די. ען. עי. - DNA

[פארשטאנד]

ענדליך זאגט שוין איינער צו מ'פארשטייט צו נישט... אדרבה פרעג וואס דו פארשטייסט נישט און כ'וועל פראבירן עס מסביר צו זיין (פרעג איין שאלה אויף אמאל).

[נח געציל]

הרב פארשטאנד,

קודם נאכאמאל א יישר כח, און איך שפיר שלעכט דיך צו פארדרייען א קאפ, ביסט דאך סוכ"ס נישט קיין באצאלטער טיטשער, אבער אז דו זאגסט אז דו ביסט גרייט וועל איך פרעגן.

איך האב נישט קיין סברה'דיגע "שאלה" אויף דיין שיעור, איך איך האב א "חסרון ידיעה" אין די אפטייטש פון געוויסע מושגים וואס דו האסט דערמאנט, דעריבער קען איך נישט פארשטיין וואס דו זאגסט נאכדעם. דעריבער בעט איך אויב עס איז מעגליך אז בעפאר דו נוצט א נייע "מושג" זאלסטו בקיצור מסביר זיין וואס דאס מיינט. קענסט קוקן דא וויאזוי רבי יידל האט אביסל מסביר געווען עטליכע משוגים בעפאר ער האט זיי גענוצט.

לעת עתה פארשטיי איך נישט די פאלגנדע מושגים וואס דו האסט דערמאנט:

-פראוטינס
-מאלעקיולער שטאפל
-צוקער מאלעקיול
-פאספעט מאלעקיול
-עמינא עסידס

מיט דאנק און אנטשולדיגונג.

[נח געציל]

ישר כוח פאר די לייקס.

גיי מיר אביסל ווייטער מיט דעם מבוא.

פאר מיר גייען ווייטער, מוז מען קודם רעדן וועגן גרעגאר מענדעל'ס אויפטו און תחום פון תורשה (heredity - די תכונות וואס א קינד ירש'נט פון די עלטערן, ווי בלויע אויגן א.ד.ג.). שוין לאנגע יארן האט מען געוויסט אז כאראקטערן און תכונות גייען אריבער פון טאטען צום זון. טויזענטע יאר צוריק האט מען שוין אין אראבישע לענדער געמישט צווישן אנדערע מינים פערד, כדי די קינדער זאלן האבן די מעלות פון טאטען און פון מאמען. און גמרא זעהן מיר אויך זייער אסאך אז דער קינד באקומט זיינע תכונות פון זיינע עלטערן. אבער עס איז געווען פארהוילן וויאזוי די תכונות פון די עלטערן קומען אן צו די קינדער, און לויט וועלכע כללים. די אנגענומענע הבנה איז געווען אז די עלטערנס תכונה ווערן געמישט און דאס קינד איז א געמישאכטס פון ביידע עלטערן. למשל, אז דער טאטע האט שווארצע האר און די מאמע האט בלאנדע האר, האט זייער קינד האר וועלכע זענען ערגעץ אינצווישן בלאנד און שווארץ. מענדעל איז אבער אויפגעקומען מיט דעם געדאנק אז ניין, עס ווערט נישט אויסגעמישט. וואס דען? מענדעל האט געטענה'ט אז סיי די מאמע און סיי די טאטע האט א געוויסע באשטאנדטייל וועלכע זאגט וויאזוי דער מענטש דארף אויסקוקן. דעם באשטאנדטייל האט מענדעל א נאמען געגעבן "פאקטאר" (factor). אין אונזער משל, האט דער שווארצ-האריגער טאטע, א שווארצע האר פאקטאר, און די בלאנד-האריגע מאמע האט א בלאנדע האר פאקטאר. איצטער, טענה'ט מענדעל, איינע פון די צוויי פאקטארן איז א שטארקע פאקטאר, און די צווייטע איז א שוואכע פאקטאר. דאס הייסט, אז דער קינד וועט זיין דוקא שווארץ און נישט בלאנד, ווייל שווארץ איז א שטארקער פאקטאר (ער איז גובר אויף שוואכע פאקטארן) און בלאנד איז א שוואכע פאקטאר (ער קען נישט גובר זיין אויף שטארקע פאקטארן). אבער מענדעל'ס חידוש איז געגאנגען טיפער ווי דעם. ער האט גע'טענה'ט אז בעצם האט יעדע מענטש *צוויי* פאקטארן. איינס פון די מאמע און איינס פון די טאטע. איי - פארוואס איז ער שווארץ און נישט בלאנד? די תירוץ איז, ווייל די שווארצע פאקטאר, וועלכע איז דער שטערקערער פאקטאר "פארדעקט" און באהאלט די בלאנדע פאקטאר וועלכע איז די שוואכערע פאקטאר. אבער - און דא קומט די חידוש צו וועלכע מען דארף צולייגן קאפ - ווען א מענטש האט א קינד, גייט נאר איינס פון זיינע צוויי פאקטארן אריבער צום קינד! און עס קען זיין אפילו די שוואכערע פאקטאר זאל אריבער גיין צום קינד! איז לאמיר דא אויס'משל'ן וואס פאסירט לויט מענדעל. ראובן'ס טאטע און מאמע זענען ביידע שווארץ. ראובן האט צוויי שווארצע פאקטארן. די שווארצע פאקטאר וועלן מיר באצייכענען מיט אן A. לאה'ס טאטע און מאמע זענען ביידע בלאנד, און לאה פארמאגט צוויי שווארצע פאקטארן. ראובן און לאה'ס קינדער וועלן אלע האבן איין שווארצע פאקטאר און איין בלאנדער פאקטאר (איינס פון טאטע'ן און איינס פון מאמע'ן). אבער זיי וועלן אלע זיין שווארץ, ווייל די שווארצע פאקטאר איז די שטארקע פאקטאר. יעצט, ראובן'ס עלצטע זון, שמעון, האט חתונה מיט רחל. רחל האט אויך איין בלאנדע פאקטאר און איין שווארצע. זי איז טאקע שווארץ. וועלכע פאקטארן גייען שמעון און רחל'ס קינדער האבן? עס זענען דא דריי מעגליכקייטן. אדער גייען די קינדער האבן נאר שווארצע פאקטארן (איינס פון טאטען', איינס פון מאמע'ן), און דאן גייען די קינדער זיין שווארץ-האריג, אדער גייען די קינדער האבן איין שווארצע פאקטאר און איין בלאנדע פאקטאר (איינס פון טאטע'ן און איינס פון מאמע'ן) און זיי גייען ווידער זיין שווארץ-האריג (ווייל ווי דערמאנט איז שווארץ א שטארקע פאקטאר און איז אלץ גובר בלאנד), אדער גייען די קינדער האבן נאר בלאנדע פאקטארן (איינס פון טאטען, איינס פון מאמען) און דאן גייען די קינדער זיין בלאנד האריג. לויט דעם חשבון קומט אויס, אז כאטשיג ביים ערשטען דור נאך א ריין-בלאנדער (ריין בלאנד הייסט ווען ביידע פאקטארן זענען בלאנד) און א ריין-שווארצער וועלן זיין שווארץ, וועט די צווייטע דור דערנאך זיין צוויי דריטלעך שווארץ און איין דריטל בלאנד (דאס שרייבט מען אזוי 3:1).

