קאווע שטיבל

דו טענה'סט עס איז נאר "אויבנאויף" אבסורד, און מיר ווייסן פשוט נישט פארוואס בעומק איז עס נישט קיין פאראדאקס. מהיכי תיתי? אפשר איז אבסורד נישט קיין סתירה מיט אמת און אונזער לאגיק קען פשוט נישט דערגרייכן דערצו? דו לייגסט אראפ אז וויבאלד אין-סוף אין רעאליטעט איז אבסורד, קען נישט זיין אז דער וועלט שטייט זינט אין סוף, והא ראיה, אונז קענען זיך נישט אויס'משל'ן אין-סוף אין רעאליטעט אן אבסורדאלע הנחות. אויף דעם טענה איך, זינט ווען איז אונזער חסרון פון זיך נישט קענען אויס'משל'ן א מניעה צו רעאליטעט? אבסורד איז פשט אז אונזער לאגיק האט א בלאקעדזש, נישט אז די מציאות ערלויבט דאס נישט, והא ראיה די אלע אויבנדערמאנטע פאראדאקסן. זאגסט אז עס נאר אויבנאויף און בעומק שטימט עס? נו, זאל זיין אזוי. אבער השתא דאתית להכא וועל איך טענה'ן אז די וועלט שטייט שוין פון אין-סוף אן, איי ס'איז אבסורד? נו, אויבנאויף איז עס טאקע אבסורד אבער מיר ווייסן פשוט נישט דער ענטפער.

איך פארשטיי אז דיין טענה איז אז אויב מאכט עס נישט קיין סענס איז עס נישט קיין viable טעאריע, און כ'בין מסכים דערצו. אבער דאס אז די וועלט שטייט שוין פון אין סוף אן איז נישט פראבלעמאטיש ווייל עס מאכט נישט קיין סענס בעצם, נאר ווייל עס איז זיך סותר מיט דיין דעפעניציע פון רעאליטעט. אבער דאס אז עס איז זיך סותר מיטן דיין פיינייט רעאליטעט מיינט נאך נישט אז לאגיש שטימט דאס נישט, פונקט ווי גבריאל'ס אין-סופ'דגער טראמפייטער האט פיינייט וואליום, און עס איז א סתירה.

אגב, אין אן אנדערען אשכול האב איך צוגעלינקט דעם גאר אינטערעסאנטן ארטיקל אין דעם נושא פון אין סוף
https://www.quantamagazine.org/20131126 ... -of-logic/

און ווער זאגט אז שקר איז בכלל א סתירה מיט אמת? אפשר האט עוואלוציע אונז אזוי קאנדישאנד אז מיר זאלן זיך איינרעדן אז ס'איז דא א חילוק צווישן פאקט און פיקציע?

ידיעה און בחירה ווער זאגט איז א סתירה?

יאיר האט געשריבן:און ווער זאגט אז שקר איז בכלל א סתירה מיט אמת? אפשר האט עוואלוציע אונז אזוי קאנדישאנד אז מיר זאלן זיך איינרעדן אז ס'איז דא א חילוק צווישן פאקט און פיקציע?

Reductio ad absurdum

wow!!
איך האב פארפאסט די גאנצע קאנוועסעישן, (און יעצט כאפ איך אז אין די זעלבע צייט האב איך פאבליצירט מיין אשכול איבער הילבערטס האטעל, און מסתמא האט דער עולם געמיינט אז איך קום פון דא, אבער ניין!).

איך האב נישט געזעהן דעם אשכול ביז יעצט ווען [tag]ונבנתה העיר[/tag] האט מיר אהער געלינקט.

