טייערער שבת אחים, איך זע אז דער נושא נעמט דיך שטארק איבער און איך וועל דערפאר רעאגירן מיט א פאר שורות. נאר א קורצע הקדמה פון פאראויס:
די וועלט פון השקפות איז זייער קאלירט און ברייט, אבער צומאל קען א געוויסער אספעקט פון השקפה בארירן דעם מענטש אין גאר א פערזענליכן אופן. ווי למשל, די טעמע פון ציוניזם אין סאטמאר, די טעמע פון ראסיזם אין דער ליבעראלער וועלט, א.א.וו. געווענליך זענען דא סאציאלאגישע סיבות וועלכע פארוואנדלען געוויסע השקפות אין א צענטראלן חלק פונעם פערזענליכן וועלטקוק, אבער סיי וואס די סיבה זאל נישט זיין איז קלאר אז ווען ס'האנדלט זיך פון אזעלכע טעמעס ווערט עס אנגעפולט מיט פולווער ווי נאר עפעס דאכט זיך אז ס'האט נאר סיי וועלכן שייכות מיט עפעס וואס שמעקט כאטש ענליך צו א קוזין פון עפעס וואס איז אפיליאירט מיט יענעם ענין. דאס מאכט זייער שווער צו פירן א פשוט'ן קולטורעלן שמועס איבער דעם נושא.
לאמיך ערקלערן בעסער וואס איך מיין. אין דער מינוט וואס עמיצער ווערט באשולדיגט מיט כפירה וועט נישט העלפן פאר יענעם זיך צו פארטיידיגן אדער זיך ערקלערן, ווייל מיט כפירה טאר מען זיך נישט באפאסן. ס'קען זיין אז מ'האט יענעם נישט ריכטיג פארשטאנען, ער האט בכלל געמיינט עפעס אנדערש, אבער מ'וועט אים אפילו נישט לאזן זיך פארענטפערן וויבאלד מ'וויל שוין נישט הערן. פארשטייט זיך אז אזא צוגאנג פארשליסט יעדע מעגליכקייט פאר דיאלאג, ס'גיט נישט די געלעגנהייט זיך צו פארשטיין, און ס'שאפט נאר א ריס צווישן מענטשן. די מייסדים פון אידעאלאגישע גרופעס זענען על פי רוב ברייטער פונעם המון-עם וואס נעמט די שיטות צו אזא עקסטרעם (וכמאמר החכם אז קארל מארקס איז נישט געווען קיין מארקסיסט), אבער דאס איז די טבע פון א מאסן-אידעאלאגיע.
דו האסט געליינט דעם אינטערוויו פון הרב שיללער און געזוכט מיט קנא'ישע ברילן וואו מ'קען דערווישן עפעס שבתאות... אין אזא פאל איז פשוט נישט מעגליך אז איך זאל קענען עפעס ענטפערן. די עמאציאנען וועלן איבערשרייען דעם דיאלאג. איך האב שוין געשריבן עטליכע מאל אז איך וועל מירטשעם דעקן די פאליטישע מיינונגען פון הרב שיללער, ווייל מאמענטאל בין איך איבערצייגט אז דער ליינער איז זייער רוי אין דעם. דער קאנטעקסט פון זיינע מיינונגען, און די עוואלוציע פון זיינע השקפות, זענען וויכטיג אויף צו קענען פארשטיין וואס ער האלט. איך קלער אבער אז דו וועסט נישט זיין אינטערעסירט צו ליינען זיינע השקפות אויפריכטיג וויבאלד ער איז א ראסיסט. וחוזר חלילה. זיי מיר מוחל אויב די ווערטער הערן זיך שארף, אבער איך פרוביר פשוט צו ערקלערן די דילעמע אין וואס איך געפין מיך ווען איך וויל רעאגירן אין דעם נושא.
צוליב דער סיבה האב איך מתחילה געקלערט צו לאזן אנדערע ענטפערן און איך וועל דערווייל בלייבן שטיין פון דער זייט. דאך היות דו האסט דיר גענומען די טירחא אפצושרייבן א לענגערע רעאקציע פיל איך א חוב דיר צו ענטפערן, נאר איך דערקלער אז איך בין נישט גרייט אויף קיין דעבאטע כל זמן מיר האלטן נישט נאך אן אויספירליכן אינטערוויו וואס געהערט צו פאליטישע השקפות, וועלכע איך האף משלים צו זיין בבוא העת, נאר איך וועל רעאגירן ווי ווייט ס'איז שייך פונעם שטאנדפונקט וואו מיר האלטן יעצט מיטן אינטערוויו. אין מערערע פלעצער זעט מיר אויס אז דו האסט אדורכגעליינט דעם ארטיקל שטארק ברפיון, וועל איך אויך צואווייזן וואו דו האסט אומריכטיג פארשטאנען לדעתי.