המשך יבוא

וויאזוי פאסירט אז די קאליר פון די האר טוישט זיך? איך רעד נישט נאר פון ווען די האר טוישט זיך אויף ווייס ווען מען ווערט עלטער. איך האב שוין געזען אסאך קינדער וואס ווערן געבוירן בלאנד און שפעטער טוישט זיך די קאליר פון די האר צו שווארץ אדער ברוין. ביי די אויגן האב איך שוין אויך געזען עס זאל זיך טוישן די קאליר, לאמיר זאגן פון בלוי אויף ברוין אדער פארקערט, אבער דאס איז נאר מיין איך אינעם ערשטן יאר, אבער די האר האב איך שוין געזען זיך טוישן אסאך מאל ביי די דריי יאר אדער העכער.

[יידל]

עס איז א שמועס פאר זיך, קודם דארף מען מקדים זיין וויאזוי די DNA איז גורם אז דער פענאטייפ זאל האבן זיין צורה, און וויאזוי עס ארבעט ספעציפיש ביי די קאליר פון די אויגן און די האר און דערנאך קען מען מסביר זיין וויאזוי זיי ארבעטן אז זיי מאכן טונקעלער די קאליר פון די האר. אבער אויב האסטו ליב צו עסן לאקשן און קניידלעך פאר די זופ און דו קענסט לייענען ענגליש, ליין דעם געשמאקן ארטיקל דא: http://genetics.thetech.org/ask/ask63

[נח געציל]

ייש"כ יידל.

כ'האב געגעסן דעם קניידל, און יעצט ווייס איך אויך אז ס'איז דא אזא זאך ווי לאקשן, אבער יעצט ברויך איך וויסן פון וואס די קניידל און לאקשן זענען צוזאמגעשטעלט...

[פארשטאנד]

איך קום שוין צוריק... איך גיי נאר קודם שרייבן פונקטליך וואס פראוטינס און עמינאו עסידס זענען דערנאך וועל איך גיין ווייטער.

[נח געציל]

מיר ווארטן מיט שפאנונג.

[boxcover]

ר' יודל, אייער ארבעט איז דאך עפעס אזוי קלאר און מסודר. איך וואלט נאר געוואלט צולייגען אפאר נקודות.

יעדע לעבעדיגע זאך איז צוזאם געשטעלט פון צעלס

כמעט. עס איז אויך פארהאן א איינציג-צעל ארגאניסם.

דער מענטש הייבט זיך אן צו דעוועלאפען פון איין צעל, אבער אין די צעל איז שוין דא אלע אינפארמאציע וויאזוי דער גאנצער מענטש פון קאפ ביז פוס, גייט אויסקוקן און פונקציאנירן. ווען דער צעל צוטיילט זיך אין צוויי, און די צוויי צוטיילן זיך ווייטער און ווייטער, הייבן די צעלן זיך אן צו טוישן צו אנדערע פארמען. געוויסע צעלן ווערן טישו-צעלן, געוויסע צעלן ווערן הויט-צעלן און אזוי ווייטער און ווייטער. ביז געציילטע חדשים איז שוין דא אין דעם מענטש בערך 210 מינים צעלן, און א טאטאל פון 50 ביז 75 טריליאן צעלן אין דעם מענטש - און די אלע צעלן זענען אלע קינדער, אייניקלעך און אור אייניקלעך פונעם ערשטען צעל. דערפאר איז מוכרח, און עס איז אזוי אויך במציאות, אז דער ערשטער צעל פארמאגט "אלע" אינפארמאציע וואס פעלט זיך אויס "אויפצובויען" דעם מענטש. די אינפארמאציע ליגט אין די גענעס.

איין זאך וואס איך האב קיינמאל פארשטאנען, פארוואס קען מען נישט זאגען אז די ערשטע צעל פארמעגט נאר א חלק, און די מוטער לייגט אריין דאס איבריגע? אזוי אויך מיט ש דומם, קען די soil אנפילן די בלענקס. ניין?

וואס איז די מאדנע מחלה און וועלכע די בלוט פלוסט צו שטארק? אין די היינטיגע מעדעצינישע וועלט איז באקאנט א מחלה מיטן נאמען "העמאפיליע"

אויך באוויסט אלץ פאקטאר דיפישאנסי.
למשל העמאפיליע א הייסט פאקטאר #8 דיפישאנסי, העמאפיליע ב הייסט פאקטאר #9 דיפישאנסי, העמאפיליע ג הייסט פאקטאר #11 דיפישאנסי א.א.וו.
ביי דע וועי, אין ענגליש שרייבט מען די ווארט hemophilia (פאר די וואס ווילן עס גוגל'ען).