און יעצט א הערה אויפן בוך:
אין פעידזש 4, שטייט אזוי געשריבן:

[left]

For argument’s sake, let’s consider the possibility that the universe is infinitely
old. If this were true, then an infinite number of events would have already occurred
before we came into existence. Looking backward in time, we would see yesterday
followed by the day before yesterday, and then the day before that, and then the day
before that… forever. Now imagine trying to look in the forward direction of time.
We’d have to go out to infinity to look forward in time toward this moment. But the
thing about infinity is it has no end. We cannot logically go out to infinity, because we
would have to keep going farther and farther backward forever. So we have no starting
point from which to reach this moment, today. That means, if the universe were
infinitely old, the present moment could never come into existence. An infinite number
of events would have to happen before it, which is impossible. Well, clearly, the present
moment has been reached, you are reading these words right now, and you are alive and
conscious. Since the string of events in history was able to reach the present moment,
then there had to be a beginning of time

[/left]

איך האב נישט קיין צייט צו מאריך זיין, אבער דאס האט מיר געגעבן אסאך חומר למחשבה איבער די גאנצע מושג פון אינסוף.
למעשה בין איך אנגעקומען צו די מסקנה (ביזדערווייל) אז די טענה איז שקול צו די פאראדאקס פון זענא, דוק ותשכח.

נ. ב. מ'וואלט ווען געדארפט מייחד זיין א באזונדערע אשכול איבער די לאגישע הוכחות בעד און נגד "יקום נצחי", (נישט פון א פילאזאפישע פוינט אוו וויו, וואס דאס איז שוין דא דא גענוג).

לאמיר פאר איין מינוט באטראכטן די נומבער ליין וואס פאנגט זיך אן ביי 0, און איז ממשיך צו גיין ביז אינפינטי. (זענט איהר מסכים מיט אט דעם מושג אדער איהר קוקט עס אן אלס אן אבסורד?).

איך מיין אז מ'קען נוצן די זעלבע ארגומענט קעגן די נומבער ליין, ווי פאלגנד:

פאר די סעיק אוו ארגומענט, לאמיר אננעמען אז די נומער ליניע גייט ביז אינפיניטי, דאן מוזן מיר זאגן אז עס זענען פארהאן "אינסוף" נומער צווישן אינפיניטי ביז 0.

יעצט לאמיר פראבירן צו אנקומען פון אינסוף צו זערא, (אדער צו איינס, אדער יעדע נאטורליכע נומער), וויבאלד עס זענען פארהאן אינסוף נומערן צווישן זיי, קומט דאך אויס אז מ'קען קיינמאל נישט אנקומען צו 0 און 1.

מסקנה: עס איז נישט פארהאן קיין נאטורליכע נומערן.

און במחילת כבוד תורתכם ([tag]יאיר[/tag] [tag]כעלמ'ער מגיד[/tag], ועוד).

די מטרה פון די אילוסטרעישן פון די הילבערט האטעל, איז נישט געווען צו ארויסברענגען בכלל די שייכות פון אינפיניטי צו די פיזישע וועלט, (די משל איז פארשטייטצעך נאר לשבר את האוזן, און עס איז בכלל נישט אבסארד לאגיש, ווען מ'פארשטייט אז כאטש אין די פיזישע וועלט קען עס נישט געשעהן צוליב די הגבלה פון ספעיס און טעים, עם כל זה איז עס נישט קיין שום לאגישע פראבלעם).

די מטרה פונעם משל, איז צו אנקומען צום לעצטן חלק (אזוי ווי [tag]יידל[/tag] האט געשריבן), אז עס איז דא מער ווי איין סארט אינפיניטי. ואיכמ"ל

איך האב נישט מעלה באוב געווען הילברט'ן פאר זיין מטרה, נאר פאר מיין מטרה. נעמליך מסביר צו זיין אז אינפיניטי איז א מעגליכקייט, אויב די universe וואלט ווען געווען infinite, בניגוד צו די פיליזאפישע ארגומענטן פון אל-גאזאלי און דעם צמח צדק אז ס'איז בכלל נישט מעגליך און דערפאר איז קדמות אינגאנצן נישט קיין אפשען. (און אויך דערמאנט בדרך אגב אז infinity מיינט אז ס'איז דא אן אין סוף פון מעגליכקייטן, עיין לעיל)

כעלעם'ר מגיד האט געשריבן:בקיצור וואס הילבערט אילוסטרירעט איז אז אין אן אין-סוף קען "אלעס" אריינפיטן. וואס פאר אן infinity דו זאלסט נאר נישט אויפקומען מיט קען מען (with infinite possibilities) מאכן פלאץ אין א single sequence of infinity.

