דבילה האט געשריבן:איז צייט עפעס מער ווי א מעסטער אויף איין פעולה וואס געשעט נאך די צווייטע?
מיר ווייסן נאכנישט פינקטליך וואספארא בריאה צייט איז; ווייסן מיר במילא נישט צי זי איז כולל נאך עפעס אויסער שינוי/תנועה. ס'איז אבער זיכער אז שינוי נויטיגט זיך אין צייט. אויב נישטא קיין זמן, קען גארנישט "געשען". די שאלה איז, צי דאס גייט ביידע וועגן, צי צייט איז מחייב שינוי. דאס הייסט, אויב וואלט נישט געווען אזא זאך ווי שינוי און תנועה - פון דעם באגריף אז זאכן "געשעען", רירן זיך, טוישן זיך, און אלע אנדערע פארמען פון טויש אויף סיי וואספארא אופן - צי דעמאלט האט זמן בכלל א משמעות. ווייל דאס איז אמאל זיכער, אז אויב איז שינוי/תנועה די איינציגע אייגנשאפט פון זמן, דעמאלט איז די עקזיסטענץ פון צייט תלוי אין דער עקזיסטענץ פון שינוי.
אויף ווי ווייט מיר ווייסן און זעען, איז שינוי די איינציגע פראקטישע פראפערטי פון צייט. אויב דאס איז אמת, וועט עס מיינען אז צייט דארף דעפינירט ווערן לויט די שינויים וואס שפילן זיך אין איר אויס. אין די ערשטע ווייסעך-וויפיל מיליאנען יארן וואס דער אוניווערס איז געבוירן געווארן, האט זיך כמעט גארנישט גערירט. זייער ווייניג זאכן - שינויים - זענען געשען, און די אנטוויקלונגען האבן זיך אויסגעשפילט זייער פאמעליך. ס'האט גענומען מיליאנען יארן ביז עפעס ממשות'דיג האט זיך באוויזן אין דער בריאה. ס'האט גענומען ביליאנען יארן ביז אונזער ערדקוגל איז באשאפן געווארן. ס'האט גענומען נאך ביליאנען יארן ביז דער ערשטער מענטש האט זיך באוויזן.
מצד השני, אין אונזערע צייטן געשעען זאכן זייער שנעל, ממש אויגנבליקליך. קאמוניקאציע פון איין עק וועלט צו דער אנדערער איז נאענטער און גרינגער ווי אמאל א שמועס צווישן מענטשן אין זעלבן הויז. זאכן ווערן ערלעדיגט שנעלער. דער מענטש אנטוויקלט זיין פסיכיק שנעלער. ער ווייסט סך מער און וואס ער וויל נאר געוואויר ווערן געדויערט אים א טויזנסטל די צייט וואס ס'האט גענומען מיט - עממ - צוואנציג יאר צוריק. צייט, לפי זה, לויפט היינט סך שנעלער ווי אמאל.
דאס קען אפשר טראגן א פראקטישן משמעות אויך, אויב נעמט מען אריין אין חשבון נאך עפעס. דער אינטערנעט האט אריינגעברענגט א נייעם מין באגריף, פון וואס די וועלט האט קיינמאל פריער נישט געוואוסט: צוזאמברענגען מענטשן און געדאנקען, און אויסגלייכן חילוקים. אמאל זענען מענטשן אויפגעוואקסן און האבן אפגעלעבט אויף דער וועלט לויט די אומשטענדן און השגות פון זייער סביבה. מענטשן האבן געוואוסט נאר דאס וואס זיי האבן געהערט און געזען. היינט קען יעדער זען און וויסן אלעס. און די זאכן וואס ער זעט און לייענט אויפ'ן אינטערנעט, לאזן איבער א השפעה אויפ'ן מוח. וואס מער מען ווייסט, אלץ ברייטער, אין א געוויסן זינען, ווערט דער קאפ.