דאס רופט זיך clotting

פראפעסאנאל הייסט עס coagulation.

העמאפיליע גייט דוקא אריבער פון א מאמע צו איר זון און נישט פון טאטען צום זון. ממש ווי עס איז משמע מסתמא דגמרא.

נאך א זאך וואס איך האב קיינמאל פארשטאנען, אויב עס גייט נאר אריבער דורכן מאמע, דארף עס מעטאמאטיש זיך אינגאנצען אפשטעלן, ווייל נאך יעדע דור, ווערט העלפט פון די קאנדישאן נעלם ווייל עס בלייבט ביי די זכרים און זיי גיבען עס נישט איבער ווייטער.

[יידל]

יעדע לעבעדיגע זאך איז צוזאם געשטעלט פון צעלס

כמעט. עס איז אויך פארהאן א איינציג-צעל ארגאניסם.

ריכטיג. מיין באנוץ מיט "צעלס" - לשון רבים איז נישט לאפוקי איין צעל.

דער מענטש הייבט זיך אן צו דעוועלאפען פון איין צעל, אבער אין די צעל איז שוין דא אלע אינפארמאציע וויאזוי דער גאנצער מענטש פון קאפ ביז פוס, גייט אויסקוקן און פונקציאנירן. ווען דער צעל צוטיילט זיך אין צוויי, און די צוויי צוטיילן זיך ווייטער און ווייטער, הייבן די צעלן זיך אן צו טוישן צו אנדערע פארמען. געוויסע צעלן ווערן טישו-צעלן, געוויסע צעלן ווערן הויט-צעלן און אזוי ווייטער און ווייטער. ביז געציילטע חדשים איז שוין דא אין דעם מענטש בערך 210 מינים צעלן, און א טאטאל פון 50 ביז 75 טריליאן צעלן אין דעם מענטש - און די אלע צעלן זענען אלע קינדער, אייניקלעך און אור אייניקלעך פונעם ערשטען צעל. דערפאר איז מוכרח, און עס איז אזוי אויך במציאות, אז דער ערשטער צעל פארמאגט "אלע" אינפארמאציע וואס פעלט זיך אויס "אויפצובויען" דעם מענטש. די אינפארמאציע ליגט אין די גענעס.

איין זאך וואס איך האב קיינמאל פארשטאנען, פארוואס קען מען נישט זאגען אז די ערשטע צעל פארמעגט נאר א חלק, און די מוטער לייגט אריין דאס איבריגע? אזוי אויך מיט ש דומם, קען די soil אנפילן די בלענקס. ניין?

כ'בין נישט קלאר וואס דו מיינסט, וויאזוי לייגט די מאמע (אדער זאמד) אריין דאס איבעריגע אין די צעל? ווען כ'האב געשריבן "מוכרח" האב איך נישט געמיינט אויפן צעל וואס קומט פון טאטען (די ספערם צעל) נאר די געמיינזאמע צעל וואס פארמירט זיך ווען די ספערם צעל פאראייניגט זיך מיט אן אייער צעל (ovum).

העמאפיליע גייט דוקא אריבער פון א מאמע צו איר זון און נישט פון טאטען צום זון. ממש ווי עס איז משמע מסתמא דגמרא.

נאך א זאך וואס איך האב קיינמאל פארשטאנען, אויב עס גייט נאר אריבער דורכן מאמע, דארף עס מעטאמאטיש זיך אינגאנצען אפשטעלן, ווייל נאך יעדע דור, ווערט העלפט פון די קאנדישאן נעלם ווייל עס בלייבט ביי די זכרים און זיי גיבען עס נישט איבער ווייטער.

די תירוץ איז אז אודאי גייט עס אריבער צו פרויען אויך, נאר פרויען זענען עפ"ר "אסימפטאמאטישע טראגערינס" פון דעם דיזיס. דאס מיינט, אז וויבאלד העמאפיליע איז א דעפישינסי אין די X קראמאזאם, וועט א זכר (וואס האט איין X קראמאזאם און איין Y קראמאזאם) ליידן דערפון, אבער א פרוי (וואס פארמאגט צוויי X קראמאזאמס) נישט ליידן דערפון נאר אויב ביידע אירע X קראמאזאמס וועלן האבן דעם דעפישינסי - עפעס וואס איז זייער זעלטן. אגב, ווען איז א טרעגערין פאר העמאפיליע, קען זי עס אויך באקומען פון איר טאטן, משא"כ א זכר. די סיבה איז וויבאלד העמאפיליע מאכט זיך נאר אין די X קראמאזאם אבער נישט און די Y.א נקיבה וואס פארמאגט צוויי X קראמאזאמס, האט דאך איין פון איר טאטע און איין פון איר מאמע, און די קראמאזאם מיטן דעפעקטיוו גענע קען קומען פון ביידע. משא"כ א זכר האט דאך איין X קראמאזאם און איין Y, און די Y קומט פונעם טאטן, דערפאר קען א זכר קיינמאל נישט באקומען העמאפיליע פון זיין טאטן.

[boxcover]

איינס גערופן עי. איינס סי. נאך איינס זשי. און די לעצטע טי. (דאס איז ר"ת נישט נוגע יעצט)

די 4 זוילן ווערן אנגערופען נוקליאטיידס (nucleotides) און זיי זענען: guanine (גוואַנינע), adenine (אַדאַנין), thymine (טהיימין), און cytosine (סייטאָסין).

אין די פאלגענדע בילד: די סטרוקטור פון די דאפעלטע די.ען.עי. העליקס*. די אַטאָמס אין די סטרוקטור האבען קאָלירן לויט די כעמישע עלעמענט (ווי אקסידזשען, קארבאן וכדומה) און די פרטות'דיגע סטרוקטור פון צוויי באַזע-פּאָרן פּערז קען מען זעהן אונטען אויף די רעכטע זייט.