בקיצור, וואס היילבערט אילוסטרירט איז פונקט פארקערט, אז אין אינפיניטי, קען ״נישט״ אלעס אריינפיטן.

מ'האט זיך שוין צופיל ארומגע'טענה'ט דא דערוועגן, ס'האט נישט קיין פשט איבערצוקייען נאכאמאל און נאכאמאל אבער איך זעה און הילבערט פונקט פארקערט, ס'ווייזט דווקא אז ס'איז יא דא פלאץ פאר infinity בפועל. בפרט אז ס'באמת דא א מקום אז ס'מוז זיין פלאץ פאר infinity אין אונזער universe במציאות, טאקע נישט בשיטת הקדמות, אבער ווי דערמאנט די Big Bounce טעאריע און Ultimate L. והבוחר יבחר

כעלעם'ר מגיד האט געשריבן:מ'האט זיך שוין צופיל ארומגע'טענה'ט דא דערוועגן, ס'האט נישט קיין פשט איבערצוקייען נאכאמאל און נאכאמאל אבער איך זעה און הילבערט פונקט פארקערט, ס'ווייזט דווקא אז ס'איז יא דא פלאץ פאר infinity בפועל. בפרט אז ס'באמת דא א מקום אז ס'מוז זיין פלאץ פאר infinity אין אונזער universe במציאות, טאקע נישט בשיטת הקדמות, אבער ווי דערמאנט די Big Bounce טעאריע און Ultimate L. והבוחר יבחר

איך גיי דיר נישט מאכן איבערקייען אלטע זאכן, (איך האב געלייענט ביז אהער).
אבער משום מה, זעהט מיר אויס פון דיינע ווערטער, אז דו פארשטייסט מיר נאך אלס נישט, וועל איך אביסל מאריך זיין.

קודם כל, איך האב נישט קיין געדולד צו איבערגיין די גאנצע משל פונעם האטעל, אבער אזוי-פול יא, וואו אימער דו לייענסט איבער דעם, זאלסטו וויסן אז די פאנטש ליין איז ביים ענדע, (ווען עס איז אנגעקומען א באס מיט געסט וואס ווערן איידענטיפייעד מיט אינפיניטי נומערן, וואס ער איז "מוכיח", אז דאס איז שוין אזא סארט אינפיניטי, וואס פיט "נישט" אריין אין די פשוט'ע אינפיניטי וועלכע מיר קענען, (די נאטורליכע נומערן).

בכל ענין, די גאנצע נושא האט לענ"ד נישט קיין שייכות בכלל צו דער נושא איבער אינפיניטי אין די פיזישע וועלט. ודי בזה.

מר אמר הכי ומר אמר הכי ולא פליגי

איך זעה יעצט אז דאס איז קאנט'ס טענה.

ונבנתה העיר האט געשריבן:איך זעה יעצט אז דאס איז קאנט'ס טענה.

א מראה-מקום ביטע!

רב סעדיה גאון דערמאנט די פירכא פון כעלעמער מגיד פון חלוקה עד אין סוף.

רב סעדיה גאון (מאמר ראשון פרק א') האט געשריבן:והראיה הרביעית מן הזמן46. והוא: אנכי ידעתי כי הזמנים שלשה, עבר והוה ועתיד. ושההוה הוא הפחות מכל עת47, ולכן קבעתי את ההוה כנקודה.
ואמרתי, כיון שהאדם, אם חשב בלבו לעלות בזמן מנקודה זו למעלה לא יוכל, מפני שאין לזמן תכלית, וכל אשר אין לו תכלית לא תוכל המחשבה לצעוד בו למעלה ולעברו48, והרי סיבה זו עצמה מונעת שתלך ההוויה בו למטה ותעברם עד שתגיע אלינו. ואם לא תגיע ההוויה אלינו, הרי אנו בלתי מצויים. והרי דבר זה מחייב כי אנו קהל ההווים בלתי הווים, והמצויים בלתי מצויים. והואיל ומצאתי עצמי מצוי49 ידעתי כי ההוויות עברה את הזמן עד שהגיעה אלי. ואלמלא שיש לזמן תכלית50 לא הייתה ההוויה עוברתו.

