די גוטע חלקים פון אונזער "סיסטעם"

[איך אויך]

ר' שמעקעדיג, דער פאראדוקס אין אן אלטער און איז שוין אסאך מאל באמערקט געווארן, וואס איז טאקע דער הסבר דערויף?

[kliger]

מיט א גרעסערע שטוב מיט אסאך קינדער איז דא א גרעסערע טשאנס פאר פראבלעמען
אזוי אויך א דאון סינדראם אויף די עלטער

וואס שטייט דא?
קענסט עס מסביר זיין?

וואס פארשטייסטו נישט

[הדד בן בדד]

דאט קאם,

איך וויל קודם זיך באדאנקען פאר דיר פארן שרייבן. דו שרייבסט זייער גוט און זייער שיין, האסט א רייכן פעדער, און איך האב פשוט הנאה צו ליינען דיין ווערק.

און יעצט לעצם הענין. איך וויל מאכן א ס"ה פון וואס דו ווילסט דא ארויסברענגען:

היות דער עולם רעדט זיך אפ אז דער סיסטעם סאקט, אבער היות אין יעדע שלעכטע זאך איז דאך בהכרח דא גוטע זאכן אויך, ווילסטו אלזא מען זאל ארויסברענגען דא אין דעם אשכול די גוטע זאכן פון אונזער סיסטעם, און אזוי אויך זאל דער עולם עס זעהן און זיך אויסלערנען מאכן א גוט לעבן אויפן חשבון פון דעם סיסטעם.

איך האף איך האב גוט פארשטאנען. און אויב יא, לאמיר יעצט נעמען אלע זאכן וואס מען האט דא געברענגט, און לאמיר זיי צונעמען און זעהן צו עס שטימט מיט דעם אשכול:

1. חברה הצלה. דאס איז א ארגאניזאציע וועלכע פונקציאנירט ביים היימישן ציבור, אבער האט גארנישט מיטן סיסטעם. א איד מיטן נאמען הערשל וועבער האט אין די ל' יארן איינגעזעהן אז די מצב מיט די גוי'אישע אמבולאנסן איז פיקוח נפש, און ער האט געטון צו די זאך, ער האט געגרינדעט חברה הצלה, און פון דארט האט עס זיך פארשפרייט ווייטער איבער די גאנצע וועלט (און איך גיי נישט יעצט רעדן פון די אלע פאליטיק וועלכע זענען שוין פארגעקומען אינערהאלב אלע פארשידענע הצלה'ס, וואס דאס איז שוין יא מער א דירעקטע רעזולטאט פון אונזער סיסטעם), אבער מיטן סיסטעם האט עס גארנישט.

און בד"וו, אין אסאך פלעצער אין אמעריקא איז פארהאן אזא זאך ווי וואלונטיר אמבולאנס ארגאניזאציעס, אויך ביי גוים.

2. חברה שומרים. כנ"ל, האט גארנישט מיטן סיסטעם. א וואוילער טייערער, חסיד'ישער איד פון דערהיים, ר' משה האפמאן ע"ה, האט נישט געקענט צוזעהן ווי מען באראבעוועט אידן און ער האט געמאכט חברה שומרים, אבער איך זעה נישט ווי דער סיסטעם קומט דא אריין.

3. חסד, גמ"ח הצלה, לינת הצדק. כ'בין נישט באקאנט מיט אלע, קאן זיין אז עס זענען דא אזעלכע וועלכע זענען א רעזולטאט פון דעם סיסטעם, אבער אין דשענעראל דער געדאנק האט נישט מיטן סיסטעם נאר מיט א איד וועלכער האט געזוכט צו טוהן חסד.

4. חי לייפליין, כנ"ל.

5. בוני עולם \ עי טיים. זענען ביידע געגרינדעט געווארן דורך אידן וועלכע האבן געהאט פראבלעמען מיט האבן קינדער, און האבן געוואלט העלפן אנדערע מיט דעם זעלבען פראבלעם, סאו ווידער, ווי קומט דער סיסטעם אריין אין דעם.

6. וועד הצניעות. יא, דאס איז שוין טאקע דער סיסטעם אליינס. סאו אויב דו האלטסט אז דאס איז א טובה און זיי טוען אויף, דאן האסטו דא א גוטען פוינט.

7. גמחי"ם. ווי איינס.

8. עסקנים לשם שמים. דאס האט דירעקט נישט מיטן סיסטעם. מיטן סיסטעם האבן די עסקנים שלא לשם שמים, די וועלכע מיינען לשם שמים זענען כמעט אייביג נישט א טייל פון דעם סיסטעם.

9. קאווע שטיבלעך, מקוואות, היכלי התורה און סתם פאלישעס. גוט געזאגט.

10. בחינם'דיגע סעים דעי גראסערי דעליוועריס. איך בין נישט משיג ווי דער סיסטעם איז דא אריינגעקראכן. דאס איז ריין א ביזנעס זאך, ווי געשעפטס לייט שטעלן זיך צו צו זייערע קאסטומערס וועלכע האבן, אין גרויס טייל, נישט קיין קארס.

11. קימפעטארין היימען. אפשר היינט האט עס שוין מיטן סיסטעם, אביסל כאטש, ווייל סקווירא און ק"י האבן אזאנס. אבער דאס האט זיך אנגעהויבן פיל פריער, מיטן סיגעיט קימפעטארין היים, און מען האט עס שפעטער נאכגעמאכט אין ק"י מיטן ילד שעשועים. סאו דער יסוד האט ווידער נישט מיטן סיסטעם. און ווי דער מציאות ווייזט איז פארהאן אזאנס אין לעיקוואוד, וועלכע איז צוגעשטעלט געווארן דורך א נוירסינג היים וועלכע האט פשוט געהאט צופיל ליידיג פלאץ אין זייער בנין.

12. חברים. די אויסשליסליכע אייגנארטיגע געדאנק פון ר' ישעי' זאב ערפס נ"י פון מאנסי, א איד וועלכער לעבט פשוט פון טוען חסד פאר אנדערע אידן (ער איז א הצלה מעמבער אויך). גארנישט קיין שייכות מיטן סיסטעם.