* העליקס = די פארעם פון די חלל אינעווינדיג פון א געקראַזעלטע פאות.

[boxcover]

יישר כח, יידל

[יידל]

ייש"כ אייך פארן ארויפברענגן דעם אשכול און עס פארברייטערן.

[הערשי]

בלוט טייפ
איינע פון די מערסט בולט'דיגע מאניפאסטאציעס פון גענעטיקס איז בלוט טייפ. יעדער איז באקאנט מיט ABO טייפ, אבער ס'פאראן פיל מער סארטן. איראניש איז אז רויטע בלוט צעלן האבן נישט קיין DNA (עכ"פ נישט קיין גענעטישע DNA, כאטש זיין האבן יא נוקלעאישע אסיד, למשל אדענין פאר ATP), אבער ס'דאס נאנסטע וואס אלגיימענע מענטשן באגעגענען זיך מיט גענעטיקס. כ'וועל פרובירן אביסל צו איבערגיין דעם ענין אויבערפלעכליך למען ירוץ הקורא בו, און מרחיב זיין דעם ענין טיפער ביי א שפעטערע געלעגנהייט.
וואס איז דאס א בלוט טייפ?
דאס רויטע בלוט צעל, ווי אלע אנדערע צעלן, שטעלט ארויס פארשידענע פראטעין'ס, פעטן, און צוקער ארום אירע דרויסענדיגע הייטל. שטעלט אייך פאר א טאבע באוואקסן מיט האר פון אלע זייטן. די דאזיגע צוטשעפענישן זענען "מארקערס". זיי אידענטיפיצירן דאס צעל צו דער אימיון סיסטעם פונקט ווי א פאן אידענטיפיצירט א שיף צו א לאנד. דאס רויטע צעל פארמאגט הונדערטער סארטן מארקערס, און פון אייצעלנדע ביז מיליאנען פון יעדע סארט. טייל מארקערס זענען פראטעין'ס וועלכע דינען א געוויסע פונקציע, און אנדערע זענען בלויז צוקער וואס טוען גארנישט. זיי זענען בלויז אנוועזנד צו מאכן די בריאה מער קאמפליצירט.
ABO מארקערס זענען פונעם צווייטן סארט (וכאן הבן שואל, גינס פארשרייבן דאך נאר פראטעין, איז ווי קענען גינס אנטיילן איבער די פראדוקציע פון צוקער? ויש לישב, אז די פראטעין מאכן די צוקער, ודו"ק). איין געוויסער אלעל (גין נוסח, נישט די לופטליניע) זאגט מאך אן A צוקער (גלוקוז). א צווייטער אלעל זאגט, ניין, מאך א B צוקער (גאלאקטוז), א דריטער אלעל ווידער האלט זיך שטיל און דעריבער מאכט מען נישט גארנישט אין ס'בלייבט O. (נישט ממש גארנישט, ס'איז אן H, אבער נאר עטליכע הונדערט מענטשן האבן נישט H, ממילא רעדט מען נישט דערפון.)
די גענעטיקס פון ABO
ווי ערווענט דורך יידל, פארמאגט יעדער צעל 23 פאר כראמאזאמעס, איינס פונעם טאטן, אין איינס פונעם מאמען. (די רויטע צעלן שטויסן ארויס די כראמאזאמעס ווען זיי ווערן ערוואקסן, אבער חנוך לנער... גם כי יזקין גילטיגט דא). יעדער כראמאזאם פארמאגט אסאך גינס. ס'אבער דא צוויי נוסחאות פון זעלבן גין. למשל איין גין זאגט שווארץ האר, דער אנדערער זאגט רויט. איז דאך דא א מחלוקות, און ווי וועמען פסק'נט מען להלכה? ס'דא דריי כללים דערין, אבער לענינו, ביי ABO זאגט מען אלו ואלו וירא שמים יוצא ידי שניהם. ממילא, אז ביידע זענען מסכים אויף A, איז דאך מה טוב ומה נעים. ביידע B, זאל זיין B. איינער A און איינער B, איז דער פשרה AB, דאס הייסט דאס צעל שטעלט ארויס ביידע סארטן פענדעלעך. איינער A און איינער O, האט מען דאך שוין געשמועסט אז O שווייגט, ומידי דשתיק ש"מ דניחא ליה, בלייבט A. א B מיט אן O, בלייבט B. און אוודאי O מיט O איז דאך O. זעט בייגעלייגט דיאגראם (גערופן א פונעט סקווער).
גענעטייפ און פענעטייפ און ממזרים'לעך
דער גענעטייפ איז דאס גענעטישער צוזאמשטעל, למשל AB. דער פענעטייפ איז וואס ס'איז נראה לעיינים. טראכט פונעם גענעטייפ ווי די שקליא וטריא און די פענעטייפ ווי די הלכה למעשה. כלומר, מ'זאגט (אחד מן המגידים) צו די גינס, "גייט טענה'ט אויס אינדרויסן און קומט צוריק מיט אן החלטה ווי איר ווילט דאס צעל זאל זיך פירן".
ווי דער פונעט ווייזט, קען אויסגעפאלן זעקס סארטן גענעטייפס, AA BB AO BO OO AB, אבער נאר פיר סארטן פענעטייפס, ווייל AO איז היינו הך מיט AA, און BO איז היינו הך מיט BB.
נארמאלווייז, קען מען פעסשטעלן די פענעטייפ דורך קאנווענציענעלע מאטאדן, און דאס ווערט טאקע געטאן רעגעלמעסיג אין שפיטאל פאר אלע יושבות על המשבר, וכדומה. פאר גענעטייפ טעסטן פעלט זיך אויס פארגעשריטנע גענעטישע מעטאדן, און איז נישט שווה לכל נפש. ממילא, אויב איר זענט אן A, למשל, ווי קענט איר וויסן צו איר זענט AO אדער AA?
אויף דעם זאגט דער פסוק הביטו אל צור מחצבתכם. זייט אייך מעיין אינעם פונעט, מפרש ושים שכל. אויב איינע פון אייערע עלטערן איז אן O, זענט איר AO, אויב איינער פון אייער קינדער איז O, זענט איר ווידער AO און אייער ווייב איז OO. אויב אלע אייער קינדער און אלע עלטערן זענען A, ווערט מען נישט קלוגער.
א מאמע שרייט אין שפיטאל, "איך בין אן A, מיין מאן איז א B, ווי קען דאס קינד זיין O? דאס איז נישט מיין קינד!" קען אבער געמאלט זיין אז זי איז AO און ער איז BO, אין ביידע האבן אהין געגעבן דאס O אלעל פארן קינד, ממילא איז דאס קינד OO, און דערפאר O. באמת אמרו, עלטערן וועלכע זענען A און B, קענען האבן אלע ארבעה בנים, A B O און AB
מער איבער D, אנטיבאדיעס, און ראגעם, בשבוע הבא, אויב ס'וועט זיין א פארלאנג ויעתר לו.

