קאווע שטיבל

לכאורה האט זיך די רמב"ם בסוף הלכות עבדים זיך אויך געמוטשעט מיט דעם. ער שרייבט "מֻתָּר לַעֲבֹד בְּעֶבֶד כְּנַעֲנִי בְּפֶרֶךְ. וְאַף עַל פִּי שֶׁהַדִּין כָּךְ, מִדַּת חֲסִידוּת וְדַרְכֵי הַחָכְמָה שֶׁיִּהְיֶה אָדָם רַחֲמָן וְרוֹדֵף צֶדֶק וכו’. די דין (תורה) זאגט אז דו מעגסט ארבייטן בפרך, אבער די דרכי החכמה (מאראל) זאגט אז דו זאלסט יא רחמנות האבן. און ער רעכענט אויס א ליסטע וויאזוי מ’זאל זיך אויפפירן צו א עבד.

אגב, איז אינטערסאנט וויאזוי די רמב”ם ענדיגט. "וְאֵין הָאַכְזָרִיּוּת וְהָעַזּוּת מְצוּיָה אֶלָּא בַּגּוֹיִים הָעֲרֵלִים. אֲבָל זַרְעוֹ שֶׁלְּאַבְרָהָם אָבִינוּ, וְהֵם יִשְׂרָאֵל, שֶׁהִשְׁפִּיעַ לָהֶם הַקָּדוֹשׁ בָּרוּךְ הוּא טוֹבַת הַתּוֹרָה, וְצִוָּם בְּחֻקִּים וּמִשְׁפָּטִים צַדִּיקִים - רַחֲמָנִים הֵם עַל הַכֹּל. וְכֵן בְּמִדּוֹתָיו שֶׁלְּהַקָּדוֹשׁ בָּרוּךְ הוּא שֶׁצִּוָּנוּ לְהִדַּמּוֹת בָּהֶם, הוּא אוֹמֵר: "וְרַחֲמָיו עַל כָּל מַעֲשָׂיו" [תהלים קמה, ט]. וְכָל הַמְּרַחֵם - מְרַחֲמִין עָלָיו, שֶׁנֶּאֱמַר: "וְנָתַן לְךָ רַחֲמִים וְרִחַמְךָ וְהִרְבֶּךָ" [דברים יג, יח]. @מי אני, לויט מנחם קעלנער איז לכאורה פשט ווייל די אידן היטן די תורה האבן זיי די דרך לקנות המושכלות. דא איז אבער אביסל אינטערסאנט. די הלכה לערנט דיר די פארקערטע, אזוי ווייט אז די רמב”ם שרייבט, גיי אוועק פון די דין און פיר דיר אויף ווי די דרכי החכמה. פארוואס זאל דער איד וואס לערנט (די) תורה זיין בעסער ווי די גוי. אפשר פילט די רמב”ם פאר וויכטיג צו דערמאנען דעם איד, ספעציעל ביי די מצוה, אז די תורה לערנט רחמנות. אפילו דא קוקט אויס אנדערש.

דער סוס זאגט טאקע, הִנֵּה כְעֵינֵי עֲבָדִים אֶל יַד אֲדוֹנֵיהֶם כְּעֵינֵי שִׁפְחָה אֶל יַד גְּבִרְתָּהּ כֵּן עֵינֵינוּ אֶל יְדֹוָד אֱלֹהֵינוּ עַד שֶׁיְּחָנֵּנוּ (פרק שירה, ה). דער סוס שפיגלט אפ וואס דער עבד איז...

מי אני האט געשריבן: לגבי די געדאנק פון ״סוד״ נעם איך אָן ווי לדוגמא דער מ״א זאגט באו״ח סימן רפה ס״ק א אין לי כאן עסק בנסתרות, בפרט וואו ס׳קען גיין קעגן דער מוסרי הטבעי ה״פשוט״.

אז מ׳וויל זיך דערגרינטעווען אין אן ענין של תורה עד הסוף, קעמען נישט איגנארירן דעם חלק ה״סוד״ שבו. לדוגמא להבדיל ביי סייענס האט מען געמאכט גרויס פארשריט צו פארשטיין די חלקי מוח האדם, למעשה אבער האבן זיי אסאך קשיות און זענען ׳סטאק׳ ווען ס׳קומט צו פנימיות׳דיגע מושגים ווי קאנטשעסנעס וכדו׳ ווייל זיי ווילן נישט גורס זיין דעם חלק הנסתר, די פנימיות ונפש האדם....