13. תומכי שבת, עזר למזון. עזר למזון ווייס איך נישט, אבער תומכי שבת איז געווען די איידיע און ארבעט פון אזעלכע אידן ווי ר' מרדכי פאלאטשעק און ר' משה היללער. גארנישט מיטן סיסטעם. היינט איז עס שוין געווארן אינסטיטוציאנאליזירט, און יעדע אידישע געגענט האט שוין אזאנס, קען מען אפשר זאגן אז דאס האט מיטן סיסטעם, אבער אנגעהויבן האבן עס אפאר ווארימע אידן.

14. חסד של אמת \ מתעסקים. דא איז גאר פארקערט די מעשה. ביז חסד של אמת, איז דער סיסטעם געווען אז צו שטארבן האט געקאסט א הון תועפות, און פילע ארימע אידן האבן זיך עס נישט געקענט ערלויבן. חסד של אמת, אנגעפירט דורך ר' מענדל ראזענבערג האט דאס געבראכן. ר' מענדל איז געווארן דער אנפירער פון די וויזניצער חברה קדישא אין די מ"ם יארן, און האט תיכף אנגעהויבן צושטעלן די סערוויס בחינם פאר די וואס קענען עס נישט ערלויבן. און מיט די יארן איז עס זיך צואוואקסן אין די חסד אימפעריע וואס חסד של אמת איז היינט. מתעסקים איז שוין א קאמפאטישן, סאו דאס איז אפשר יא א פרוכט פון דעם סיסטעם.

15. ביליגע שכר לימוד. דא בין איך מודה מיטן פולן מויל, אין מאדערנע קרייזן צאלט מען פון דאפלט ביז פיר פינף מאל אזוי פיל פאר שכר לימוד, דאס איז טאקע א רעזולטאט פון אונזער סיסטעם.

יעצט לאמיר נעמען די נעקסטע נקודה דיינע, אז מען זאל מאכן א לעבן אויפן חשבון פון דעם סיסטעם.

איך מוז דיר זאגן במחילת כבודך, אז ביי רוב פון די זאכן איז עס פשוט נישט שייך. לאמיר זעהן:

הצלה, שומרים, חסד\ביקור חולים, חי לייפליין, בוני עולם \ עי טיים, זענען אלע זאכן וואס איך האף קיינמאל נישט צו דארפן צוקומען צו זיי, אזוי אז עס איז אינגאנצן נישט שייך צו מאכן א לעבן אויף דעם חשבון, אדער דורך זיי.
וועד הצניעות. אפילו אויב איך ווועל אננעמען אז זיי טוען אויף, איז דאס א זאך וואס געשעהט ממילא, און עס איז נישט דא א וועג ווי איך קען מאכן א לעבן דורך דעם.
גמחי"ם. ווי איינס. דא ביסטו טאקע גערעכט, מען קען פון אסאך פון זיי שטארק נהנה זיין.

עסקנים לשם שמים, ווענדט זיך אין וואס ער איז עוסק, רוב זאכן אין וואס זיי זענען עוסק זענען ווידער זאכן וואס איך האף קיינמאל נישט צו דארפן צו קומען צו דעם, איז ווידער נישט שייך צו מאכן א לעבן דורך דעם.

קאווע שטיבלעך און פאלישן, דא זאגסטו גוט, פון דעם קען מען גוט נהנה זיין און מאכן א לעבן. און מען דארף עס טאקע אויסנוצן.

סעים דעי גראסערי דעליוועריס. ווי שוין דערמאנט ווייס איך נישט וואס דאס זוכט אין דעם אשכול, אבער פון דעם קען מען טאקע שטארק נהנה זיין.

קימפעטארין היימען און חברים ביסטו הייליג גערעכט.

ווידער תומכי שבת און חסד של אמת זענען ווייטער זאכן וואס איך וויל נישט דארפן צו קומען צו זיי, אזוי אז עס איז נישט שייך צו מאכן א לעבן אויפן חשבון פון דעם.

ביליגע שכר לימוד (כאטש דאס האט א צווייטער געשריבן), מיט דעם ביסטו הייליג גערעכט. מען דארף טאקע אפרישיעטן דעם באשטאנדטייל פון אונזער סיסטעם.

ע"כ אויף דערווייל.

[שמעקעדיג]

הדד, שיין באשריבן.

לויט ווי איך פארשטיי, איז די ווארט "סיסטעם" פשוט נישט ריכטיג. ער מיינט צו זאגן, די מעלה פון לעבן אין אונזער קאמיוניטי. אויב גייסטו מופן קיין ווירזשיניע, אדער סיי וועלכע נישט היימישע שטעטל, וועסטו נישט האבן די אלע סערוויסעס, לא מהם ולא מקצתם.

איך וויל זייער פארשטיין איין זאך פין די סיסטעם פארוואס קונדער פרעשט מען אזוי פיל סיי די טאטע סיי רבי אין חדר און מען נעמט אזוי פיל קער עס טועט ממיילה גארנישט אויף אין פין די 13 אין ווייטער וואס יעדיר שטעלט זיך דערמאלץ אוועק פארן לעבן שיקט מען אוועק אין מען קיקט מאר נישט אן מיין שיטע אין חינך איז פינקט די פארקערטע

ווי שוין געשריבן ערגעץ אנדערש, האט סאטמאר רבי געוואלט אויפבויען א דור פון ערליכע בעלי בתים.