[גוטע פינטעלך]

הערליך שיין און קלאר הערשי, יישר כוח.

מיר ווארטען מיט דארשט אויף ווייטער.

[יאיר]

א גרויסן ייש"כ הערשל פאר'ן מסביר זיין אזוי גוט דעם ענין. איך וואלט שטארק געהאט חשק אויב דו קענסט מער מאריך זיין, בעיקר אין די ערשטע צוויי פאראגראפן.

דאס רויטע בלוט צעל, ווי אלע אנדערע צעלן, שטעלט ארויס פארשידענע פראטעין'ס, פעטן, און צוקער ארום אירע דרויסענדיגע הייטל. שטעלט אייך פאר א טאבע באוואקסן מיט האר פון אלע זייטן. די דאזיגע צוטשעפענישן זענען "מארקערס". זיי אידענטיפיצירן דאס צעל צו דער אימיון סיסטעם פונקט ווי א פאן אידענטיפיצירט א שיף צו א לאנד. דאס רויטע צעל פארמאגט הונדערטער סארטן מארקערס, און פון אייצעלנדע ביז מיליאנען פון יעדע סארט. טייל מארקערס זענען פראטעין'ס וועלכע דינען א געוויסע פונקציע, און אנדערע זענען בלויז צוקער וואס טוען גארנישט. זיי זענען בלויז אנוועזנד צו מאכן די בריאה מער קאמפליצירט.
ABO מארקערס זענען פונעם צווייטן סארט (וכאן הבן שואל, גינס פארשרייבן דאך נאר פראטעין, איז ווי קענען גינס אנטיילן איבער די פראדוקציע פון צוקער? ויש לישב, אז די פראטעין מאכן די צוקער, ודו"ק). איין געוויסער אלעל (גין נוסח, נישט די לופטליניע) זאגט מאך אן A צוקער (גלוקוז). א צווייטער אלעל זאגט, ניין, מאך א B צוקער (גאלאקטוז), א דריטער אלעל ווידער האלט זיך שטיל און דעריבער מאכט מען נישט גארנישט אין ס'בלייבט O. (נישט ממש גארנישט, ס'איז אן H, אבער נאר עטליכע הונדערט מענטשן האבן נישט H, ממילא רעדט מען נישט דערפון.)

וואס גענוי צייכענען די מארקערס אן, וועלכע פונקציע דינען די פראטעין'ס, וואס מיינט אז די צוקער טוט גארנישט. וואס איז צוקער בכלל. וואס איז אן אלעל. וכו'. אגרויסן ייש"כ.

[הערשי]