בְּתוֹךְ עַמִּי האט געשריבן: כידוע איז די תורה נתחלק אויף די 4 חלקים פרד״ס, יעצט די מאראלישע עספעקט פון די תורה איז בדרך ׳פשט׳, אבער על פי ׳סוד׳ איז די גאנצע ענין פון תכלית הבריאה פיל טיפער און העכער פונעם ׳מאראל׳ געדאנק. איז דארט ווי ס׳פעלט זיך אויס געוויסע פעולות למען התכלית (למשל מחיית עמלק) קומט די ווארט ׳מאראל׳ בכלל נישט אריין פונקט ווי ס׳קומט נישט אריין ווען עמיצער שניידט אריין מיט א מעסער אין א לעבעדיגע מענטש, ווייל עריז א דאקטאר אין מאכט יעצט אן אפעראציע...

למעשה דארף די חלק הפשט שטימען מיט פשט, ס’איז נישט גענוג אז ס’איז פארשטענדליך ע”פ סוד, טאקע ווייל די ”גאנצע” תורה ווערט נתפרש בפרד”ס, דהיינו קענסט נישט זאגן אז דאס איז פארשטענדליך עפ”י סוד און נישט ע”פ פשט.
און טאקע דיין משל מיט’ן דאקטער איז עס נישט בדרך סוד, דארפסט נאר פארשטיין די פשט דערפון.
צו זאגן אז לפי הסוד דארף מען עבדות אלס כי לי בני ישראל עבדים וכו’ איז שיין מסביר געווען ע”פ סוד אבער אויסגעלאזט די חלק הפשט. ווען די תורה זאגט תמחה זכר עמלק איז עס מסתמא ע”פ סוד ווייל זיי זענען משורש הקליפה, אבער די ראשונים זענען מסביר פשט, אז ס’איז פשוט’ע נקמה אויף זייערע מעשים צו כלל ישראל. בקיצור די חלק הסוד קען נישט פארענטפערן און פארדעקן די צורך פאר פשט. כנלענ”ד.

איך האב נישט דורכגעליינט אלעס ביז אהער בעיון, פארט וויל איך זאגן אפאר נקודות למחשבה.

מענשטן פארמישן צווישן קנעכטשאפט און שקלאפעריי, א שטייגער ווי עס איז געווען אין אמעריקע מיט די שווארצע.

קנעכטשאפט איז אין רוב פעלער געווען גאנץ ארענטליך, און צומאל אפילו שענער פון ארענטליך. גיב א קוק אליעזר עבד אברהם, איז געווען א שיינער קנעכט, 'בן משק בית אברהם', ער איז געווען דער "מענעדזשער" ביי אברהם אין שטוב, אברהם האט זיך פארלאזט אויף אים, אזש ביזן גיין זוכן א שידוך פאר זיין זוהן, און ברענגען די כלה - נישט מער און נישט ווייניגער - איר דרייוון ביז צום חתן. ער האט ניטאמאל מורא געהאט אז ער וועט נעלם ווערן מיט איר אינאיינעם און קיינער וועט נישט וויסן וואו זיי זענען אהינגעקומען.

ס'איז געווען אמאל אזא מציאות, א מענטש איז געקומען צו איינעם, איך וועל דיר פירן די גאנצע ביזנעס, דו וועסט מיר אואונען פאר דעם, געבן עסן און שלאפן און טרינקען, בדרך כבוד, ווי א מענטש. אפילו א פרוי, וואס דו וועסט אויסהאלטן מיט די פרוי און קינדער, איך וועל לעבן שיין און האבן א גוד-טיים, אבער איך וועל זיין דיינער. שאול המלך האט געהאט א קנעכט מיטן נאמען "ציבא", וואס ער האט געהאט אונטער זיך פופצן קינדער מיט צוואנציג קנעכט, און האט ווארשיינליך געהאט אויך אן אייגענעם פעלד. פארט איז ער געווען א קנעכט פאר שאול.

אפילו די אידן אין מצרים, וועלכע זענען יא געווען שקלאפן און געדארפט ארבעטן שווער, האבן זיי געהאט אייגענע משפחות, אייגענע הייזער און אייגענע פעלדער מיט בהמות. גאנצע שטחים האבן געהערט פאר זיי.