למעשה היינט-צו-טאגס ציהט מען אויף א דור פון צדיקים ורבנים. וואס איך מיין צו זאגן, מען איז מדקדק בקלה כבחמורה, יעדעס קינד ערציהט מען (מען פרובירט עכ"פ) מיט א יראת שמים ווי אמאל האט פארמאגט נאר א צדיק הדור. יעדע זאך מאכט מען נאך דעם רבי'ן ז"ל (חוץ מיט גיין הכנות 4 שעות יעדן צופרי... איימסארי), מיט די העכסטע מדריגות. דו"ק ותשכח. מען קען עס אנקוקן אלס א מעלה ("די גוטע חלקים פון אונזער סיסטעם") אדער עקסטרעם. כהיום יום קען מען טרעפן אסאך פשוט'ע אידן אין שול וואס האבן זיך נישט צו שעמען פון די היינטיגע רבנים, נישט בתורה, נישט מיט חסד, נישט מיט יראת שמים. אפשר א LACK פון זכות אבות.

אויב וויל מען א דור פון ערליכע בעלי בתים, וואלט מען געדארפט לערנען א אומנות מיט די בחורים, זיי אויסלערנען צו האנדלען ערליך און נישט צו נעמען עדווענטעדזש און אויסנוצן דעם סיסטעם אדער לעבן פון צדקה (ישראל ואומה"ע), כדי מען זאל קענען טרעפן א מלאכה קלה ונקי' נאך די חתונה. ויש להאריך בזה.

היוצא מזה איז דער גוטער חלק אז אסאך אידן וואקסן אויף יראים ושלמים אויף א פארנעם וואס איז כמעט קיינמאל נישט געווען ביי פשוט'ע אידן, רוב אידן פון אונזער סיסטעם וועלכע זענען נישט אויפגעקלערט, נאר גייען נאך בתמימות וואס מען האט זיי געלערנט זענען אזוי גליקליך און צופרידן, עס פעלט זיי (כמעט) גארנישט, זיי שפירן זיך דערהויבן פול מיט סיפוק ושמחת החיים.

[DotCom]

כאב לאו דוקא גערעדט פון פאזיטיווע זאכן וואס זענען א דירעקטע רעזולטאט פונעם סיסטעם, נאר פון די גוטע זאכן מיט וואס אונזער לעבנסשטייגער אינעם סיסטעם איז געבענטשט, אז איינער וואוינט אין נארט קאריע מיינט נאכנישט אז ער טאר נישט הנאה פון די שיינע וועטער און די שיינע בערג פונקט אזוי ווי ער האט הנאה פון די עיקוואליטי וואס קומט יא דירעקט פון סיסטעם (דערשרעקט אייך נישט ווילי איז נישט נארא קאריע ס'איז נאר א משל... )

שמעקעדיג האקט, יעפ, גוט ארויסגעברענגט מיין פוינט.

[שרגא]

אויב רעדן פון די פאזיטיווע חלק פונעם סיסטעם, זענען די אלע חסד ארגאניזאציעס א שיינע זאך אין אונזער געזעלשאפט, אבער נישט קיין עצם מעלה אין אונזער "סיסטעם". יעדע סעקולערע געמיינדע קען בעצם אויך אויפשטעלן גוטע ארגאניזאציעס, און עס איז פאקטיש אויך דא אין פארשטופטע דערפלעך אסאך גוטע לאקאלע וואוילטעטיגע גרופעס און סערוויסעס, נאר מיר ווייסן נישט צופיל דערפון. אפילו ביי אונז איז עס טאקע מסתמא פיל מער.
נאר וואס יא? אונזער סיסטעם, נאכ'ן איבערקייען יעדנ'ס אלע קריטיק און פראבלעמען, לאמיר אויך אין קורצן קוקן אויף גוטע זאכן וואס קומען למעשה אויך ארויס.

ביים וואוינען אויף א אידישע גאס צווישן אידישע מענטשן האט מען נישט די פחד פון ווערן דערשאסן אדער דערשטאכן צום טויט. (אין אפסטעיט ניו יארק ממש זערא פראצענט, און אין די סיטי מסתמא נאנט צו זערא). וויפיל מענטשן אין אמעריקע טוען כסדר ציטערן סתם אזוי, אדער ביים קעגנגיין א באנדע כוליגאנעס אדער נאכ'ן ליינען באריכטן פון אזעלכע אינצידענטן. מיר דארפן נישט האבן דעם פחד.

די זעלבע איז מיט די פחד פון ווערן בא'גנב'עט. די ראטע ביי אונז איז לכ' סאך קלענער, איבערהויפט אין סקווירא, מאנסי, מאנרא.

די פחד פון פרויען ווערן באצווינגען אין א היימישע געגנט איז אויך כמעט נישט עקזיסטירנד (נאר אפשר ווען מ'גייט מיט'ן גויאישן טעקסי). און אויסער די פחד, פארשטייט זיך, איז די עצם מעלה אז מען ליידט נישט דערפון, יעצט זייט מוחל און קוקט די משונה'דיגע ציפער אין די אלגעמיינע וועלט. איר וועט זיין שאקירט.

אונזערע פארפעלקער ליידן אויך נישט פון די טשידן מגיפה, וואס איז ביי אונז קלאר א פיצעלע פראצענט קעגן די אלגעמיינע וועלט. דארף מען מער פון דעם? די צעבראכנקייט פון א פרוי ווען דער מאן איז נישט געווען געטריי, איז דאך שרעקליך. די זעלבע פארקערט. מיר אלע (אקעי, כמעט אלע) שפארן זיך דאס, וואס אפי' נאר בגשמיות איז דאס אן אומגעהויערע מעלה. שוין אפגערעדט פון דעם אז דאס גאנץ לעבן דארף ביי אונז אויטאמאטיש נישט זיין אזוי חשוד ונחשד אויף יעדן שכן, קרוב און פאסט-טרעגער. אין די אלגעמיינע גאס האבן דאך שוין אלע מיטגעהאלטן ווי איינער האט פארראטן אפילו מיט די נאנטסטע חבירים אדער קרובים און מ'ווייסט אז מ'דארף אלעס ערווארטן און יעדער איז א פאטענציעלער קאנדידאט. מיר האבן דאס אבער נישט. נאר ב"ה רוב ווייסן אפילו נישט וויאזוי עס גייט דער לעבנסשטייגער דארט און ווי ווייט אלעס איז פארוויקלט דערין. מיר האבן איין ריזיגן טייל אנגעצויגנקייט פשוט אויסגעריסן פון אונזער לעבן.