אלעל (אליעל) ALLELE
אן אלעל איז א גירסא אינעם גין. דאס הייסט אזוי: די מענטשליכער גענאם (כלל הגינס) איז שוין כולו אויסגעמאפעט. מען ווייס גענוי יעדער גין איה מקום כבודו, אויף וועלכער כראמאזאם, און פונקטליך וואו אויפן כראמאזאם. מער ווייניגער זענען די גינס פון אלע מענטשן אייניג, אז נישט וואלטן דאך מיר ביידע נישט געווען אין מין. נאר ס'דא געוויסע קליינע שנויים, וואס אט די שנויים זענען גורם דעם כשאין פרצופיהן שווין. די שנויים ווערן גערופן אלעלען, אדער גירסאות. יעדער גין האט זיך זיינע איינגעארטיגע גירסאות וואס זענען באקאנט. א טייל זענען מער פארשפרייט, און אנדערע זענען מער זעלטן. די האר קאליר גין, ע"ד משל, האט צען (נישט באמת) אלעלען. שווארץ און בלאנד זענען אפטע גירסאות, רויט איז מער זעלטן. די גין פאר אינסולין איז נאר דא איין אלעל ביי מענטשן. רינדער האבן אויך אינסולין, אבער זייערע איז טאקע יא אביסל אנדערש. די גין וואס דיקטירט ABO אין מענטשן האט דריי אלעלען. א פערטע איז נישט באקאנט.
וויאזוי מאכט מען DNA טעסטן ביי קרימינאלע פעלער, למשל? אויסשליסן איז גרינג. מען קען נעמען סיי וואספארא גין און זען אויב ס'שטימט נישט. אויב דער באשולדיגטער האט בלויע אויגען און די גין אין די באווייז DNA שרייבט פאר ברוינע, ווייסט מען אז די DNA געהער נישט צו אים. איינשליסן איז שווערער. מען קען נישט זאגן כי הוא זה נאר ווייל געוויסע גינס שטימען יא. אסאך מענטשן האבן בלויע אויגן, האר אין די נאז, און זענען טייפ O. זענען אבער פארהאן געוויסע גינס, אין א גרופע גערופן HLA, וועלכע זענען שטארק משונה זו מזו. יעדער גין אין די גרופע האט למשל 250 אלעלען. די שאנסן אז צוויי מענטשן זאלן האבן די זעלבע אלעלען אין אלע HLA גינס איז גאר מינימאל. טעסט מען למשל פיר-פינף גינס (5^250) האלט מען ביי ביליאנען אייגנארטיגע קאמבינאציעס. ס'טאקע נישט הונדערט פראצענט, אבער א שאנס קלענער ווי די צאל מענטשן אויפן כדור הארץ איז כמאן דליתא דמי און מען קען קרימינאל פעסטשטעלן למי החותמת ולמי הפתילים.
מארקערס (אנטיגענס) און זייערע פונקציעס
ס'איז פארשידנארטיג און נישט אלס ווייסט מען. דאס איז אמת אפילו ביי צעלן וועלכע זענען ערנסט פארנומען אין עקספארט אימפארט. כ"ש ביי רויטע צעלן וועלכע ברויכן נישט קיין סאך זיין פארנומען רוקן כעמיקאלן אריין און ארויס פון צעל דורך טויערן (אקסיגען אין קארבאן דיאקסייד גליטשן זיך דורך די שפאלטענעס אינעם הייטל). איז וואס געברויכן זיי די אלע פיטשיווקעס? תיקו. טייל ווייס מען עפעס. למשל דופי DUFFY איז א פראטין אויפן רויטן צעל דורך וואו פלאזמאדיום, די פאראזיט וואס ברענגט אן די מחלה מאלאריע, גליטשט זיך אריין אינעם צעל. דער פאראזיט באהעפט זיך צום דופי און עפעס אזוי (כ'ווייסט נישט פונקטליך) טרעפט ער א פירצה וואו זיך אריינצושלייכן. ס'רוב אפריקאנער אפשטאמיגער זענען טאקע דופי-נעגאטיוו, ד.ה. עס פעלט ביי זיי אט דעם פראטין. פשוט, ווייל די פון פריערדיגע דורות וועלכע האבן יא געהאט דופי, זענען אויסשטארבן יונג פון מאלאריע וואס (האט גע)בושעוועט אין לענדער אויפן עקוועטאר.
מצד שני, טייפ A, לויטעט איין טעאריע, באשוצט קעגן די שווארצע מגיפה. כ'ווייס נישט וויאזוי דאס ארבעט. אפשר די בלוט-זויגער פליג וואס פארשפרייט יערסיניע האט נישט ליב A בלוט? אולי. אבער היות B איז מער מצוי ביי שווארצע ווי ביי אייראפער, שפראצן טעאריעס.
אנדערע רויטע צעל פראטינען זענען MNS. די זענען אינטעגראלע חלקים פונעם צעל הויט. מענטשן וואס זענען S נעגעטיוו האבן א בלוט פראבלעם.
כאשר תחזינה עינך מישרים, די פונקציעס זענען פארשידנארטיג, לא ראי זה כראי זה, און טיילמאל מיסטעריעז.
וואס איז צוקער?
אויף צו פארשטיין דאס פאלגענדע פעלט זיך אויס א שטיקל יד אין חכמת הכעמיע. בקיצור, די דריי הויפט באשטאנדטיילן פון יעדע לעבעדיגע באשעפעניש זענען צוקער, פעט, און פראטין. ווי אלע ארגאנישע באשטאנדטיילן, זענען די עיקר עלעמענטן קארבן, הידראגען, און אקסיגען. צוקער איז א מאלעקיול פון 4 ביז 6 קארבאנס באצירט מיט אקסיגען און הידראגען פון אלע זייטן. געווענטליך מאלט מען דאס אין א רינג גערופן א HAWORTH פראזשעקשאן. געוואנדן אין די אויסשטעל פון די אקס. און היד., קען איין זעקסערל קארבן פארמירן פארשידענע סארט צוקער, ווי גלוקוז, גאלאקטוז, פרוכטוז, און אנדערע "אוזעס". סוקרוז, אדער געווענטליכע צוקער פון געשעפט, באשטייט פון א גלוקוז און א פרוכטוז באהאפטן. לאקטוז, א צוקער די קערפער פארדוצירט און וואס מילך-אינטאלערענט מענשטן קענען נישט פארדייען, באשטייט פון א גלוקוז און א גאלאקטוז. מאלטוז, די צוקער אין תבואה און וואס קאכט אויס צו ביר, באשטייט פון צוויי, דריי, אדער פיר גלוקוזער.
פעטנס זענען אויך קארבאן, אקסיגען, און הידראגען באשטאנדטיילן, אבער פעטנס מאנגלן אין אקסיגען און פארמירן זיך אין גראדע לאנגע קייטן פון קארבאן. די לענג, 8-10, געוואנדן אין די צאל אקסיגען, איז גורם אז דער מאלעקיול קלעבט נישט מער צו וואסער און פרובירט זיך צו האלטן נאענט איינער מיטן אנדערן און אוועק פון וואסער. ויקרא שמו בישראל אויל, און אויל, ווי אלע ווייסן, מישט זיך נישט מיט וואסער.
פראטין פארמאגט, אחוץ קאר. אקס. און היד., אויך ניטראגען. אבער נישט סתם אבי געמישט ניטראגען (ס'דא אסאך אזאנע אויך, אבער זענען נישט פארטין). פראטין איז געבויט מיט א שטרענגע סיסטעם און מיט צוואנציג סארט "ציגל", ווי שוין ערווענט אויפן אשכול. צוקער און פעט איז דא א שיעור וויפיל מיני ס'קען זיין, ווייל זיי זענען מער פשוט, און ס'נישטא קיין סאך וועגן צו זיין פשוט. פראטין אבער, קען זיין גאר קאמפליצירט און קען זיך אויסשטעלן אנע שיעור פארעמען. האר, נעגל, פלייש, און אייער שפייז זענען אלע פראטין. די זעלבע יענטע אנדערש געשלייערט.
וואס די מארקערס באצייכענען איז פארבינדן מיטן אימיון סיסטעם. אי"ה ביי א שפעטערע געלעגנהייט.

