פון חינוך צו טראכטן פון יענעם׳ס געפיהלן.

דאס פארשטייט מען אסאך פשוט׳ער בנוגע אויסלערנען וועגן ס*קס/געשלעכט וואס איך האב געטוהן מיט מיין עלטערער ווען ער איז געווען 9 (כ׳האב נישט קיין חרטה דערויף און איך האלט ס׳איז וויכטיג, בפרט בימינו וד״ל). א חלק פון די ס*קס-עד איז דאס אליין נישט צו שמועסן אפען וכו׳ אלס פּלעינע מענטשליכע נימוס; נישט ווייל ס׳איז א ״סוד״.
‏

חשוב׳ע מיטגליד האט געשריבן:ואגב, עס פאלט אריין אין מיין הארץ אביסל ספיקות אם אתה אומר לי האמת (אפשר הוא אמת בהקאנטעסט...). איך קען נישט טראכטן דיש ילד במוסדות החרדים דיש לו ידיעה בענינים אלו ואינו ניכר בחדר. און וויאזוי בלייבט דיין ווייב וואוינען מיט דיר?

4). כמובן אז איך האב נישט קיין געהעריגע וועג דאס אויפצוווייזן פאר דיר. ער האט טאקע אמאל געהאט א שטיקל מעשה אין כתה ו׳ וואו ער האט געזאגט פאר חברים אז די מעשה פון די מבול איז נישט היסטאריש אמת, הגם עס איז יא ״אמת״ און הייליג, און די תורה איז דאך נישט קיין היסטאריע בוך. (אגב, דאס איז א שטיקל סמך לדברי איבער ווי אזוי למעשה חרדים האלטן סאָבּקאַנשעסלי: גייען דען חרדים מודה זיין אז די תורה איז טאקע הייליג און אמת, און ״אויך״ א היסטאריע/סייענס בוך?) איך בין אבער א פערזענליכע חבר פאר׳ן מנהל (ער ווייסט אז איך בין ״ארויס-פון-די-בּאַקס״ און האט אויך אסאך געשמועסט מיט מיר). קען איך דאס אויך גרינגער ״אויסגראדן״.

אז מ׳רעדט שוין, עכ״פ ביזדערווייל איז ער א שטיקל קעיס-אין-פּוינט: ער האט א געפיהל לגבי הלכה און לערנען, הגם ער איז אויפגעצויגן געווארן אונטער מיר און אָן צענזור כנ״ל.

ולגבי מיין ווייב איז זי א מורא׳דיגע צוגעלאזענע און קלוגע און איך האב אפט די שמועסן מיט איר פונקט אזוי. זי איז נישט מסכים מיט אסאך פון מיינע פאזיציעס, אבער דאס איז דאך די האָלמאַרק פון אַן אינטעלעקטואלע דיסקאָשׁען; ס׳איז נישט ״קבלי דעתי״ (בפרט וואו אין א גרויס חלק האט דאס נישט ממש קיינע חילוקים אויף השלכות למעשה, וככל הנ״ל אין אונזערע שמועסן).
‏

חשוב׳ע מיטגליד האט געשריבן:איך פארשטיי אז געוויסע מצוות געבן מיענונג, וואספארא מינונג געט דיר די סיסטעם עז א ווהאל?

אין קורצן איז עס די ״עטיקאָ-רעלידזשיס״ פּרינציפּ אין פּרעקטיס ובפועל צוזאמען מיט דאס אידענטיטעט פון ״איד״ וואס גייט שוין שטערקער צוזאמען מיט ״תורותיה״. והיינו, ״תורותיה״ עז עי האָל. (דאס׳ן דן זיין אויף הפרטים שבה ארבעט שוין בתוך דעם ״וועלט״/פרעימווארק פון ״[רעליגיעזע] אידישקייט״ און די כללים וואס די ״וועלט״/פרעימווארק האט.)

דו האסט אויך אָנגערירט דערויף אין איינע פון די אישיס אז די קולטור געבט דיר מיִניִנג. דאס איז א שפאן אוועק, אויב נישט ממש דאס, פון על הכלל כולו.
‏

חשוב׳ע מיטגליד האט געשריבן:איך וואלט געוואלט קלארער פארשטיין וויאזוי דיין מהלך קען זיין א קאמיטמענט. איך זעה נישט וואו דו רעדסט דערפון.