אין אונזערע חדרים און ישיבות שלאגט מען זיך נישט ווי אין די אלגעמיינע וועלט. ווער האלט נישט מיט יעדע שטיק צייט נייעס ווען פאליציי האט געדארפט אריינקומען אין שולע מאכן ארדענונג ווען עס ברעכן אויס געשלעגן מיט מעסערס. שוין אפגערעדט פון די שיסערייען, וואס איז טאקע א זעלטנהייט, אבער דאך לעצטנס געווארן מער אפט און ברענגט אביסל פחד אין קאלעדזשעס.

ווער עס איז נישט אויפגעוואקסן אין א געמישטע קאלעדזש וועט אויך קיינמאל נישט פארשטיין די שרעקליכע קנאה און שנאה וואס מיר אידן פארשפארן זיך אין די טינעידזש יארן. ממש דער גאנצער מענטש קען ווערן איבערגענומען פון האבן די אדער יענע חבר/טע, זיך אמפערן מיט חבירים און חברט'עס דערוועגן און זיך אויפעסן די נשמה ווען מ'קען נישט באקומען וואס מען וויל, אדער ווען מ'צעטיילט זיך אין א פייט אדער יענער לאזט דיך פשוט איבער פאר אן אנדערן. עס האט שוין נישט איינמאל געפירט צו זעלבסטמארד.

די געוואלדיגע סאציאלע סטרוקטור וואס מיר האבן, ווי די גרעסטע מערהייט טרעפט זיך דאס פלאץ אין א שול, איז אויך א זעלטנהייט. איר ווייסט וויפיל מענטשן זענען לאונלי און זענען פונקט ארויסגעפאלן פון זייער לאקאלע געזעלשאפט, זיי האבן נישט קיין חבירים, האבן נישט קיין פלאץ וואו זיי באלאנגען, טרעפן נישט קיין צוגעלאזענע שענק-הויז, האבן נישט קיין מסיבות און פארברענגען מיט חברים, האבן נישט מיט וועם צו שמועסן (און זענען דעריבער אזוי צוגעבינדן צום אינטערנעט, וועלכע איז זיי א ישועה), אבער ביי אונז איז דאס כמעט נישט שייך. די שול וואו יעדער מוז סייווי גיין, דאווענען אדער לערנען מיט א חברותא, ברענגט אויטאמאטיש צוזאם רוב מענטשן צו טרעפן און פארברענגען מיט חבירים. מען האט "סאשעל געדערינגס" ביי די אומצאליגע טיי אוונטס, פארטיס, דינערס, און שוין אפגערעדט פון שמחות יעדע וואך, חתונות און בר מצוות און בריתן און וואכנאכטס און קידושים און לאמיך אויפהערן ווייל די ליסטע וועט זיך נישט ענדיגן.

די הנאה אז מ'קען זיך געטרויען איינער דעם אנדערן בלינדערהייט. מ'גייט אין ביזנעס צוזאמען אן קיין שטרות. א שמייכל ווי מען האט געלערנט צוזאמען אין חדר און דער דיעל איז אן. מען בארגט זיך פון א חבר און פון א טאטע און פון יעדן איד מיט דעם זעלבן עריע-קאוד. ווייניג מיטל-קלאס גוים האבן אזעלכע גוטע קאנעקשאנס ווען עס פעלט זיך אויס ווי דעם ראציגסטן יונגערמאן ווען ער דארף עפעס וויכטיג ערלעדיגן. זיין שכן אין שבת-שול איז אים גענוג נאנט צו קענען בארגן זיין קאר פאר א וואך, א דריטע קוזין איז אים גענוג נאנט צו זיין א קא-סיינער, און זיין באלעבאס טרויעט אים גענוג צו אויסלייגן 50 אלפים ביים קויפן א הויז. צו נעמען פינף ערבים גייט מען פשוט צו צו די ערשטע פינף יונגעלייט וואס מען באגעגנט ביים קומענדיגן מנחה-מעריב.

וואס ברענגט מיך צו די נעקסטע זאך וואס מיר האבן: א משפחה. א ווארעמע משפחה. וויפיל מענטשן אין די אלגעמיינע וועלט וואוינען נאר מיט א טאטע אדער מיט די מאמע (אין אמעריקע איז די ציפער פון מענטשן וואס וואקסן אויף נאר מיט איינס גאר הויך, כגעדענק נישט וויפיל אויפ'ן מינוט). ווייסט וואס עס פעלט פון א קינד וואס האט נאר איין פערענט? האלב די ליבשאפט.
קיינער פון אונז דארף אויך נישט מיטהאלטן מיט א טאטע וואס לאזט איבער די מאמע נאך פופצן יאר ווייל ער האט געטראפן אן אנדערע מאמע...
קיינער פון אונז דארף נישט מיטהאלטן זייערע סארט הריגות און קריגערייען אין שטוב וואס זענען אפט גארנישט אזוי ציוויליזירט. אויב/ווען אונזערע עלטערן קריגן זיך איז עס געווענליך אויף נישט צו אן עקסטרעמען אופן. אדער טוט מען זיך כאטש איינהאלטן אין פארנט פון די קינדער. אבער אין די פרייע וועלט איז עס נישט אלץ אזוי און עס איז גאר ווייטאגליך פאר קינדער צו מיטהאלטן ווי טאטע מאמע הרגענען זיך ארום, און טאקע ווייל מען איז דארט מער אפן מיט אלעמען וועט מען שרייען אלעס אויך קעגן די קינדער, און דאס קען זיי שטארק אפעקטירן.
קיינער דארף אויך ביי אונז נישט האנדלען מיט א טאטן וואס איז א דראג עדיקט און די קינדער מוזן אים כסדר שלעפן צו א ריהעב.
מיר דארפן זיך אויך נישט ספראווען מיט א מאמען אן אלקאהאליקער וואס איז צוגעבינדן צום פלעשל און עס איז איבריג ארויסצוברענגען וויאזוי זי פירט זיך אויף ווען זי אונטאערן איינפלוס.
און אזוי דארפן אונזערע ווייבער און קינדער אויך נישט ליידן פון די פארשידענע סארט עקסטרעמע אביוז וואס קען קומען אלס רעזולטאט פון די דראגס און אלקאהאל און אנדערע עדיקשאנס. עס קען ארויסגיין פון די גרעניצן און זיין גאר דראמאטיש. דאס איז ביי אונז געווענליך נישט פאראן.
ווייניג זענען ביי אונז אויך אין תפיסה (אפילו ליידער העכערט זיך לעצטנס די צאל).
די זעלבע דארפן וויינג פון אונז דיעלן מיט די זעלבע אלע סארט פראבלעמען מיט זייערע ברודער, שוועסטער, קרובים און נאנטע פריינד, וואס קען אויך גענוג אוועקנעמען פון א רואיגע לעבן.