יעצט צו די הערות.
שבת אחים האט געשריבן:איך האב אפגעליינט די ארטיקל. און איך זעה ממש גארנישט אינדעם חוץ א סעקיולער איד וואס איז געווארן א ״חסידישע רעדנעק״. כבין זיכער אז די שרייבער פון ״די וועקער״ האט געטוהן א געוואלדיגע ארבעט. און איך רעדט מיך ח״ו נישט אפ אויף זיי. זייטס נישט בייז; די עצם נאראטיוו פון הרב שיללער אליינס זאל מיר יעדער מוחל זיין קען מען פארציילן בעסיקלי אויף איין בלאט! 53 בלעטער אנגעפילט מיט ״סקווירער הערינג״ און ר׳ משה בטלן׳ס נעגל וואסער... גארנישט אינטערסאנט פאר מיר.
על טעם וריח אין להתווכח. ס'איז מיר אינטערעסאנט אז דו האסט גארנישט געטראפן אויסער ר' משה בטלנ'ס הערינג (וואס איז א זיסע געשיכטע פאר זיך). די סיבה פארוואס איך האב געשריבן 53 בלעטער איז וויבאלד איך האב געזען אין דעם עפעס מער, און מיין האפענונג איז אז אנדערע ליינער אויך.
1) ער איז שטארק קעגן מולטי-קולטוריזים.
איך בין נישט זיכער וואו דו האסט עס געזען אינעם ארטיקל, אבער מיין אפשאצונג איז אז דאס געהערט צו די יסודות הדת אין אונזער קולטורעלער סביבה, ממילא וועל איך עס לאזן אויף א שפעטערן שמועס.
2)אז ער האלט די ״ווייסע ראסע״ איז העכער ווי די אנדערע. און אז ער איז א ״וויסטע ראסיסט״.
ס'וואונדערט מיך וואו דו האסט געזען אזעלכע "ראסיסטישע" געדאנקען, ווייל אלס שרייבער געדענק איך נישט זען אזא זאך אפילו צווישן די שורות.
3)אז ער האלט נישט פון קיין Separation of church and state. און ער כאפט אפילו נישט די וויכטיגקייט אינדעם.
ס'איז אן אינטערעסאנטע פראגע צו דעבאטירן, און ס'וועט זיכער פיגורירן אינעם אינטערוויו איבער זיינע פאליטישע מיינונגען. צו זאגן אז ער "כאפט נישט די וויכטיגקייט" הערט זיך ווי אן אומ-ניואנסירטער ארגומענט.
4)אז ער איז קעגן גאווערמענט-פראגראמען פאר די ארימע און ער רופט זיינע ארימע סקווירער ברודער און אלע אנדערע חסידישע-אידן וואס נעמען בעניפיטס פון די שטאט מיט אזא לשון זלזול-״וועלפעריזים״... בשעת פאר אים האבן די בחורים געדארפט גיין שנארען-פאר זיין שכר לימוד און הרב געלבמאן פון סקווירא (וואס איז געוועהן א ארימאן מיט א שטוב מיט קינדער) האט צוגעשטעלט פאר זייער משפחה פלייש און אנדערע אידן פון סקווירא האבן זיך געדארפט אפגעבן מיט אים און שטיצן זייער משפחה אין נויט... אבער ווען סאיז א צווייטער רופט ער עס ״וועלעפריזים״ פוי..! א גרויל...!
זיי מיר מוחל, אבער אזוי זעט עס אויס ווען מ'ליינט דורך 53 בלעטער מיט אן אגענדע. דו האסט אומריכטיג פארשטאנען זיין ארגומענט, אבער האסט אויך נישט פארשטאנען זיין געשיכטע. וואו האסטו געזען אז מ'האט געדארפט שטיצן זיין משפחה אין נויט? אדער אז ס'איז נישט געווען קיין געלט אין שטוב פאר שכר לימוד? איך האב פארשטאנען אז די עלטערן זענען געווען גרייט צו אקאמאדירן זיינע אינטערעסן כל זמן ער האט זיך אליין מסדר געווען. מיר קענען דעבאטירן ווי ווייט עלטערן דארפן געבן פאר קינדער, אבער אין ערגעץ האט נישט אויסגעזען אז ס'האנדלט זיך פון א משפחה אין נויט.