[יואב]

הערליך עלעקוואנט באשריבן,
כשולחן הערוך ומוכן לאכול,

אויב איר וואלט געקענט אביסל מער אויסשמועסן דעם
H וואס איר האט אזוי אגב אריינגעווארפן,
ווי קען עס קלאפן א נפקא מינה?

אויב עס פעלט ביידע עלטערן,
וואספארא השפעה האט עס אויף די קינדער?

[דעת תורה]

איך בין אנגעקומען צו דעם אשכול פון הערשי'ס המשך ארטיקל איבער בלוט.

אז כ'בין דא האב איך זיך דערמאנט איבער א נייעס קעפל וואס כ'האב זיך די וואך אנגעשטויסן אבער נאכנישט אפגעליינט דעם אינהאלט. איך האף אז דאס איז די פאסיגע אשכול, אדער עטליעסט איז נישט דא קיין אנדערע מער פאסיג.

די נייעס איז אז סייענטיסן האבן - אין א פרישן דורכברוך - באוויזן צו פראדוצירן כראמאזמען (נישט גוט געשריבן כהאב אבער נישט קיין געדולד צו ספעלטשעקן. - סארי) גענצליך פון לופט אדער עפעס ענליך.

עני סייענטיסט עוועיליבל צו מסביר זיין?

[מי אני]

איך וואלט געוואלט אביסל צולייגן צו דעם שמועס, אז אויף די המשכה פון אלעללן און גענאטייפס איז געזאגט געווארן די הארדי-וויינבערג פרינציפ. עס לויטעט אז די אוועראל אויסשפרייטונג [דיסטריביושאן] פון די גענאטייפן אין א פאפולאציע/גרופע וועט זיין אזוי:

1). די פראצענט פון די נעקסטע דור׳ס גענאטייפ פון צוויי שטארקע אלעללן וועט זיין די סקווער פון די יעצטיגע דור׳ס פראצענט פון ווי ווייט פארשפרייט די שטארקע אלעללן זענען יעצט.

2). אזוי אויך וועט די נעקסטע דור האבן א גענאטייפ פון די צוויי שוואכע אלעללן וואס איז די סקווער פון די יעצטיגע דור׳ס פראצענט פון ווי ווייט פארשפרייט די שוואכע אלעללן זענען יעצט.

3). די נעקסטע דור וועט האבן א גענאטייפ פון א געמיש פון א שטארקע אלעלל מיט א שוואכע אלעלל וואס וועט זיין צוויי מאל די פראדוקט פון די פראצענטן פון די יעצטיגע פארשפרייטונג פון שטארקע און שוואכע אלעללן אין די יעצטיגע דור.

*

די פרינציפ נעמט אבער אן אפאר הנחות; אנדערש איז דאס נישט גילטיג:

1). אז די אלעללן וועלן זיך נישט טוישן פון זיך אליין [מיוטעישנס]. אדער אז טאמער טוישט עס/זיי זיך אין איין דירעקציע, באלאנצירט זיך עס מיט טוישונגען אין די פארקערטע דירעקציע.

2). די פראצענטן פון די פארשפרייטונג פון אלעללן בלייבן די זעלבע דורכאויס די דור.

3). עס קומען נישט אריין קיינע פרעמדע אלעללן פון פרעמדע גרופעס [מ׳האט נאר חתונה מיט מעמבערס פון די גרופע; מ׳האט נישט חתונה מיט פרעמדע].

4). אלע אלעללן אין די פאפולאציע/גרופע האבן אן אייניגע שאנס פון זיך מושן איינע מיטן צווייטן.

5). אלע אלעללן קענען די זעלבע איבערלעבן און זענען די זעלבע געזונט.

***

די דריי קליפס זענען לדעתי זייער פיין/פשטות׳דיג מסביר די נושא האשכול; די.ען.עי [דער ערשטער], גענעס [דער צווייטער], און אלעללן [דער דריטער]:

https://youtu.be/zwibgNGe4aY

https://youtu.be/5MQdXjRPHmQ

https://www.youtube.com/watch?v=FsaYSGWuRmo

[מי אני]

באותו ענין של קראמאסאמס איז דא העלדעין׳ס רול/געזעץ. עס זאגט אז אויב איז דא א מין וואס איז א הרכבה פון צוויי מינים [ספישיס], און איין **** [זכר או נקיבה] ווערט כמעט נישט פראדוצירט פון די הרכבה אדער אז עס גייט נישט זיין ראוי להוליד ווייטער, גייט עס זיין די **** וואס האט צוויי אנדערע **** קראמאסאמס. למשל, ביי מענטשן/יומענס איז עס דער זכר ווייל זיינע **** קראמאסאמס זענען אן X און א Y, משא״כ ביי די נקיבה זענען זיי ביידע X. איז אין אזא פאל גייט דער זכר פון די הרכבה זיין מער עלול צו זיין אן אינו ראויה להוליד ווי די נקיבה.

דאס זעהט מען טאקע למשל ביים פרד/מיול/הינני. עס קומט פון א הרכבה צווישן א סוס, וואס האט 32 פארן פון קראמאסאמס, און א חמור/אתון, וואס האט 31 פארן פון קראמאסאמס. בשעת די הרכבה באקומט די פרד 32 פונ׳ם סוס און 31 פונ׳ם חמור און עס בלייבט איינס וואס האט נישט קיין פאר. דאס איז גורם אז איז כמעט מן הנמנע אז עס זאל מוליד זיין, ווייל (סיי עס איז א געמיש פון אנדערע סארטן קראמאסאמס און סיי) די אדד נומער דערפון שאפט פראבלעמען אז זיי זאלן זיך צאמפארן ווען יעדע מוליד גיבט האלב [מייאסיס]. אין די איינצעלנע פעלער ווי א פרדה איז מוליד, איז עס טאקע די נקיבה וואס איז מוליד (פון א זכר חמור או סוס) כנ״ל, ווי איידער דער פרד זכר.