והנני בדעה שגם הזמן העתיד כמו שדעתי בזמן העבר בלי פקפוק, ומצאתי הכתוב אומר בכגון זה על הזמן הרחוק:
כל אדם חזו בו אנוש יביט מרחוק51,
ואמר החסיד:
אשא דעי למרחוק ולפעלי יעזן צדק52.

והגיעני53 כי אחד הכופרים אשר נפגש עם זולתי מן המייחדים פקפק בראיה זו באומרו:
יתכן שיעבור האדם בהילוכו דבר שאין תכלית לחלקיו, לפי שכל מיל או אמה שהלך האדם והעלינו אותו בלבנו מצאנוהו מתחלק לחלקים שאין להם סוף.
ושאחד המעיינים הוכרח לומר שיש חלק שאינו מתחלק, ויש מהם שהודה בדילוג54, ומהם מי שהודה בהנחת חלקים רבים על חלקים רבים.

וכאשר ביררתי טענת פקפוק זו מצאתיה הטעיה, מפני שהתחלקות הדבר ללא סוף אינו יוצא לנו אלא בדמיון, ולא יתכן שיהיה בפועל, מפני שהוא דק מכדי שיונח עליו הפועל או החלוקה. וכיון שהזמן העבר לא עברה בו ההוויה כי אם בדמיון לא בפועל, הרי הוא באמת דומה לראייה זו, ואם היה שההוויה עברה את הזמן בפועל עד שהגיעה אלינו, הרי דבר זה לא יהא שום טענת פקפוק על ראייתנו, לפי שאינו אלא בדמיון.

אביסל פריער דערמאנט ער די שפעקולאציע פון אין סוף עולמות און פרעגט עס אפ, לויט זיין פרימיטיווע אריסטוטלישע אוניווערס.

וכך אמרתי: שמא אין תכלית לארץ באורך וברוחב ובעומק?
ואמרתי אילו היה הדבר כך לא הייתה השמש מקיפה אותה ומסיימת סיבובה בכל יום ולילה פעם אחת, ושוב חוזרת לזרוח ממקום שזרחה ושוקעת ממקום ששקעה, וכך הירח ויתר הכוכבים.
ואחר כך אמרתי שמא השמים היא אשר אין לה תכלית?
ואמרתי היאך יתכן זה והרי היא בכללותה נעה ומקיפה סביב הארץ תמיד, כי לא יתכן לחשוב שרק שיכבתה23 הקרובה אלינו היא הסובבת והשאר גדול מכדי שיסוב, מפני שאין אנו מכירים בשם שמים כי אם הדבר הזה הסובב24, ואין אנו מכירים אחריו דבר אחר, כל שכן שנהיה בדעה שהוא שמים ונחשוב שאינו סובב25.
ושוב דקדקתי יותר ואמרתי, ושמא יש כאן ארצות רבות ושמים רבות וכל שמים מהם מקיפה ארץ שלה, ויהיו אם כן עולמות שאין להם סוף26?
ונראה לי שזה נמנע מצד הטבע, כי לא יתכן בטבע שיהא עפר מעל האש27, ולא אוויר מתחת למים באופן טבעי, כי האש והאוויר קלים, והעפר והמים כבדים, אז ידעתי שאלו היה במציאות גושי עפר מחוץ לארץ הזאת כי אז היו בוקעים כל אוויר וכל אש עד שיתאחדו עם עפר הארץ הזאת, וכן אלו היו נאדות מים זולת הימים הללו, היו בוקעים את האוויר והאוהל עד שיגיעו למימות הללו.

די טענה פון "אחד הכופרים" מיט מיין טענה האבן נישט קיין שום שייכות, ופשוט הוא.

אפאר הערות אויף די מורא׳דיגע אשכול:

1)

טאמבל סאס האט געשריבן:פריינט: זאגסט זייער גוט. איך האב גראדע געטראכט אז אונזער קאסמאס איז אפשר אזא פארטיקל אין עפעס א קאלאסאלן קאסמאס, וואו אוניווערסן זענען פארטיקלס. אין דעם ריזיגן אבי אבות האוניווערסן, פירן זיך די "פיצי" אוניווערס-פארטיקלען אויף לויט די געזעצן פון קוואנטום פיזיקס, און דערפאר, "שפרינגט עס אוועק" ווען מען פרובירט עס צו "כאפן".