כדי ארויסצוהאבן קלארער די פרטים האב איך טעלעפאנירט צו הרב שיללער. ער האט באשטעטיגט מיין השערה בנוגע דעם שכר לימוד, אבער נישט בנוגע דעם עסן וואס זיי האבן באקומען. זיין מאמע האט שטענדיג באצאלט פאר'ן פלייש, נאר זיי האבן זיך גענויטיגט אין סקווירא אויף די טעכנישע חלקים וויאזוי דאס צו באקומען. עווענטועל ווען זי האט זיך צוגעלערנט די מלאכה איז זי אליין ארויס איינקויפן דאס עסן און זיך באקאנט געמאכט מיט די היימישע סוחרים.
בנוגע זיין ארגומענט דאכט זיך מיר ווידער אז מ'קען זיך נישט טועה זיין ווען מ'ליינט עס אפ פארזיכטיג. זאגט דען נישט הרב שיללער קלאר אין יענעם זעלבן פאראגראף וואו ער רעדט וועגן "וועלפעריזם" אז ער שטיצט דעם מהלך פון רעגירונגס-הילף אין א נויטפאל פאר מענטשן וועלכע ארבעטן שווער צו פארדינען זייער געלט? בסך הכל איז ער נאר קעגן א "וועלפעריזם" וואס איז אן אפיציעלער וועג פון לעבן, א שטייגער ווי מיר לעבן אין דער היימישער וועלט למשל. ס'איז מיר א גרויסער חידוש אז שבת אחים גלייבט אז מיר דארפן טאקע אלע לעבן אפיציעל אויף דער רעגירונגס-קאסע.
5)אז ער אטאקירט די היינטיגע אמעריקענע ״גימ״ל געזעצן״ און רופט עס אן
״א מאראלישע קריזיס״ 
בשעת סהאט ממש גארנישט מיט ״מאראלן״ צוטוהן! (און ברענגט נאך א שיינע ראי׳ פון קאשויער רב זצ״ל און הרב אביגדור מיללער, סירעסלי?)
איך האב פארשטאנען אז "מאראלישע קריזיס" באציט זיך אין אלגעמיין צו א סך פארשידענע נושאים, פון וועלכע געי רעכטן אדער הפלה זענען בסך הכל ביישפילן. נאר אפילו ווען ער זאל מיינען ספעציפיש דיין ביישפיל איז דיין רעאקציע אומפארשטענדליך. דו ביסט אודאי באוואוסטזיניג צו דעם אז די מענטשליכע געזעלשאפט איז פארוויקלט אין א ויכוח איבער דער טעמע פון מאראלן "בין אדם למקום", און ס'איז נישט מער ווי נאטירליך אז די וואס גלייבן אין אזא רעאלם פון מאראלן וועלן באטראכטן דעם קאמף קעגן דעם ווי א מאראלישער קריזיס.
דעם קאשויער רב און ר' אביגדור מיללער האט ער נישט געברענגט אלס א ראיה צום שמועס פון געי רעכטן (וועלכע ער האט בכלל נישט דערמאנט מיט א קלארקייט), נאר אלס א ביישפיל פון פרומע גדולים וועלכע האבן געגלייבט אז אידן האבן אן אחריות אויך כלפי די מאראלן פון דער אלגעמיינער געזעלשאפט, אפגעזען פון וועלכן מאראלישן שמועס מ'רעדט. אודאי איז דער קאשויער רב רעלעוואנט דא, צו איבערווייזן אז א פרומער איד מעג טראכטן וועגן דעם רוחניות פון א גוי - אפילו לויט אונזער חרדישער השקפה.
6)וע״כ אז ער אטאקירט די סופרים קאורט׳ס פסק אז מ׳טאר נישט צווינגן די אמעריקאנע קינדער צו דאווענען אין ״פובליק שולע״ און רופט עס גאר אן די ״פארכאפונג פון די סעקיולער גאווערמענט״ בשעת די מעשה איז גאר פונקט קאפויער...
ער האט נישט גערעדט וועגן א סעקולערער פארכאפונג פון "גאווערמענט" נאר פון געזעלשאפטליכע אינסטיטוציעס, ווי די שולעס און טעאטערס, א.ד.ג. דו האסט אים לכאורה נישט פארשטאנען.
7)ס׳באדערט אים בכלל נישט אז זיינע קאנסערוועטיווע חברים האבן אייביג אראפגעדרוקט די ארימע און מינארטיס און פרובירט ווי זיי קענען נאר צו שניידן די בענעפיטס פאר זיינע סקווירער ברודער,
זאג מיר, דו האלטסט טאקע אז יאפפעד איז אן אנטי-ליבעראלע ארגאניזאציע? איך פארשטיי אז וועלפעיר איז דיין איינציגע לעזונג פאר די "סקווערער ברידער". אינטערעסאנט.
אגב, איך ווייס נישט וואס שיללער האלט וועגן יאפפעד. איך צייכן נאר אונטער ווי מאדנע ס'קומט מיר אויס דיין ארגומענט. מיר דארפן הערן פון שיללער אין קומענדיגן חלק [איבער זיינע מיינונגען אויפ'ן חרדישן לעבן] וואס ער איז מציע פאר אונז אלס א לעזונג פאר פרנסה.