שקלאפעריי איז גאר עפעס אנדערש.

אגב, כמעט יעדן שטיקל שאקאלאדע וואס איר נעמט אריין אין מויל, דערקוויקט איר זיך מיט שקאלפעריי פון קליינע קינדער וואס ארבעטן דערויף אין די היצן און אין קעלט, אן ווערן באצאלט, און איר קייעט עס מיט א געשמאק... יא, ס'איז נאך היינט פארהאן שקלאפעריי, און לויט ווי מאנכע שאצן זענען פארהאן מער קנעכט היינטיגע טעג, ווי ווען אימער אין די היסטאריע. בפועל, קען מען קויפן א יונגע מיידל פאר פעניס, מען דארף נאר וויסן וואו (אזוי זאגט מען).

חדשים האט געשריבן:לכאורה האט זיך די רמב"ם בסוף הלכות עבדים זיך אויך געמוטשעט מיט דעם. ער שרייבט "מֻתָּר לַעֲבֹד בְּעֶבֶד כְּנַעֲנִי בְּפֶרֶךְ. וְאַף עַל פִּי שֶׁהַדִּין כָּךְ, מִדַּת חֲסִידוּת וְדַרְכֵי הַחָכְמָה שֶׁיִּהְיֶה אָדָם רַחֲמָן וְרוֹדֵף צֶדֶק וכו’. די דין (תורה) זאגט אז דו מעגסט ארבייטן בפרך, אבער די דרכי החכמה (מאראל) זאגט אז דו זאלסט יא רחמנות האבן. און ער רעכענט אויס א ליסטע וויאזוי מ’זאל זיך אויפפירן צו א עבד.

אגב, איז אינטערסאנט וויאזוי די רמב”ם ענדיגט. "וְאֵין הָאַכְזָרִיּוּת וְהָעַזּוּת מְצוּיָה אֶלָּא בַּגּוֹיִים הָעֲרֵלִים. אֲבָל זַרְעוֹ שֶׁלְּאַבְרָהָם אָבִינוּ, וְהֵם יִשְׂרָאֵל, שֶׁהִשְׁפִּיעַ לָהֶם הַקָּדוֹשׁ בָּרוּךְ הוּא טוֹבַת הַתּוֹרָה, וְצִוָּם בְּחֻקִּים וּמִשְׁפָּטִים צַדִּיקִים - רַחֲמָנִים הֵם עַל הַכֹּל. וְכֵן בְּמִדּוֹתָיו שֶׁלְּהַקָּדוֹשׁ בָּרוּךְ הוּא שֶׁצִּוָּנוּ לְהִדַּמּוֹת בָּהֶם, הוּא אוֹמֵר: "וְרַחֲמָיו עַל כָּל מַעֲשָׂיו" [תהלים קמה, ט]. וְכָל הַמְּרַחֵם - מְרַחֲמִין עָלָיו, שֶׁנֶּאֱמַר: "וְנָתַן לְךָ רַחֲמִים וְרִחַמְךָ וְהִרְבֶּךָ" [דברים יג, יח]. @מי אני, לויט מנחם קעלנער איז לכאורה פשט ווייל די אידן היטן די תורה האבן זיי די דרך לקנות המושכלות. דא איז אבער אביסל אינטערסאנט. די הלכה לערנט דיר די פארקערטע, אזוי ווייט אז די רמב”ם שרייבט, גיי אוועק פון די דין און פיר דיר אויף ווי די דרכי החכמה. פארוואס זאל דער איד וואס לערנט (די) תורה זיין בעסער ווי די גוי. אפשר פילט די רמב”ם פאר וויכטיג צו דערמאנען דעם איד, ספעציעל ביי די מצוה, אז די תורה לערנט רחמנות. אפילו דא קוקט אויס אנדערש.