ס׳גראדע דא אן ענליכע טעאריע, גערופן שווארצע לאך קאסמאלאגיע, וואס לויטעט אז אונזער אוניווערס איז די אינטעריאר פון א שווארצע לאך וואס איז אין אן אנדערע (גרעסערע) אוניווערס (וכן הלאה אפשר).

2). איך מיין אז די מאלפע טעארעם וואס מאטי און געפילטע פיש ווילן ארויסברענגן (און אויף וואס יאיר איז מערער) וואלט בעסער געשטימט ארויסצוברענגן זייער פוינט ווען מ׳״טוויקט״ די טעארעם פון שעיקספיר צו א קאמפיוטער און איר סאפטווער. דהיינו, אז אין סופיות׳דיגע מאלפעס וכו׳ האבן געבויט א קאמפיוטער און געפראגרעמט א פראגרעם וואס זאל לויפן מיט געוויסע געזעצן. איך פארשטיי אז דעמאלטס קען מען נאך אלס מתריס זיין אז אפשר האבן זיי געפרויגרעמט אויך אז עס זאל פלוצלינג צאמקראכן, אבל על זה דנין הסייענטיסטן למיניהם צו דערגיין די געזעצן [פראגרעם] און ווי לאנג איך זעה נישט פארקערט קען מען אננעמען אז די פראגרעם וואס מ׳האט קאאינסעדענטעלי געסעט ׳עט לויפן ווייטער אין לופ (אין חלק הדיזיין ווי עס זעהט אונז אויס).

3). לגבי דעם וואס מ׳האט ערווענט צו פאנטעאיזם שטימט מיט יהדות, קען מען אפשר זאגן אז אויב מ׳טוישט עס אביסל צו פאנענטעאיזם, דאן שטימט דאס אסאך בעסער (ויש אומרים אז דאס איז דרך החסידות).

4). ס׳איז מערקווידיג אז אריסטו האט געהאט אן ענליכע הנחה אויף פארקערט, אז צייט (וממילא היקום) איז דייקא יא אינפיניט/אין סוף [מראשיתו ואחריתו]. דהיינו, ווייל אויב האט צייט געהאט אן אנהויב דעמאלטס קומט עס דאך [אלס איר אייגענע דעפיניציע פון א ״מאמענט פון צייט״] אינצווישן די מאמענט וואס קומט נאכדעם ״און די גארנישט וואס קומט פאר דעם״, וואס ער האט געהאלטן איז א סתירה מיניה וביה.

5). די דוגלים בשיטת היוונית קענען לכאורה פארענטפערן די דערמאנטע פירכא אויף זיי מיט'ן אננעמען (א חלק פון) די B טעאריע פון צייט (וואס האט, מ'קען אפשר זאגן אז ס'איז איראניש, א סעד פונ׳ם טעאריע פון רעלאטיוויטי). דהיינו, (אין א נוטשעל) אז צייט בעצם איז נישט די היה, הוה, און יהיה אלס עקסטערע ענטיטיס בפני עצמן, נאר זיי זענען פשוט ווי אזוי אונז פערסיווען דאס, אבער בעצם זענען זיי אלע דריי צאמגעשמאלצען אלס איינס (אפילו פאר אונז). אויב אזוי לכאורה פאלט אוועק די קשיא אז מ׳האט געדארפט ״דורכגיין״ אן אינפיניט עמאונט פון צייט און מ׳איז ״אנגעקומען״ און זיך ״אפגעשטעלט״ ביי די פארטיקולער מאמענט, וואס צייגט אז עס איז נישט אינפיניט; דאס איז נישט אמת אליבא די טעאריע פון צייט.

(דאס איז אפשר אביסל סותר די הנחה/ראיה פונ׳ם פריערדיגן הערה. אבער נישט ממש ווייל אפילו אין די B טעאריע פון צייט האט די דעפיניציע פון צייט נאך אלס אינהערענטלי אין זיך די הגדרות פון פאר און נאך אין רילעישן צו אן אנדערע צייט, ודוק.)