די אלע מעלות זענען אויך גאר גרויס פאר אונזערע עלטערן. טאטעס דארפן זיך ביי אונז געווענליך נישט ספראווען מיט קינדער וואס האבן די אלע דערמאנטע פראבלעמען, פון דראגס, תפיסה, אנטלאפענע, געשטאכענע, אומגערישטע אייניקלעך, מיטהאלטן זייערע אמפערייען און מוטלאזיגקייטן ביים דורכגיין די חברותא-ראלער-קאסטער תקופה.
און מיט וויפיל מער דרך ארץ און רעספעקט טוען אונזערע קינדער רעדן און באהאנדלען זייערע עלטערן ווי אין די פרייע וועלט.
עלטערן האבן שפעטער אויך די פארגעניגן אז ווען זיי עלטערן זיך אין פריידן טוען זייערע קינדער זיי נישט אריינשטעלן אין א האום, נאר פונקט פארקערט, מען געט זיך אפ מיט מער חשיבות און מער איבערגעגבנקייט. און דאס איז לכ' פון די שטערקסטע מעלות פון אונזער סיסטעם. געווענליך נאך די 50 איז מען אווער די היל און מען הייבט אן באגרייפן אז יעצט קומט די לעצטע פערטל לעבן ווען עס איז איז אווער, די פארטי איז אווער, יעצט גייט מען אנציען ווי לאנג מ'קען זיצינדיג ביים טעלעוויזיע. די קינדער האבן דעמאלט אויך ווייניג געדולד צו זיך אפגעבן מיט זייער אלטן טאטן. אבער ביי אונז הייבט זיך ערשט דעמאלט אן די בעסטע טייל פון לעבן.
ביז דעמאלט האט מען שווער געארבעט און געפלאנצט, נאכדעם הייבט מען אן שניידן די פירות. געענדיגט חתונה מאכן די קינדער , יעצט הייבט אן קומען אייניקלעך יעדע פאר וואכן, עס פליסן שמחות יעדע ראש חודש, די קינדער און אייניקלעך באזוכן כסדר, מען שעפט נחת און מען דארף שנעל צונעמען פלאץ פאר די אייניקלעך-בילדער אויפ'ן פריזער.
וואס איז א בעסערע הנאה אויף דער וועלט פאר א מענטש אין יענע יארן ווי זען די קינדער און אייניקלעך? און זיי געבן זיך נאך אפ מיט אים ווי א קעניג. דאס איז דער קלימאקס פונעם לעבן. דער ספארטליכער אויסצייכענונג מיט דעם הינטל קענען דעמאלט נישט צופיל חיות געבן. זיין איין אויסגעבעטענע טאכטער וואוינט מסתמא סייווי ערגעץ אין אנדערן עק וועלט און אפילו נישט האט זי צו אים נישט אייביג קיין געדולד און אין בעסטן פאל צאלט זי די האום וואס זי האט אים ערלעדיגט (צו קענען איבערנעמען דאס הויז). ווער רעדט נאך פון א איד וואס פארשטייט א שטיקל גמרא, שפירט דאך ווייטער אויך נאר א גייסטישע חיות און טראכט נאר ווי ער זאמלט זיך אן אלץ מער און מער צדה לדרך לעולם שכולו טוב וואס איז שוין נענטער ווי ווייטער.
אפילו ווען עס קומט צום קראנקן בעט, טוען זיך די קינדער און אייניקלעך איינטיילן און זיצן מיט אים 24 שעה אין טאג און העלפן אויף יעדן ריר מאכן בעסער און באקוועמער. ווי איז דא א בעסערע אינשורענס פאר די בעסטע וועג צו אויסלעבן די לעצטע דרייסיג יאר פון לעבן ווי א מלך און שעפן נחת ווי באלאנגען צו אונזער סיסטעם?

[פארוואס נישט]

אונטערן רושם פון אזא שיינע תגובה פון שרגא,
ווילט זיך פרעגן די מיליאן דאללער'דיגע פראגע.

וואס שרייבט אלץ דער עולם צוזאם טאג און נאכט,
אפרעדענדיג זיך אויפן סיסטעם מיט אָפּשיי און פאראכט.

אמת טאקע קיין סיסטעם איז פערפעקט,
האט זיך די וועלט נאך וועגן דעם נישט געעקט.

אזוי הערליך ארויסצוברענגן די גוטע חלקים,
לאמיר אלע צוזאמען אויסשרייען ברוך המקום.

שרגא מיט דיין ארטיקל טוסטו אונז דא צייגן,
אז די גוטע חלקים טוען מיט מערהייט איבערשטייגן.

דארפן מיר נאר קוקן אויף די זייט די גוטע,
און דאן וועלן מיר האבן א שמחת חיים אמיתי.

[אברעמעל]

איי שרגא מ'קען דאס אנריפן די ארטיקל פון יאר.
)(פון די געציילטע תגובות וואס שטימען מיטן קעפל)

[נפתלי]

שרגא שפתים ישק!