איך רעד טאקע נישט דערפון ווייל, כאמור, assumed דאס שוין אז די קאמיטמענט איז בעצם דא, נאר די פראבלעם איז אז עס קען זיך נישט שלאגן קעגן א טענה פון (gross) איראציאנאלקייט; די קאגניטיוו דיסאנענס. די פראבלעם קעגן טאקע אט די קאמיטמענט, זוך איך צו לינדערן.

איך בין פוּלי קאגנייזענט צום לימיטעישאן דא אז בשו״א קען די מהלך נישט ברענגען קיין קאמיטמענט [דאס וואלט שוין אריינגעגאנגען אין ״אקצעפּטירונג״, לעומת ״נישט [דארפן] רידזשעקטן״, וואס דאס קען עס נישט ברענגען].

חשוב׳ע מיטגליד האט געשריבן:די סיבה פארוואס דו קענסט אננעמען אלע סייענטיפישע מהלכים לגבי גיל העולם, ביקורת המקרא, ועוד ועוד, איז נאר ווייל דו האסט א מהלך אז עס זאל דיר נישט טוישן בפועל. אויב למשל וואלסט נישט געהאט די מהלך, אדער נאך פאר דו האסט געהאט די מהלך, וואלסטו ענדערש געהאט א פראבלעם עס אנצונעמען, אדער ענדערש אנגענומען ווי די חרדי'שע מהלך?

5). אַן אינטרעסאנטע קאַוּנטער-פעקטוּעל שאלה. דער אמת איז אז איך ווייס נישט. אין די קאנטעקסט זעהט אויס ווי די שאלה איז בעצם: "צי וואלט ראציאנאל אויסגעוואונען אדער וואלט געפיהל אויסגעוואונען?" אזוי צי אזוי גלייב איך אז עס וואלט לכאורה גורם געווען א שטארקע קאַגניטיוו דיסאָנענס וואו איינע פון די צוויי מוז מען בכח און קאַנשעסלי אונטערדרוקן (עכ"פ טאמער פארבלייבט מען אינעם קולטור און אויסערליך א חרדי בפועל ובמעשה (עכ"פ צו אן עקסטענט זיכער)).

לגבי די שאלה, "וואס וואלט געווען ווען איך האב ווען נישט קיין געפיהל צום גאנצן זאך?" איז לכאורה וואלט איך אויפגעגעבן דאס חרדי'שע לעבענסשטייגער. אבער, למעשה, ווער ווייסט?

איך וויל מיר איינרעדן אז ביי מיר, ווען מען שטעלט ווען ראציאנאל ושכליית בהדיא קעגן סוּפּערסטישאן און דאגמא, און נאר איינע קען געוואונען און one has to give, דאן וואלט איך געוועהלט ראציאנאל ושכליית. אבער, כנ"ל, ווער ווייסט? איך בין בּייעסד ווי יעדעס מענטש און כ'האב עמאָשענס און א געוואלד אנדערע וועריעבּלס אין דעם פונקט אזוי. ועיין כאן.

למעשה אבער, וואס דערקענט זיך יא אין די מהלך איז אז ביי די דעפענס דארפן דאך די דאגמעס וכדומה זיך בייגן; נישט ראציאנאל ומדע. די הנחה איז אז געפינסן זענען ריכטיג קאי וקיים און עס זענען די דאגמאס וואס דארפן זיך "בייגן", "פארטייטשט" ווערן, און ווערן געמאכט צו "פיטן/פּאַסן" (וכעין דרכו של הרמב"ם ודעימיה). עס מאכט מיר טאקע נערוועז די סארט אפאלאגעטישע מהלכים וואס זוכן צו אפפרעגן סייענטיפישע געפינסן. (איך פארשטיי אז מ'קען דא זאגן און טענה'ן קעגן מיר אז איך "אטאקיר" דאך אויך די גאנצע סטרוקטור פון "אמת" און "וויסן/עפּיסטעמאלאגיע" בכלל! אבער דאס איז על הכלל כולו. מיינענדיג עס אונטערמינעוועט דאך בעצם פונקט אזוי דאס אָננעמען רעליגעזע קלעימס ואפילו "ג-ט". עס מאכט נישט רעליגעזע קלעימס יעצט קיין משהו "שטערקער" ווי עמפּירישע קלעימס. עס געבט דיר נאר די עלבּוׂי רוּם דאס נישט צו דארפן אפווארפן מחמת די עמפּירישע קלעימס, וככל הנ"ל באריכות; נישט אבער אז די עמפּירישע קלעימס ווערן יעצט אגעווארפן.)