8)ער זאגט נישט קיין שום סיבה פארוואס ער איז צוגעצויגן געווארן צו סקווירא. און ער קען נישט אנצייכענען וואס פונקטליך האט אים געמאכט באשלוסן זיך צו טוישן זיין לעבנסשטייגער און ווערן פון א פרייע איד, א ׳עקסטרעימער סקווירער חאניאק׳ נאכדערצו אז ער האט ניטאמאל פארשטאנען אידיש און ער האט נישט בככל געקענט געהעריג קאמיוניקעיטן מיט אלטן סקווירען רבין זצ״ל (וואס איז טאקע געוועהן א צדיק, א ריינער מענטש, איך מאך אים ח״ו נישט אוועק. אבער קיין סיבה פארוואס ער אלץ א סעקיולער איד איז צוגעצויגן געווארן קיין סקווירא זאגט ער נאכאלץ נישט)
או-ווא! דאס זאגסטו נאכ'ן דורכליינען? ער דערציילט א לאנגע געשיכטע, נישט א ליסטע פון סיבות. אין דער געשיכטע קענען מיר זען ווי ס'האבן געשפילט א ראלע פארשידענע פילמען אויף דער טעלעוויזיע, ווי אויך פאליטישע און פערזענליכע אנטוויקלונגען אין זיין לעבן.
9)אויף קיין איינע פון די נושאים געט ער נישט אן קיין אביעקטיוו סיבה פארוואס ער האלט אזויווי ער האלט. וויאזוי ער איז אנגעקומען צו די מסקנא און פארוואס ער איז גערעכט מיט זיין שיטה.
אודאי אזוי. ס'איז די רעדע פון א פערזענליכער ביאגראפיע. ווי געזאגט האף איך נאכצוקומען מיט א המשך וואס זאל באהאנדלען די שיטות. רוב פון די שיטות וואס דו באגעגנסט אינעם יעצטיגן אינטערוויו האבן זיך געקענט טוישן זייער דראסטיש פון זיין יוגנט.
10)אז ער האלט (אזויווי אלע רעכטע) אז די "קאנסטיטוציע" פון די פאראייניגטע-שטאטן, געשריבן 230 יאהר צוריק דורך א גרופע נואפים, מענטשען וואס האבן געשטינקען פון ״פערדן צואה״ און האבן געוועלטיגט און געפייניקט אנדערע מענטשען וואס זענען נישט געוועהן פון די זעלבע מין הויט קאליר ווי זיי. און פארקויפט קליינע שווארצע קינדער פאר שקלאפן. גערצחט און גערודפט אלע מינארטיס (אריינגערעכענט אידן), מענטשען וואס האבן נאכנישט געחלומט אז פרויען דארפן האבן די זעלבע רעכטן ווי מענער. אט די ״וואונדערליכע דאקיומענט״ וואס איז געוועהן מוראדיג פאר 200 יאהר צוריק. טאהר מען ח״ו נישט אפדעיטן צו די היינטיגע סטאנדארטס און באדערפענישן פון די היינטיגע בירגער
ווייל סאיז ממש א בחינה פון זאת ״ה׳קאנסטיטוציע לא תהא מוחלפת״. כאילו סאיז עפעס ״תורה מסיני״.
דו ביסט געבליבן שטעקן ביי א געשיכטעלע פון זיינע צען יאר אלט וואו ער האט געהאט א ויכוח מיט זיין טאטן. על כגון דא נאמר אז ס'איז נישט געווען קיין אינטערוויו איבער מיינונגען נאר איבער פערזענליכער ביאגראפיע. אינעם אינטערוויו גופא זעען מיר ווי זיין וועלטקוק האט זיך גענצליך געטוישט ביים אנטרעפן טאמאס מאלנאר און ברענט באזעל. דו ביסט אבער שטעקן געבליבן ביי גאלדוואטער...
אט דער פאליטישער שמועס איז פארצווייגט, אינטערעסאנט, און איך האף צוריקצוקומען צו דעם בלי נדר. דאך בין איך מציע אז מ'זאל עס ליינען מיט יישוב הדעת איידער מ'קאמענטירט אויף די מיינונגען.
ר׳ פאלקמאן אנטשולדיגט מיר. איך מיין אייך ח״ו נישט פערזענליך.
נישט גענומען פערזענליך. מיין האפענונג איז אז דו וועסט עס אננעמען אויפ'ן זעלבן אופן.
און אז די גוים און פארטא-ריקענס דאווענען נישט אין סקול. די היפקראסיע זיינע איז עד לב השמים.