מי אני האט געשריבן:5). די דוגלים בשיטת היוונית קענען לכאורה פארענטפערן די דערמאנטע פירכא אויף זיי מיט'ן אננעמען (א חלק פון) די B טעאריע פון צייט (וואס האט, מ'קען אפשר זאגן אז ס'איז איראניש, א סעד פונ׳ם טעאריע פון רעלאטיוויטי). דהיינו, (אין א נוטשעל) אז צייט בעצם איז נישט די היה, הוה, און יהיה אלס עקסטערע ענטיטיס בפני עצמן, נאר זיי זענען פשוט ווי אזוי אונז פערסיווען דאס, אבער בעצם זענען זיי אלע דריי צאמגעשמאלצען אלס איינס (אפילו פאר אונז). אויב אזוי לכאורה פאלט אוועק די קשיא אז מ׳האט געדארפט ״דורכגיין״ אן אינפיניט עמאונט פון צייט און מ׳איז ״אנגעקומען״ און זיך ״אפגעשטעלט״ ביי די פארטיקולער מאמענט, וואס צייגט אז עס איז נישט אינפיניט; דאס איז נישט אמת אליבא די טעאריע פון צייט.

מהתנצלותו של הרב ידעיה הפניני להרשב״א (בשו״ת הרשב״א ח״א סימן תיח). און דאס איז לכאורה מיוסד על דרכם של חכמת יוונית. חוץ אויב מ׳גייט מדחיק זיין און זאגן אז ער מיינט בנוגע ווי אזוי מיר פערסיוון דאס.

מי אני האט געשריבן:5). די דוגלים בשיטת היוונית קענען לכאורה פארענטפערן די דערמאנטע פירכא אויף זיי מיט'ן אננעמען (א חלק פון) די B טעאריע פון צייט (וואס האט, מ'קען אפשר זאגן אז ס'איז איראניש, א סעד פונ׳ם טעאריע פון רעלאטיוויטי). דהיינו, (אין א נוטשעל) אז צייט בעצם איז נישט די היה, הוה, און יהיה אלס עקסטערע ענטיטיס בפני עצמן, נאר זיי זענען פשוט ווי אזוי אונז פערסיווען דאס, אבער בעצם זענען זיי אלע דריי צאמגעשמאלצען אלס איינס (אפילו פאר אונז). אויב אזוי לכאורה פאלט אוועק די קשיא אז מ׳האט געדארפט ״דורכגיין״ אן אינפיניט עמאונט פון צייט און מ׳איז ״אנגעקומען״ און זיך ״אפגעשטעלט״ ביי די פארטיקולער מאמענט, וואס צייגט אז עס איז נישט אינפיניט; דאס איז נישט אמת אליבא די טעאריע פון צייט.

דר. ענדרו לוק טענה׳ט אז אפילו לפי דעם שטימט נישט צו זאגן אז אונז זע׳מיר דורך אן אינפיניט צאל פון צייט עד האידנא, ווייל עס איז נאך אלס נישט שייך צוצוקומען דערצו דורך ציילן וכדומה. הגם די קשיא איז נאר שייך אז מ׳טייטשט אפ אינפיניט אלס א פאטענצילע אינפיניט.

דאס גייט צוזאמען מיט דעם ווי אזוי מ׳לערנט אפ דאס וואס אריסטו שרייבט (אין זיין פיזיקס ח״ג ו), צווישן די חילוק פון א פאטענצילע אינפיניט און אן אקטועלע אינפיניט; אן אקטועלע אינפיניט איז אויפאמאל צונאזאם.