עס איז אינטרעסאנט צו באמערקן אז דער חינוך במצוה שמז במצות עבודה בעבד כנעני לעולם (עפ״י הרמב״ם בספר המצות עשין רלה) שרייבט משרשי המצוה:

לפי שעם ישראל הם מובחר המין האנושי ונבראו להכיר בוראם ולעבוד לפניו {דאס גייט שוין טאקע נישט אין איינקלאנג מיט מהלך הרמב״ם ולפי דר. קעלנער, חוץ טאמער גייט מען מפרש זיין כוונתו אז זיי זענען נישט אינהערענטלי מובחר האנושי, נאר מפני מעשיהם ושמירת התורה זענען זיי מובחר האנושי; וכעין ווי אזוי מ'וועט מפרש זיין דעם רמב"ם דארט אין סוף הל' עבדים פ"ט ה"ח הנ"ל, "ואין האכזריות והעזות מצויה אלא בעכו"ם עובדי ע"ז אבל זרעו של אברהם אבינו והם ישראל שהשפיע להם הקדוש ברוך הוא טובת התורה וצוה אותם בחקים ומשפטים צדיקים רחמנים הם על הכל"}, וראויים להיות להם עבדים לשמש אותם. ואם אין להם עבדים מן האומות, על כל פנים יצטרכו להשתעבד באחיהם ולא יוכלו להשתדל בעבודתו ברוך הוא. על כן נצטוינו להחזיק באלו לתשמישנו אחר שהוכשרו ונעקרה עבודה זרה מפיהם ולא יהיו למוקש בבתינו. וזהו שאמר הכתוב אחר כן "ובאחיכם בני ישראל איש באחיו לא תרדה וגו'" (ויקרא כה מו). כלומר, ובכן לא תצטרכו להשתעבד באחיכם ותהיו נכונים כולכם לעבודת השם. ואף על פי שיש במשמעות הכתוב שיבוא להזהיר שלא להשתעבד בעבודת פרך בעבד עברי, שבעים פנים לכתובים.

ער איז ממשיך אז דאס איז טאקע די טעם פארוואס מ׳קען יא משחרר זיין לדבר מצוה, וויבאלד די גאנצע טעם מעיקרא פון מצות עבד כנעני איז כדי צו זיין פנוי צו דעם ע״ש. דאס גייט אויך אין איינקלאנג מיט @בְּתוֹךְ עַמִּי'ס געדאנק אז דעמאלטס איז דאס געווען הכרחי - "יצטרכו להשתעבד".

יעצט, דער רמב״ם איז מגדיר (מו״נ ח״א פ״ב) ״מושכלות״ אלס דאס וואס עס איז חל אויף זיי א דיון איבער ״אמת או שקר״, און ״מפורסמות״ זענען די וואס עס איז חל אויף זיי א דיון איבער ״נאה או מגונה״ אדער ״טוב או רע״ ע״ש. איז קען אפשר מאראלן נישט אריינגיין לויט אים בגדר ״מושכלות״, ובאנו להמבוכה פון מאראל ריעליזם נגד מאראל סקעפּטיסיזם [צי ס׳שייך און מ׳קען געבן פאר מאראלישע פּראפּאזישאנס/קלעימס א וועליוּ פון ״אמת או שקר״]. אזוי צי אזוי הא׳מיר שוין אראפגעברענגט פונעם רמב״ם (בסוף מו״נ ח״ג פנ״ד) אז הגם מעלת שלימות המושכלות והשכל איז העכער ווי מעלת שלימות המדות, איז דאס אבער אויף מדות פּער סע לשם מדות. אבער בתוך מעלת שלימות השכל והמושכלות ומעטאפיזיקס איז דאך זיך להתדמות לקונו, וואס דאס באדייט שוין שלימות המדות מצד ומכח השכל והמושכלות. ועיין בנרבוני בפרק הקודם שפירש:

והתבונן אמרו ולך תהיה צדקה כי כשתלך בדרך מעלות המדות כבר עשית צדק לנפשך המשכלת כי שלמת לה חקה

ומזה איז טאקע לכאורה משמע אז דער רמב״ם נעמט יא אָן א מאראלישע ריעליזם. דאס וואס ער מיינט מיט ״מפורסמות״ איז אזוי ווי ער שרייבט אין ח״ג פ״ח ״הקיבוץ על השתיה המשכרת ראוי שיהיה אצלך יותר חרפה מהתקבץ אנשים ערומים מגולי הערוה נפנים ומתריזים ביום בבית אחד. ובאור זה כי היציאה ענין הכרחי אין לאדם תחבולה לדחותו והשכרות הוא ממעשה האיש הרע בבחירתו; וגנות גלות הערוה מפורסם לא מושכל והפסד השכל והגוף מרוחק לשכל״ ע״כ ע״ש. וכעין דברים כזה - נישט מאראלישע זאכן. ועיין בשמונה פרקים פ״ו.