די מענטשהייט פעקלט זיך ביסלעכווייז אריבער צו דער ווירטואלער וועלט. אלץ מער זאכן, באדינגונגען, און התחייבות'ן פון לעבן גייען אריבער צום אינטערנעט. דאס מיינט אז מיר קריכן אלץ מער אריין אין יענער וועלט, וואו די חילוקים צווישן געדאנקען און מיינונגען ווערן אפגעווישט.
ס'איז אבער נישט נאר מיט'ן אינטערנעט. עס זענען פאראן מערערע תחומים פון לעבן, וואו ס'האבן אייביג געהערשט אומגלייכקייט און אנדערשקייט, און ס'איז געווען א דבר פשוט אז אזוי "קומט עס" - אבער אין אונזערע צייטן ווערן די דאזיגע חילוקים ביסלעכווייז מינימיזירט און אפילו אפגעווישט. מאן/פרוי איז איין דוגמא. ס'איז נישט נאר די גלייכהייט וואס די צוויי מינים געניסן היינט, נאר אויך מיט הייראט, אז דאס אמאל פשוט-פארשטאנענע באדייט פון חתונה-האבן ווערט ערזעצט מיט עפעס אנדערש - עפעס וואס נעמט אריין מערערליי מענטשן, אויף מערערליי אופנים. דער חילוק פון די צוויי מינים הייבט אן אונטערהינקען ביים יסוד ממש. א מאן קען ווערן און פרוי און פארקערט.
די זעלבע ערשיינונג זעען מיר מיט קלאסן-אונטערשיידן, ראסן, און אפילו צווישן מענטשן און חיות. פאראן אן ערנסטע באוועגונג היינט וואס האלט אז די רעכטן פון חיות זענען פונקט אזוי, צי כמעט אזוי, חשוב ווי די פון מענטשן.
וואס זאגט דאס אלעס? עס דערציילט אונז אז די בריאה אין אונזער תקופה וויל זען וואס מער גלייכהייט, אייניגקייט, איינהייטליכקייט. זי וויל באזייטיגן חילוקים, אונטערשיידן, אנדערשקייטן. דאס איז אן אנטוויקלונגס-פראצעס און געשעט נישט אויפאמאל פון איין מינוט אויף דער אנדערער. עס ארבעט בהדרגה, שטאפלווייז, ביסלעכווייז. אבער עס זעט היפש קלאר אויס, אז דאס איז די ריכטונג אין וועלכער די בריאה גייט יעצט.
כמעט אלעס וואס כ'שרייב האב איך געהערט, געלייענט, אדער געזען. איך געדענק אבער נישט וואס, וואו, און ווען. זאל די דעקלאראציע ברענגען גאולות לעולם.
עוואלוציע האט זיך נישט אנגעהויבן מיט לעבעדיגע באשעפענישן. דער פראצעס פון אנטוויקלונג, אז זאכן בייטן זיך, שטעלן זיך צוזאמען, ווערן אנדערש, מער קאמפליצירט און סאפיסטיקירט, האט זיך לפי דער וויסנשאפט אנגעהויבן אינאיינעם מיט דער בריאה. א כהרף-עין נאכ'ן "ביג בענג" האט ממש גארנישט ממשות'דיג עקזיסטירט. ס'איז געווען א מצב פון כמעט-פשטות. ס'איז טאקע נישט געווען קיין "אחדות הפשוט", ווייל ס'איז שוין געווען א בריאה, וואס האט אנטהאלטן "שינוי" און דעם באגריף פון מערצאל, לשון רבים, דאס און יענץ, אזא מצב און אן אנדערער סארט מצב. אמת. אבער ס'איז געווען קרוב לזה. די בריאה האט נישט אנטהאלטן קיין סך "מינים זאכן" און מצבים.