זאת ועוד, אויב נעמט מען אן אזוי ווי דער פילאזאף דר. דזשאקוי הינטיקא האט אפגעלערענט אריסטו בנוגע אינפיניטי איז אויך נישט אזוי שווער. ער האט אפגעלערענט אז בעצם לויט אריסטו ״עקזיסטירט״ אינפיניטי אין אקטואליטעט אויך. דהיינו, עס ״איז״ פונקט אזוי ווי, למשל, א טאג ״איז״ - עס קומט און ״געשעהט״ סאקסעסיוולי [דעוועלאפינג]. אין אנדערע ווערטער, עס קען נישט עקזיסטירן בבת אחת (אפילו טאמער עס איז ל״ד פיזיש עקזיסטירענד), אבער בעצם איז עס יא בנמצא. דאס, זאגט ער, איז וואס אריסטו מיינט מיט דעם אז אן אינפיניט קען נאר עקזיסטירן אין פאטענציאל און נישט אין אקטואליטעט; מ׳קען נישט זאגן אויף קיין שום מאמענט אין צייט אז אן אינפיניט ווערט ״יעצט״ אקטואליזירט. ועכ״כ אז וויבאלד אן אינפיניטי קען נישט זיין אקטועל בבת אחת וכנ״ל קען מען ניטאמאל דאס געהעריג טראכטן אין שכל וואס איז אויך א פארעם פון אקטועליזאציע (אליבא דאריסטו).

‏(ועיין במלחמות ה׳ במאמר ג (סוף) פ״ד לגבי הטענה השמינית שהוזכר לעיל שם בפ״ב.)

דעריבער, לפי״ז קען מען זאגן אז בעצם האט זמן אלס עקזיסטירט, נאר יעצט ״איז״ עס אן אינפיניט ביז אהער אויף דעם זעלבן וועג ווי (ווען מ׳האלט אינמיטן א טאג) יעצט ״איז״ די און די טאג - ס׳איז נישט ממש די יעצטיגע דיסקריט סעקונדע וכדומה. אין אנדערע ווערטער, זמן איז נישט ממש א מעגניטוד און עקסטענשאן וואס זאל שאפן די פראבלעם אז אן אינפיניט עקזיסטירט אקטועל בבת אחת. (דער רס״ג אין האמונות והדעות (מאמר א פ״א בראיה רביעית (ואילך)) און דער חובת הלבבות (בשער היחוד פ״ה בבירור ההקדמה השנית) האלטן בפירוש נישט אזוי - זיי זעהן אויס נעמען יא אן אז זמן איז א מעגניטוד לשלעצמו וממילא ווערט נולד די פראבלעם אז אויב עס האט נישט קיין תחלה דארף עס נישט צו האבן א תכלה אויך נישט אינ׳ם יעצטיגן מאמענט ע״ש.)

‏(ועיין כאן.)

דזשאן פילאפּינוס איז געווען דער ערשטער צו פרעגן די קשיא אויף קדמות העולם לפי אריסטו (ובעקבותיו הלך אל-קינדי). סימפּליקיאוס האט טאקע געענטפערט דערויף אז דאס ווערט נאר גערעכענט ווי א ״פּאטענציאלע״ אינפיניטי ווי איידער אן ״אקטועלע״ אינפיניטי, ווייל הזמן בהעבר כבר חלף עבר און אן ״אקטועלע״ אינפיניטי איז בעצם נאר ווען אלעס איז אזוי כמו פאר מיר ביינאנזאם.

אריסטו, ובעקבותיו אגוסטין, האבן סתם אזוי מעורר געווען א פאראדאקס בנוגע צייט אז אפשר עקזיסטירט עס נישט אינגאנצן. דהיינו, העבר אין והעתיד עדיין וממילא די פונקטן אין צייט עקזיסטירן נישט, וההווה כהרף עין און דאס איז דאך אן אוממשיות׳דיגן פונקט.

***

ובנוגע די קעפל פונעם אשכול בכלל האט דער פראנצויזישער פילאזאף עמיל דוּבּויס-רעימאנד געהאט געזאגט בנוגע די לימיטעישאנס פון מענטשליכע פארשטאנד, ״איגנאראמוס עט איגנאראבּימוס״, מיינענדיג ״אונז זע׳מיר איגנאראנט און אונז ׳עמיר אלס בלייבן איגנאראנט״, ואפילו אין וויסענשאפט פונעם עצם נאטור. דער מאטעמאטיקער דוד הילבערט האט זיך געדינגען דערויף. זיין לאזונג איז געווען, ״אונז מוזן וויסן. אונז וועלן וויסן.״

‏ועיין כאן.