[שמעקעדיג]

שרגא, א הערליכע ארבעט אראפגעלייגט! זייער שיין.

עכ"ז וויל איך נאר באמערקן אז די אלע זאכן האט גארנישט מיט די א.ג. "סיסטעם". אידישקייט איז נישט קיין סיסטעם. רוב פון די זאכן איז אמת אפילו ווען ס'זאל בכלל נישט זיין קיין סיסטעם.
דער אשכול הייסט נישט "די גוטע חלקים פון אידישקייט" אדער "אידישע נעיבערהאד", נאר פון די סיסטעם, ד.ה. אונזער דרך החינוך.

לאמיר עס אדורכלויפן בקיצור נמרץ:

די ערשטע 3 נקודות איז דאך פון די עשרת הדברות, לא תרצח, לא תנאף, לא תגנוב.
די נעקסטע איבער די סקולס, ב"ה מען דארף טאקע נישט רופן קיין פאליציי פאר די געשלעגן (אין מיינע צייטן וואלט מען זיי רואיג געקענט רופן פאר די מלמדים, אבער שוין... מען רעדט פון די גוטע חלקים)
קנאה שנאה צווישן די אינגלעך מיידלעך - דאס איז דאך ביי אלע אידן אזוי, מען לערנט אפגעזונדערט.
גיין אין ביהמ"ד סאושעלייזן - א הערליכע זאך, אבער האט ווידעראמאל נישט מיט די סיסטעם, נאר מיט אידישקייט בכלליות. (טיי אווענטס און פארטיס איז א "גוטע חלק" פון אונזער סיסטעם? אדער שלעכט ווייל יעדער לעבט פאר יענעם? שוין, אכמ"ל)
ווארימע משפחה, טאטעס נישט אויף דראגס, מ'שיכור'ט נישט, נו מי כעמך ישראל. אבער דאס איז ווייטער לגבי גאנץ כלל ישראל, גארנישט קיין שייכות צום סיסטעם.
מכבד זיין די עלטערע אידן, די זיידעס, וואס איז אויכעט פון די עשרת הדברות, כבד את אביך ואת אמך, איז ווייטער א דזשענעראל מצוה.

בקיצור, ס'איז קלאר אז מיר זענען אלע (?) זייער צופרידן צו באלאנגען צום עם הנבחר, ברוחניות ובגשמיות, מיר האבן נישט וואס מקנא צו זיין להבדיל דעם שמוציגן גוי און זייער לעבנס שטייגער, טראץ זייערע פרייהייטן. אבער דער אשכול וויל בעיקר ארויסהייבן די גוטע חלקים פונעם "סיסטעם", נישט פון "אידישקייט", ווי איך האב שוין אויבן דערמאנט כמה פעמים.

[שמעקעדיג]

די געוואלדיגע סאציאלע סטרוקטור וואס מיר האבן, ווי די גרעסטע מערהייט טרעפט זיך דאס פלאץ אין א שול. איר ווייסט וויפיל מענטשן זענען לאונלי און זענען פונקט ארויסגעפאלן פון די לאקאלע געזעלשאפט, זיי האבן נישט קיין חברים, האבן נישט קיין פלאץ וואו זיי באלאנגען, טרעפן נישט קיין צוגעלאזענע שענק-הויז, האבן נישט קיין מסיבות און פארברענגען מיט חברים, האבן נישט מיט וועם צו שמועסן (און זענען דעריבער אזוי צוגעבינדן צום אינטערנעט, וועלכע איז זיי א ישועה), אבער ביי אונז איז כמעט נישט שייך. די שול וואו יעדער מוז סייווי גיין, דאווענען אדער לערנען מיט א חברותא, ברענגט אויטאמאטיש צוזאם רוב מענטשן צו טרעפן און פארברענגען מיט חברים.

דא ליגט א חסרון אויך.

וויפיל מאל מען וויל זיך נאכפרעגן אויף א מענטש, גייט עס מיט דעם שאלה" וואו דאווענט ער"? און דאס פסק'ענט שוין אפ דעם מענטש, למחצה לשליש ולרביע... אה ער איז א ...? ער באלאנגט צו די כת המשוגעים? וכדומה.
גאנצע בנינים גג על גג ווערן אויפגעבויעט דורך דעם. שידוכים קענען ווערן געבויעט אדער צוריקגעהאלטן צוליב דעם. פילע מוסדות פרעגן אויס "וואו דאווענט ער אינדערוואכן? שבת? וואו האט ער א שיעור"?' און דער ענטפער קען דעצידירן צי מען נעמט אן די קינדער אינעם מוסד צי נישט...

איך מיין צו זאגן אז די געוואלדיגע מעלה ווערט אסאך מאל געהיידזשעקט צו נוצן פאר נישט וויכטיגע זאכן (איך וויל עס נישט רופן "טעראר", אבער איך האף יא געט דעי פוינט)...

אבער איך בין נאך אלץ מודה אז ס'איז יצא הפסדו בשכרו.

[טעלעפאן]

שמעקעדיג, גוט ארויסגעברענגט. איך וויל נאר ארויסברענגען א גוטע חלק פונעם סיסטעם וואס דאס איז טאקע א רעזולטאט פונעם עצם סיסטעם און דאס איז די (כמעט) איינציגסטע גוטע זאך וואס איך נעם ארויס פון אונזער סיסטעם. דאס איז דער פאקט אז א יונגערמאן מיט טאלאנט אין סיי וואספארא נושא, וועט זיך קענען ערווארבן א שיינע פרנסה וכדו׳ אנעם דארפן האבן א ״דעגרי״ און זיך גיין לערנען. דער סיסטעם גיבט א שאנס פאר סיי וועמען. עס האט אפשר א שטיקעלע חסרון אין זיך אויכעט ואכמ״ל אבער עס איז א שטארקע מעלה וואס דארף ארויסגעברענגט ווערן

[שמעקעדיג]

יא, הונדערט פראצענט!