דר. מיכה גאטליב שרייבט אבער בזה במשנתו של הרמב"ם: ער ברענגט צו: ועיין במש״כ הרמב״ם בפירוש המשניות בב״ק (ד ג) (און דארט איז ער אויך מסביר עפי״ז טעם היתר המאראלי בהשתמשות בבע״ח, וואס אונז האבן דערמאנט פריער). לפי וואס ער שרייבט דארט קען מען עס אפשר באטראכטן ווי אפילו א היארארכיע אָנצוקומען צום רמב״ם׳ס אידעאל פון ״סעלף-עקטועליזעישאן״ בשלימות השכל וקניית המושכלות: עס איז טאקע העכער אין ראנג ווי שלימות המדות, אבער מ׳מוז אפילו פון פריער האבן דעם שלימות אין מדות אויף צו ריכטיג ארויסהאבן המושכלות. אנדערש פעהלט אים אין זיין נפש המשכלת אויף ארויסצוהאבן די מושכלות, און טאמער זעהט מען אזא איינער וואס איז די פארקערטע פון מושלם במדות מוז ע״כ זיין אז ער איז נישט קיין ריכטיגער חכם ומשכיל.

דר. האווערד [חיים] קרייסל שרייבט: ווי געזאגט איז לכאורה די חילוק צווישן שלימות המדות מטעם המדות צי שלימות המדות מטעם המושכלות המכריחות אותן.

***

אגב, עס איז אינטרעסאנט צו באמערקן אז דר. מאַליִ אָשׁעץ זאגט אז דאס וואס האט געפירט אמעריקאנער צו אפנויגן פון א טראדיציאנאלע אפטייטש פון Scripture צו א ״ליבעראלע״ פּראַטעסטאַנטיזם איז דאס אז פאר׳ן אמעריקאנער בירגער קריג איז געווען אסאך גרינגער פאר די דרום שטאטן וואס האבן גע׳טענה׳ט אָנצוהאלטן שקלאפעריי צו נוצן די תורה ונ״ך אלס א באזיס דערצו. וממילא זענען די רעליגיעזע וואס זענען געווען דערקעגן, וואס איז ברבות הימים געווארן די וועלט בכלליות, געווען געצווינגען צו שטעלן זייער מוסרי הטבעי און התפתחות פון וועלטליכע מאראלן קודם, און ארום דעם פארטייטשן ואפילו פארענטפערן תנ״ך און א היסטאריסיסט [קאנטעקסט וכו׳] פארשטאנד דערין. דאס האט אָלטימעטלי געפירט צום אונטערגאנג פונעם ״בּייבּל ציוויליזאציע״ אין אמעריקע, וואו אלעס האט זיך געדרייט ארום דעם. (אין די לעקציע ביים סוף [פון 55:00] רעדט דר. מאַרק נאָל, א גלויביגער, איבער די מעלות וחסרונות פון דעם אונטערגאנג.)

***

דר. מאַרווין פאַקס שרייבט:

Already in his Treatise on Logic, written in his youth, Maimonides treats moral ideas as not falling under the categories of truth and falsehood at all so it is simply a logical error to speak of moral rules as true or false. Instead he thinks of moral behavior [apart from religious legislation] as not falling under the categories of truth or falsehood at all, so that it is simply a logical error to speak of moral rules as true or false [Moral Non-Cognitivism]... In short, Maimonides holds that moral claims are never open to rational argument or demonstration

דער עקידה אין פ׳ בראשית (שער י) דינגט זיך אבער מיט׳ן רמב״ם און האלט אז עס איז יא שייך ״אמת ושקר״ אויף (געוויסע) כלליות׳דיגע מאראלישע פּראפּאזישאנס כגון רציחה, גניבה אא״וו. ווי ער שרייבט דארט:

וכ״ש שיש לומר כי כבר תפול על הטוב והרע בכלל גזירת האמת והשקר באופן מה כמו שיפול על האמת והשקר טוב ורע. וזה שכשנאמר שההנהגה באותה דרך ישרה המונחת מהדתות המסדרות החיים האנושיים היא תפארת לעושה ותפארת לו מן האדם יאמר שהגזירה הזאת היא אמת. ואם נאמר שעבור אלה והפר ברית ותורה היא נאה יאמר על זה שהיא שקר. כמו שבחלק העיוני ההצדק בחיוב ושלילה הוא הטוב והבלתי צדק היא הרע. כמו שנתבאר כל זה תכלית ביאור ג״כ לאריסטו במה שאחר הטבע ובפרק א׳ מהמאמר הששי מהספר הנזכר עד שגמר אומר אמנם הטוב והרע אשר לשכל העיוני ולמעשי הם האמת והשקר כי אמנם הם בכל דבר שכלי פועל המעשי אמנם השכלי הוא האמת המתחבר עם הרצון הישר ע״כ.