ווי געזאגט, האב איך מעיקרא בעצם אלס אזוי פארשטאנען דאס חרדי'שע צוגאנג צו דעם אלעם - "העכערע ענינים" אא"וו אא"וו. איך געדענק נישט האבענדיג קיין שאק וכדומה ווען איך בין געוואור געווארן פון עוואלושאן אלס 14-יעריגער בחור, צי אלס 18-יעריגער אז משרע"ה איז (זייער מעגליך) נישט געווען קיין היסטארישער פיגור. איך האב אלס פארשטאנען אז חרדים מאכן נישט קיינע עמפּירישע קלעימס מיט זייערע דאגמעס ["אונז האבן נישט די מינדעסטע הששששששגההההה!!!" און 'שטייצעך מיט פארגלייזטע אויגן]. עס איז וויכטיג צו באטאנען אז איך זאג נישט אז זיי זאגן דוקא אז עס איז (זיכער) נישט קיין עמפּירישע קלעים; קען זיין יא קען זיין נישט און זיי האבן נישט קיין פאזיציע דערויף ממבט עמפּירי. ס'איז נאר אז זיי זאגן אז עס איז נישט דוקא יא אַן עמפּירישע/היסטארישע קלעים.

אזויפיל יא, ווען איך בין עלטער געווארן הא'ביך דאס געזוכט צו געבן א פארמאלן פילאזאפישע באזיס, ומזה יצא הארטיקל הלז.
‏

חשוב׳ע מיטגליד האט געשריבן:וויאזוי הענדלסטו נסיונות? למשל אז דו ווייסט אז אויב דו גייסט לייגן היינט תפילין אדער היטן שבת גייסטו פארלירן א ביזנעס מיטונג וואס דו קענסט פארדינען אסאך געלט. גייסטו דיך קענען איינהאלטן. אדער יעצט האסטו עפעס וואס האט א גרעסערע מיענונג? וכמו”כ וויאזוי ארבעט תשובה?

6). דער אמת איז אז איך זעה נישט קיין גרויסע חילוק אין דעם צווישן מיין מהלך/צוגאנג און איינער וואס האט א מער ״ליטעראל״ צוגאנג. יענער גייט (זיכער) יא ביישטיין? על אף ער גלייבט ״ליטעראל״ און whatever? אלא מאי עס קומט לכאורה אלס אראפ צו די געפיהל מ׳האט דערצו דעמאלטס באותו רגע. וואס דו קענסט פרעגן, איז צי מיין געפיהל דערצו איז טאקע בכלל שוואכער ווי יענעמ׳ס וויבאלד עס איז נישט מיוסד אויף קיין ״יראת העונש״ און גלייבט נישט דערין. (אין אנדערע ווערטער, די שאלה באציהט זיך מער צו מיינע ארטיקלעך און צוגאנג איבער ״שכר ועונש״ ומציאות הגיהנום/הישארות הנפש/שכר לאחר מיתה, ווי איידער צו די ארטיקל.)

תשובה איז אסאך פשוט׳ער. ס׳איז די אייגענע אינטראָספּעקשאן פון ווערן א בעסערע מענטש. בבין אדם לחבירו איז עס דאך פשוט אלס עטיש, ובין אדם למקום איז עס אלס דעם אייגענעם ספּיריטוּעליטי און טאקע די מיִניִנג וואס מ׳האט דערין. (ואיה״נ אז ״תשובה״ אליין גייט זיך ווענדן אינעם געפיהל דערצו וואס מ׳האט באותו עת. און טאקע בהימים נוראים, וואס די גאנצע אַמבּיאַנס און געפיהל אין די לופטן איז אזא סארט אויפוואכונג, העלפט עס צו דעם געפיהל אלס אדם נפעל כפי פעולותיו וסביביו. איי, ס׳איז דאך נישטא קיין ״יושב על כסא דין?״ נו, לכו״ע גלייבן דאך חרדים אויך נישט דערין [עיקרו הג׳ של הרמב״ם], וממילא באנו כבר ל״העכערע ענינים ולמעלה מהשגה״ ולמאמרו של וויטגענשטיין, וממילא לא נפלאת ולא רחוקה היא לומר כמו די ״as if״ הנ״ל - עס האט די זעלבע עפעקט.
‏

חשוב׳ע מיטגליד האט געשריבן:דו האלסט אז דאס איז די מהלך וואס מ’דארף לערנען מיט אונזערע קינדער. אז ביידע איז אמת. איך קוק עס אן ווי א סכנה פאר אידישקייט ולאו כל מוחא סביל דא. רוב קינדער/מענטשן גייען נישט פארשטיין דיין גאנצע פילאזאפישע מהלך. זיי גייען בלייבן נאר אז די סייענס וואס (לדעתם) קען נישט שטימען מיט די תורה איז אמת. און זיי גייען אראפווארפן כל הקדוש לנו. נישט יעדע נאטור קען עס משיג זיין. רוב מענטשן זענען זייער גראד און תמימותדיג און נישט אזוי קלוג. און אפילו יא, איז דא אסאך וואס קאנעקטן נישט מיט אידישקייט. זיי גייען אלעס אפלאזן.