ווען מען זוכט א דזשאב, דארף מען נישט אויספילן אפליקאציעס און ענטפערן וועלכע איז דיין העכסטע קאלידזש דיגרי וכדומה...

ייש"כ פארן ארויסברענגען!

[זר זהב]

ס'איז מער א תוצאה פון אונזער חסידיש'ן סיסטעם... נישט אז מ'האט עס אזוי אהערגעשטעלט אונז א טובה צוטין.

[שמעקעדיג]

איך וויל נאר ארויסברענגען א גוטע חלק פונעם סיסטעם וואס דאס איז טאקע א רעזולטאט פונעם עצם סיסטעם און דאס איז די (כמעט) איינציגסטע גוטע זאך וואס איך נעם ארויס פון אונזער סיסטעם. דאס איז דער פאקט אז א יונגערמאן מיט טאלאנט אין סיי וואספארא נושא, וועט זיך קענען ערווערבן א שיינע פרנסה וכדו' אנעם דארפן האבן א "דעגרי" און זיך גיין לערנען. דער סיסטעם גיבט א שאנס פאר סיי וועמען.

דאס איז פאקטיש פון די גרעסטע חסרונות אין דעם סיסטעם. מענטשן מיט טאלאנט קענען מאכן פרנסה? ריעלי?! וויפיל קען א גוטער אקטיאר פארדינען אין אונזער געזעלשאפט? א שרייבער? א מעלער? א מענטש מיט נטיה צו וויסנשאפט? א מענטש מיט פארשטאנד צו דאקטאריי? א רעדנער?

דאס אז מ׳קען מאכן פרנסה אן האבן א דעגרי איז א באזונדערער חורבן, און דערפאר האבן מיר א.ג. "טעראפיסטן" אשר לא קראו ולא שנו, און בלית ברירה צאלט מען זיי הויט-שינדענדיגע פרייזן פון $200 א שעה ויותר.

יאנקל, דו האסט געקוואוט טעלעפאנ'ס ווערטער, אבער נישט די גאנצע. ביי שולחן עורך ביסטו אנטלאפן. ער שרייבט גלייך ווייטער "עס האט אפשר א שטיקעלע חסרון אין זיך אויכעט, ואכמ"ל". דהיינו, עס האט א חסרון מיט א מעלה, אבער וויבאלד דא רעדט מען פון די מעלות, רעכנט ער עס דא אויס. למעשה ביי גויים אויב האסטו נישט קיין דעגרי (און נישט יעדער קען, רוב קענען נישט האבן צו א הויכע), קענסטו טרעפן א דזשאב אפשר צו וואשן די טוילעטס וכדומה. משא"כ ביי אונז אידן.

[יונגערמאנטשיק]

שרגא, הערליך ארויסגעברענגט.

שמעקעדיג, אין יעדע מעלה קען מען טרעפן אנדערע זייטיגע סיבות פארוואס דאס איז און זאגן אז דאס האט כמעט נישט מיט די 'סיסטעם', אבער די זעלבע איז אויך ביי חסרונות. אויף יעדע חסרון קען מען זאגן נע, דאס האט גארנישט מיט די סיסטעם, איין משיגענער איז אויפגעשטאנען צופרי און אפגעמאכט וכו'.

נעם דיר אריין אין קאפ, ס'נישטא אויף דעם עולם השקר א זאך וואס איז הונדערט פראצענט 'פערפעקט', אויב איז עפעס פערפעקט איז דאס אויפן עולם האמת. יעדע זאך וואס איז גוט האט עפעס דערפון וואס איז שלעכט, און יעדע זאך וואס איז שלעכט האט עפעס וואס איז גוט.

קוק פון וואס יענקל רעדט, א יונגערמאן מיט געוויסע טאלאנטן קען נישט טרעפן ארבייט לויט זיינע טאלאנטן, פון די אנדערע זייט טרעפן יונגעלייט געוויסע ארבייט אן א דעגרי טראצדעם וואס אין די פרעמד קומט אזא זאך ניטאמאל אין באטראכט, וועלעכע וועג איז בעסער? אוודאי איז יענעמס גראז גרינער, אבער ווען מ'קוקט מיט א אויפריכטיגן בליק בין איך נישט זיכער אז דו וואלסט געוואלט טוישן.

יענקל, דו קרעכצט אויף די וואס רופן זיך טעראפיסטן אן א דעגרי, זיי מאכן א חורבן! אבער ס'דא אסאך וואס האבן יא א דעגרי, ס'דא גוטע אן א דעגרי, און ס'דא שלעכטע מיט א דעגרי. ווען דו וועסט ליינען אביסל נייעס וועסטו זעהן יעדן טאג איז דא פרישע ארעסטן פון טעראפיסטן וואס האבן געטוהן אומגעוואונטשענע זאכן. און דו ווייסט וואס כ'וועל דיר זאגן, איינע פון די בעסטע זאכן פון אונזער סיסטעם איז א געוויסע האלטן זיך צוריק פון טוהן זאכן ווייל זיי ווילן זיין שיינע יודן און זי האבן מורא מ'וועט געוואר ווערן.

[טעלעפאן]

יענקל, האסט מיר געכאפט ביים ווארט.... אנעם אריינגיין אינעם חסרון, וואס דאס וועל מיר באהאנדלען אין אן אנדערן שמועס, האב איך גערעדט פון מוזיקאנטן, עלעקטרישאנס, גראפיקער, קעכער, אא״וו,

אבער דאס איז קלאר אז עמיצער וואס נעמט זיין טאלאנט אלץ א פרנסה און אנדערע מענטשן זענען אנגעוויזן אויף אים ווי טעראפיסטן, לייף קאוטש אא״וו, האט - לכאורה - נישט קיין רעכט אריינצוגיין אין די ליין פאר ער באקומט א געוויסע דעגרי, וואס צייגט אז ער האט זיך עס אביסל געלערנט

[קלוג און יונג]