דר. מאַרק סוּנוואל שרייבט אז דער רמב״ם האט דעפינירט ״נביא״ אין זיין טעאלאגישע סיסטעם אלס די העכסטע דרגא אזוי אז דאס זאל אויך אַנהאלטן מאראלישע שלימות וואס איז נישט מוכרח פאר׳ן פילאזאף צוצוקומען צו שלימות בשכל. דאס איז ווייל איה״נ כח השכל איז מער ווי כח המדמה, אבער א שלימות אין דעם פעהלט אויס פאר נבואה ומשם (די געפיהל) שלימות במדות. די שלימות במדות איז אבער יא נכלל אינעם שכל הפועל, אבער שכל גרידא קען נישט צוקומען דערצו (אלס די מאראלישע נאַן-קאַגניטיוויזם הנ״ל); צו דעם דארף מען א שלימות אין די כח המדמה און געפיהל און אזוי צוקומען צום ידיעה בהמדות ושלימותה משכל הפועל. אין אנדערע ווערטער, ס׳דא א חילוק צווישן ״קאַנטענט״ פון די מדות, וואס האט נישט קיין ״אמת/שקר״ וועליוּ, און ״שלימות״ בהן אין וואס אימער זיי זאלן נאר נישט זיין.

עס איז קלאר ווי דער טאג אז בימי קדמונינו האבן די שפיצן פונעם אידישן פאלק געווען מער מאראליש ווי די חכמי אומות העולם כידוע מכמה מעשיות, עכ"פ די תורה איז קלאר אויסגעשטעלט אויף מידות און בין אדם לחברו, און נאך אלץ איז געווען קנעכטשאפט, קומט אויס אז לכאורה איז קנעכטשאפט א מאראלישע זאך, נאר מדארף פארשטיין פארוואס מיר זענען דאס נישט משיג,
און לויט מיין מיין מיינונג איז די היינטיגע דור איז בכלל נישט מער מאראליש ווי אמאל, נאר היינט זענען מענטשן געווארן פראגראמירטע ראבאטן, ממילא איז דא זאכן וואס מיר קענען נישט פארשטיין די פארצייטישע וועלט, א ביישפיל איז משכב זכר וואס אמאל האט יעדער פארשטאנען אז דאס איז אוממאראליש און צוביסלעך האלטן מער אין מער מענטשן אז סאיז נישט קיין שום פראבלעם, געב עס נאך אפאר יאר וועט מען זיך מוטשענען צו פארשטיין די תורה וואס אסר'ט פאר צווי ערוואקסענע בני דעה צו זיך אינדזשויען,
די דור היינט לעבט היינט מיטן מח וואס איז פראגראמירבאר ווי איידער מיטן מאראלישן נפש.

משה'לע קליין האט געשריבן:עס איז קלאר ווי דער טאג אז בימי קדמונינו האבן די שפיצן פונעם אידישן פאלק געווען מער מאראליש ווי די חכמי אומות העולם כידוע מכמה מעשיות, עכ"פ די תורה איז קלאר אויסגעשטעלט אויף מידות און בין אדם לחברו, און נאך אלץ איז געווען קנעכטשאפט, קומט אויס אז לכאורה איז קנעכטשאפט א מאראלישע זאך, נאר מדארף פארשטיין פארוואס מיר זענען דאס נישט משיג,
און לויט מיין מיין מיינונג איז די היינטיגע דור איז בכלל נישט מער מאראליש ווי אמאל, נאר היינט זענען מענטשן געווארן פראגראמירטע ראבאטן, ממילא איז דא זאכן וואס מיר קענען נישט פארשטיין די פארצייטישע וועלט, א ביישפיל איז משכב זכר וואס אמאל האט יעדער פארשטאנען אז דאס איז אוממאראליש און צוביסלעך האלטן מער אין מער מענטשן אז סאיז נישט קיין שום פראבלעם, געב עס נאך אפאר יאר וועט מען זיך מוטשענען צו פארשטיין די תורה וואס אסר'ט פאר צווי ערוואקסענע בני דעה צו זיך אינדזשויען,
די דור היינט לעבט היינט מיטן מח וואס איז פראגראמירבאר ווי איידער מיטן מאראלישן נפש.