7). קען זיין ביסט גערעכט. איז דען אבער דא א בעסערע עצה, ברירה, ומהלך? פאר קלוגע (לכאורה) זיכער נישט. צענזור און אמונות הכרחיות ארבעטן נישט אָלטימעטלי אין די עידזש פון אינפארמאציע.

I’m open to suggestions

דר. טאמאס וואָרד שרייבט לגבי די טענה פון דר. געווין היימאן בנוגע די טעאלאגן וואס האבן יא געהאלטן אז עס איז ביכולת צו רעדן איבער "ג-ט", אין א פּאזיטיוון סענס, בקדימה ובאיחור: דא הא'מיר צוגעברענגט דאָנס סקאָטוס' הוכחה למציאות הא-ל.

***

ומענין לענין באלו ענין לגבי שפראך און אינפיניטי, האט דער פילאזאף ווילהעלם וואַן האָמבּאלט געזאגט:

Language is the infinite use of finite means

אלטימעטלי איז וואס פירט א מענטש אלעמאל איז זיין געפיל, אפילו אויב ער טוט עפעס ווייל לאגיק דיקטעט איזעס אויך נאר ווייל ער האט א ׳געפיל׳ צו לאגיק און דער געפיל צו לאגיק האט גובר געווען אויפן אריגינעלן געפיל.

דער ״געפיל״ צו לאגיק קען טראגן א מענטש צו וועלן ״זיין 100% לאגיש אויסגעהאלטן״, חוץ וואס ס׳נישט שייך וויבאלד אויב דער יסוד איז ׳געפיל׳ איזעס אטאמאטיש נישט 100% ׳לאגיק׳ איזעס שוין לאנג געפראווד געווארן נישט צו זיין שייך דורך די פילסופים אין סייענס וואס האלטן און איין טוישן שיטות און דורך די אלע וואס זיכען צו פארשטיין אלעס מיטן לאגיק, וויבאלד זיי זענען מודה אז זיי טרעפן נישט וואס זיי זיכן.

אלזא, איז ׳לאגיש׳ קלאר, אז ׳געפיל׳ איז דער פאקטישער דיקטעטער ביים מענטש. נו, אז איינער האט א ׳געפיל׳ אין אידישקייט, דאן איז מה טוב ומה נעים - וועם שטערט צו ער האט 50% כח אין לאגיק צו ער ניצט זיין לאגיק נאר 0.3%? אז ער לעבט אריין, פילט ער טוט ריכטיג, גלייבט אז ער איז אייניג מיטן אמת, דאן איז אשרי לו ואשרי חלקו בזה ובבא...

בקיצור, אין איין ווארט: ׳לאגיק׳ האטסעך שוין אליינס ׳לאגיש׳ אפגעוואנדן; יעצט איז צייט אנצופאנגען צו לעבן!

הגם אז איך בין בעצם מסכים מיט וואס דו זאגסט, אז בנוגע התנהגות וועט עס אָלטימעטלי אראפקומען צו געפיהל, און צום מערסטענסט איז דאס לאגיק וראציאנאל מסמיך דערנאך, און אט דאס איז דאך וואס דוד הום זאגט וכדציינתי, איז דאס אבער צו נוצן אלס א טענה נגד דאס סמכות פון ״לאגיק״ על הכלל, נישט גרינג. וויבאלד, ווי צוגעברענגט מאריסטו, איז דאך די גאנצע תגובה אליינס מיוסד אויף לאגיק! איז, טא, וויאזוי וויל מען דאס נוצן אפצופרעגן די שטארקייט פון לאגיק?! וואס מ׳מיינט צו טענה׳ן, מער פונקטליך ומדוייק, איז אז אינעם תחום בנוגע די גרונט פון וואס אונטערליגט א מענטש׳נס התנהגות, זאגט ״לאגיק״ אז עס איז נישט לאגיק.