שמעקעדיג, גוט ארויסגעברענגט. איך וויל נאר ארויסברענגען א גוטע חלק פונעם סיסטעם וואס דאס איז טאקע א רעזולטאט פונעם עצם סיסטעם און דאס איז די (כמעט) איינציגסטע גוטע זאך וואס איך נעם ארויס פון אונזער סיסטעם. דאס איז דער פאקט אז א יונגערמאן מיט טאלאנט אין סיי וואספארא נושא, וועט זיך קענען ערווארבן א שיינע פרנסה וכדו׳ אנעם דארפן האבן א ״דעגרי״ און זיך גיין לערנען. דער סיסטעם גיבט א שאנס פאר סיי וועמען. עס האט אפשר א שטיקעלע חסרון אין זיך אויכעט ואכמ״ל אבער עס איז א שטארקע מעלה וואס דארף ארויסגעברענגט ווערן

די ביסט גערעכט. ביסט אויך גערעכט אז אכמ"ל אויף די חסרון דערפון, אבער די פארשטייסט אז דיין תגובה ערוועקט גלייך די אומדערטרעגליכע וויטאג אויף די לעק פון מחשיב זיין טעלענט אדער עס אויסארבעטען! די מאדערן וועלט איז מיילען בעסער פון אונז מיט דעם. טאלאנט ווערט נישט אנערקענט יונג ביי אונז, במילא נישט אויסגעארבייט, אין ליידער אםילו אראפגעקוקט. אונזער סיסטעם אז יעדער און אונזער יונגווארג לערנט בבא קמא ביי די זיבעצען איז א דירעקטע גורם.

[הדד בן בדד]

ס'איז מער א תוצאה פון אונזער חסידיש'ן סיסטעם... נישט אז מ'האט עס אזוי אהערגעשטעלט אונז א טובה צוטין.

נו, פונקט אויף דעם איז דער אשכול געשטעלט, נישט וואס מען האט אהערגעשטעלט פאר אונזער טובה דירעקט, נאר די גוטע זאכן וואס קומט ארויס פון אונזער סיסטעם.

[זר זהב]

גערעכט גערעכט

[שרגא]

כ'האב אביסל צוגעפיקסט און צוגעענדיגט מיין פריערדיגע תגובה, פאר ווער עס וויל זען.

[שרגא]

שרגא, א הערליכע ארבעט אראפגעלייגט! זייער שיין.

עכ"ז וויל איך נאר באמערקן אז די אלע זאכן האט גארנישט מיט די א.ג. "סיסטעם". אידישקייט איז נישט קיין סיסטעם. רוב פון די זאכן איז אמת אפילו ווען ס'זאל בכלל נישט זיין קיין סיסטעם.
דער אשכול הייסט נישט "די גוטע חלקים פון אידישקייט" אדער "אידישע נעיבערהאד", נאר פון די סיסטעם, ד.ה. אונזער דרך החינוך.

לאמיר עס אדורכלויפן בקיצור נמרץ:

די ערשטע 3 נקודות איז דאך פון די עשרת הדברות, לא תרצח, לא תנאף, לא תגנוב.
די נעקסטע איבער די סקולס, ב"ה מען דארף טאקע נישט רופן קיין פאליציי פאר די געשלעגן (אין מיינע צייטן וואלט מען זיי רואיג געקענט רופן פאר די מלמדים, אבער שוין... מען רעדט פון די גוטע חלקים)
קנאה שנאה צווישן די אינגלעך מיידלעך - דאס איז דאך ביי אלע אידן אזוי, מען לערנט אפגעזונדערט.
גיין אין ביהמ"ד סאושעלייזן - א הערליכ ע זאך, אבער האט ווידעראמאל נישט מיט די סיסטעם, נאר מיט אידישקייט בכלליות. (טיי אווענטס און פארטיס איז א "גוטע חלק" פון אונזער סיסטעם? אדער שלעכט ווייל יעדער לעבט פאר יענעם? שוין, אכמ"ל)
ווארימע משפחה, טאטעס נישט אויף דראגס, מ'שיכור'ט נישט, נו מי כעמך ישראל. אבער דאס איז ווייטער לגבי גאנץ כלל ישראל, גארנישט קיין שייכות צום סיסטעם.
מכבד זיין די עלטערע אידן, די זיידעס, וואס איז אויכעט פון די עשרת הדברות, כבד את אביך ואת אמך, איז ווייטער א דזשענעראל מצוה.

בקיצור הדברים, כ'האב נישט יעצט צייט פאר קיין אריכות. ס'איז קלאר אז מיר זענען אלע (?) זייער צופרידן צו באלאנגען צום עם הנבחר, ברוחניות ובגשמיות, מיר האבן נישט וואס מקנא צו זיין להבדיל דעם שמוציגן גוי און זייער לעבנס שטייגער, טראץ זייערע פרייהייטן. אבער דער אשכול וויל בעיקר ארויסהייבן די גוטע חלקים פונעם "סיסטעם", נישט פון "אידישקייט", ווי איך האב שוין אויבן דערמאנט כמה פעמים.

זיכער קען מען זיך דינגען אויף עטליכע נקודות, אבער עס איז געווען ארויסצוברענגען א פוינט. אנשטאט די לעכער און פראבלעמען, איז גוט אמאל צו אויפקלערן און אויך דערמאנען די גוטע חלקים פון אונזער אידישן סיסטעם, אפילו בגשמיות, וואס אסאך פון אונז זענען בכלל נישט עוועיר.
אגב, עטליכע פון די זאכן איז נישט אזוי ביי גאנץ כלל ישראל און עס זענען דא טיילן ביי וועם עס איז פיל העכער ווי ביי אונז פארשידענע ענינים. און אגב, נישט ביי אלע אידן איז מען אזוי אפגעזונדערט.

[שמעקעדיג]

כ'האב אביסל צוגעפיקסט און צוגעענדיגט מיין פריערדיגע תגובה, פאר ווער עס וויל זען.

זייער שיין צוגעפיקסט. נאך עטליכע גוטע פונקטן ארויסגעברענגט! די טראסט צווישן זיך איז באמת וואנדערבאר!!