דארפסט עס נישט געבן קיין פאר יאר.
מען מוטשעט זיך שוין לאנג דערויף.

חדשים האט געשריבן:לכאורה האט זיך די רמב"ם בסוף הלכות עבדים זיך אויך געמוטשעט מיט דעם. ער שרייבט "מֻתָּר לַעֲבֹד בְּעֶבֶד כְּנַעֲנִי בְּפֶרֶךְ. וְאַף עַל פִּי שֶׁהַדִּין כָּךְ, מִדַּת חֲסִידוּת וְדַרְכֵי הַחָכְמָה שֶׁיִּהְיֶה אָדָם רַחֲמָן וְרוֹדֵף צֶדֶק וכו’. די דין (תורה) זאגט אז דו מעגסט ארבייטן בפרך, אבער די דרכי החכמה (מאראל) זאגט אז דו זאלסט יא רחמנות האבן. און ער רעכענט אויס א ליסטע וויאזוי מ’זאל זיך אויפפירן צו א עבד.

אגב, איז אינטערסאנט וויאזוי די רמב”ם ענדיגט. "וְאֵין הָאַכְזָרִיּוּת וְהָעַזּוּת מְצוּיָה אֶלָּא בַּגּוֹיִים הָעֲרֵלִים. אֲבָל זַרְעוֹ שֶׁלְּאַבְרָהָם אָבִינוּ, וְהֵם יִשְׂרָאֵל, שֶׁהִשְׁפִּיעַ לָהֶם הַקָּדוֹשׁ בָּרוּךְ הוּא טוֹבַת הַתּוֹרָה, וְצִוָּם בְּחֻקִּים וּמִשְׁפָּטִים צַדִּיקִים - רַחֲמָנִים הֵם עַל הַכֹּל. וְכֵן בְּמִדּוֹתָיו שֶׁלְּהַקָּדוֹשׁ בָּרוּךְ הוּא שֶׁצִּוָּנוּ לְהִדַּמּוֹת בָּהֶם, הוּא אוֹמֵר: "וְרַחֲמָיו עַל כָּל מַעֲשָׂיו" [תהלים קמה, ט]. וְכָל הַמְּרַחֵם - מְרַחֲמִין עָלָיו, שֶׁנֶּאֱמַר: "וְנָתַן לְךָ רַחֲמִים וְרִחַמְךָ וְהִרְבֶּךָ" [דברים יג, יח]. @מי אני, לויט מנחם קעלנער איז לכאורה פשט ווייל די אידן היטן די תורה האבן זיי די דרך לקנות המושכלות. דא איז אבער אביסל אינטערסאנט. די הלכה לערנט דיר די פארקערטע, אזוי ווייט אז די רמב”ם שרייבט, גיי אוועק פון די דין און פיר דיר אויף ווי די דרכי החכמה. פארוואס זאל דער איד וואס לערנט (די) תורה זיין בעסער ווי די גוי. אפשר פילט די רמב”ם פאר וויכטיג צו דערמאנען דעם איד, ספעציעל ביי די מצוה, אז די תורה לערנט רחמנות. אפילו דא קוקט אויס אנדערש.

דער סוס זאגט טאקע, הִנֵּה כְעֵינֵי עֲבָדִים אֶל יַד אֲדוֹנֵיהֶם כְּעֵינֵי שִׁפְחָה אֶל יַד גְּבִרְתָּהּ כֵּן עֵינֵינוּ אֶל יְדֹוָד אֱלֹהֵינוּ עַד שֶׁיְּחָנֵּנוּ (פרק שירה, ה). דער סוס שפיגלט אפ וואס דער עבד איז...

דאס איז פון אַן אינטערוויוּ וואס דר. עלען ברילל האט אפגעהאלטן מיט דר. מנחם קעלנער:

How is the rejection of slavery at the end of the laws of slaves universal? How would you define or characterize the ethic outside of halakhah shown in that law?