דאס זעלבע טרעפט מען אויך למשל ביים לייגער/טייגאן; וואס קומט פון א הרכבה צווישן א לייב און א טיגער. מ׳טרעפט אז אויב זיי זענען מוליד איז עס די נקיבה וואס איז מוליד (פון אן ארי זכר) ולא להיפך. הגם א לייב און א טיגער האבן יא ביידע די זעלבע צאל פון 38 קראמאסאם פארן.

(ועיין ביו״ד סימן רצז(ב) סעיף ו וסעיף ט, עפ״י הרמב״ם בהלכות כלאים פ״ט הלכה ד וו.)

{איך גלייב אז דאס קען אויך זיין אינדרויסן מאחורי. אויב נישט זאל מען עס ביטע פארמעקן, ואתכם הסליחה.}

[מי אני]

עס איז אינטרעסאנט אנצומערקן אז וויבאלד פרויען האבן צוויי X קראמאסאמס ווי איידער די נאר איינע פון מענער, איז א סיבה פארוואס אין אלגעמיין זענען פרויען מער געזונט ווי מענער און לעבן לענגער. ווי אויך איז דאס די סיבה פארוואס ביי פרויען זענען די מחלות/פראבלעמען וואס זענען אנהענגיק אין די סעקס-קראמאסאמס נישט אזוי ווייט נפוץ ווי ביי מענער (למשל זיין קאליר-בלינד) . דאס איז וויבאלד אויב איז דא א ״פראבלעמאטישע״ אללעל וכו׳ וועט (אסאך מאל) די אללעל שכנגדו אינ׳ם אנדערן X קראמאסאם (וואס איז אין אלגעמיין די וואס איז דאמינענט) דאס משווה זיין. משא״כ ביי די מענער וואס האבן נאר איין X קראמאסאם (די Y קראמאסאם איז ״ליידיגער״ פון דזשינס, so to speak).

דאס העלפט אויך, און גייט אויך אן, פאר די אימיוּן סיסטעם איר צו שטארקן. דאס איז אבער אויך די סיבה פארוואס פרויען זענען יא מער אומשטאנד ווי מענער צו האבן אן אָטאָ-אימיוּן פראבלעם.

די שטארקייט פון א פרוי׳ס אימיוּן סיסטעם איבער א מאן׳ס איז די סיבה פארוואס יעצט זענען אין אלגעמיין מענער מער עלול ניזק צו ווערן פון קאָוויד-19 ווי פרויען.

ובדרך צחות קען מען מיט דעם אפשר זאגן אזוי. ווי באקאנט אין מאטעמאטיקס בנוגע א גרעף [אין 2D] רעפרעזענטירט די X עקסיס [די עבּסיסע] די ישר והפוך חלק דערפון [האריזאנטעל] און די Y עקסיס [די אָרדינעט] רעפרעזענטירט די למעלה ולמטה חלק דערפון [ווערטיקעל]. ‏און אין 3D איז די Z עקסיס פאר טיפקייט. יעצט, די פסוק זאגט (שמות טו כו) וְהַיָּשָׁ֤ר בְּעֵינָיו֙ תַּעֲשֶׂ֔ה וְהַֽאֲזַנְתָּ֙ לְמִצְוֺתָ֔יו וְשָׁמַרְתָּ֖ כָּל־חֻקָּ֑יו כָּֽל־הַמַּֽחֲלָ֞ה אֲשֶׁר־שַׂ֤מְתִּי בְמִצְרַ֙יִם֙ לֹא־אָשִׂ֣ים עָלֶ֔יךָ כִּ֛י אֲנִ֥י יְהוָ֖ה רֹפְאֶֽךָ. והיינו, אז די נשים וואס האבן מער פון די X קראמאסאמס, וואס X אין מאטעמאטיקס ווייזט אויף די דירעקציע פון ״ישר״ והפוך, זענען מער עלול ניצל צו ווערן פון מחלות.

[מי אני]

עס איז אינטרעסאנט צוצוצייכענען אז עס זענען דא צוויי דאָמעינס פון צעלן: די פשוט׳ערע פּראָקעריאָט סארט וואס די די.ען.עי דערין איז נישט איינגעוויקעלט אין א נוּקליִאוּס [פון וואס בּאקטעריע סארט צעלן זענען פון] און די מער קאמפּליצירטע יוּקעריאָט סארט וואס די די.ען.עי דערין איז יא איינגעוויקעלט אין א נוּקליִאוּס [פון וואס די צעלן פון פלאנצונגען ובע״ח זענען פון].

איינע פון די אָרגענעלס בתוך (רוב רובם פון) די יוּקעריאָט (סארט) צעל איז די מיטאָקאַנדריִאַן וואס דאס מעטאַבּאָלייזט די נוּטריענטס און ״פראדוצירט״ די [כעמיקאלע] ענערגיע פאר׳ן צעל [דורכ׳ן פראדוצירן דעם ATP מאלעקיול]. די מיטאָקאַנדריִאַ האבן זייער אייגענע די.ען.עי. עס איז דא א טעאריע [גערופן די ענדאָסימבּיִאטיק טעאריע] אז יוּקעריאָט צעלן האבן עוואלווד פון די פשוט׳ערע פּראָקעריאָט סארט צעלן ווען איין גרעסערע פּראָקעריאָט צעל האט ״איינגעשלינגען״ אן אנדערע קלענערע און אנשטאט עס פארניכטן האבן זיי אנגעהויבן ארבעטן צוזאמען וואו די קלענערע האט פראדוצירט די ענערגיע אא״וו און די גרעסערע האט עס געגעבן א ״היים״ אא״וו. ברבות הימים האט זיך עס עוואלווד אין צו א חלק ממש פונעם צעל.

די מיטאָקאַנדריִעל די.ען.עי. קומט נאר פון די מוטער.

[מי אני]

דא ברענגט מען צו פון הרב משה קליין, מבי"ד של הגר"ש וואזנער זצ"ל, אודות בירור DNA בהלכה.

ועיין כאן.