In our reading, what is interesting about the ethic shown at the end of “Laws of Slaves,” namely that a non-Jewish slave must be treated with the utmost consideration despite a Torah provision that implies otherwise, is that it is an ethic within halakhah. This is contrary to the consensus approach to the passage in question, which is that it is an example of lifnim mishurat hadin, of supererogatory behavior (which may or may not be an ethic outside of halakhah, but that is a whole other controversy)

We see Rambam as being much bolder than the consensus would have it. As we have mentioned, he determines that there is a positive commandment to imitate God, one of the 613 commandments. This, in the Mishneh Torah at least, means the cultivation of inward character traits that reflect the attributes of God’s actions in the world as enumerated in Exodus 34: 6: merciful, gracious, long-suffering, and so on. These traits are universal not only in the sense that they represent an ideal to which all people ought to aspire, but also in the sense that they are indivisible, and should therefore find universal expression in one’s dealings with any human being.
Hence for halakhah to permit demeaning treatment of a non-Jewish slave amounts to a contradiction within with the ideal of cultivating character traits. Rambam however has a graduated approach to fulfilment of the commandments

The hierarchical structure [of the Mishneh Torah] discussed in the last question holds the answer, in that, Maimonides prioritizes the universalist commandment to imitate God found in book 1 over the provision allowing discrimination against a non-Jewish slave found in book 12

Allied to the notion of prioritization is the notion of accommodation, that the Torah is adapted to actual social conditions. This is most famously seen in Rambam’s explanation of sacrifices as a concession to conventions of worship prevalent at the time the Torah was given. The late R. Nachum Rabinovitch suggested that the discriminatory provisions in “Laws of Slaves” could be seen as a somewhat similar accommodation to social and economic reality

Faithful as he was to the sources of halakhah, Rambam records these provisions, but at the same time, in impassioned rhetoric, he calls for them not to be taken as signifying Jewish supremacy or as cues for cruelty, and appeals instead for humanity and recognition of essential equality, culminating in citation of the verse “And His mercy is over all His works” (which we adopt as the motto of our book)

He does so, we argue, not from a perspective outside of halakhah, but from a rigorously constructed scale of value within halakhah in which the ethical imperative overrides, even if it cannot cancel, the provisions in question. This allows Rambam to espouse the universal while accommodating the particular, which we regard as not the least of his extraordinary achievements

דר. נארמאן סאלאמאן שרייבט: דר. שמואל בראדי איז מסכם וואס דר. דזשעימס דיימאנד שרייבט:

Toward the end of the book, Diamond employs the same method to examine each occurrence of the word ‘eved, or “slave,” arguing that a close analysis of the development of the term in context reveals that although the Hebrew Bible seems to sanction slavery, in fact “the very first norm of Judaism, or what has become caricaturized as the religion of law, is itself the mandate to liberate” (p. 197). The essential truth of liberation shines through the mere appearance of permission for slavery; “slavery can only persist if there is dereliction regarding the laws intended to slowly undermine it toward eventual abolition” (p. 198)

ואגב, לגבי די געדאנק פונעם רמב״ם פון התפתחות ולגבי ימות המשיח, איז מערקווידיג צוצוצייכענען צו וואס דר. דיימאנד שרייבט דארט:

Maimonides views history as a series of peaks and valleys along a graph of intellectual perfection and regression. Decline inevitably follows perfection, necessitating urgent measures in order to reverse the decline, which then leads to another peak. So it is that over a half a millennia after the Israelite liberation from Egypt we find the Jews at the nadir of another valley, but this time of moral deterioration. They not only persisted in maintaining a slave class, but also disregarded the laws of emancipation governing that class, which launched the original Jewish national liberation movement

וכעין די היסטאריסיזם פון העגעל.

דערציילינגען פון באפרייטע אמעריקאנער קנעכט, בכלל נישט וואס איך וואלט זיך פארגעשטעלט. זענען געווען אסאך וועלכע האבן אנגעהאלטן נאנטע רילעשענשיפּס מיט זייערע אלטע הארן. און זיך אפי' געבענקט צו די גוטע יארן (!!!) פון עבדות.

https://www.youtube.com/watch?v=ynJ2fHHpIOQ

interviewer פארשטייט זיך, עס איז שטארק מעגליך אז די
האט דוקה אויסגעפרעגט די וואס האבן געהאט גוטע זכרונות כדי צו מאכן קנעכטשאפט נישט אויסזען אזוי שלעכט.