אינאיינעם מיט דער בריאה איז באשאפן געווארן דער מושג פון אנטוויקלונג, פון עוואלוציע. דער כמעט-גארנישט וואס איז געווען, האט זיך באלד אנגעהויבן בייטן און אנטוויקלען. אזוי האבן זיך ביסלעכווייז אנגעהויבן באווייזן די סובאטאמישע פארטיקלען, וועלכע האבן זיך עווענטועל צוזאמגעשטעלט און געבוירן דעם אטאם. אטאמס האבן זיך אנגעהויבן פארבינדן און צונויפשמעלצן, ביז ס'זענען פון זיי, פונעם צוזאמשטעל, ארויסגעקומען מערערליי זאכן און באשעפענישן.
סוף כל סוף האבן זיך די שטערנס אנגעהויבן באווייזן, און שפעטער זענען נאכגעקומען די פלאנעטן. איין אזא היפש-קליינער פלאנעט, אין א פארווארפענעם ווינקל פונעם אוניווערס האט באשלאסן זיך צו אנטוויקלען אזוי, אז אויף זיין פלאך זאל זיך עווענטועל באווייזן א חידוש פון א באשאף: לעבן. דער עוואלוציע-פראצעס איז אבער אן אומרואיגער קאנצעפט, וועמען עס פעלט זיצפלייש. "לעבן" אליין האט זיך ווייטער אנטוויקלט, און לבסוף האט דער פראצעס געבוירן א בריאה וואס מיר האבן א נאמען געגעבן "מענטש".
"ביאלאגישע עוואלוציע" הייבט זיך אן נאך דעם וואס "לעבן" האט זיך באוויזן, און באציט זיך אויף דער ווייטערדיגער אנטוויקלונג פון אלערליי לעבעדיגע באשעפענישן, כולל דעם מענטש. דער מענטש איז אבער נישט קיין תוצאה פון בלויז ביאלאגישער עוואלוציע, נאר פון עוואלוציע בכלל. די זאכן וואס האבן געבוירן דעם מענטש - די זאכן פון וואס דער מענטש איז אייגנטליך צוזאמגעשטעלט - זענען אויך אמאל נישט געווען און שפעטער געווארן. זיי זענען נישט ארויסגעשפרונגען פון איין רגע אויף דער אנדערער, נאר האבן זיך אנטוויקלט. פשוט'ערע זאכן האבן זיך צוזאמגעשמאלצן און אינאיינעם זענען זיי געווארן א נייע, מער-קאמפליצירטע זאך, וואס האט זיך דערנאך ווייטער ממשיך געווען צו אנטוויקלען.
איז, ווען מען רעדט פונעם "ביג פיקטשור" פון דער מענטשליכער אנטוויקלונג בכלל, מיינט מען נישט איין ספעציפישן אספעקט פונעם מענטש - זיין גוף, אויסזען, מעגליכקייטן, חושים, און אנדערע "פיטשורס" פון מין מענטש - נאר דער גאנצער "זאך", אנגעהויבן פון די אטאמס, מאלעקיולס, צעלן, ארגאניזמען, ארגאנען, קערפער-טיילן, שכל, אא"וו. דער חלק הגוף פונעם מענטש, הייסט עס, איז א קליינער טייל פון זיין אלגעמיינעם עוואלוציע-פראצעס.
לויט דער אנגענומענער סייענטיפישער מיינונג איבער דער כראנאלאגיע פון עוואלוציע, איז די מענטשליכע אייגנשאפט פון "שכל" - חכמה, הבנה, קאנשאסנעס וכו' - נאכגעקומען א שיין-ביסל צייט שפעטער ווי דעם עצם גוף. דער מענטש האט זיך יארטויזנטער לאנג ארומגעדרייט אויף דער וועלט בתורת ובצורת חי', וואס פאלגט נאך זיינע אינסטינקטן, אן דער מעגליכקייט פון טראכטן און מאכן "מענטשליכע" חשבונות. סוף כל סוף האט די עוואלוציע ערפינדן שכל-קאנשאסנאס, און דערמיט איז דער גורל פון דער ספעציפישער מענטש-באשעפעניש גע'חתמ'עט געווארן אלץ א מין בפני עצמו, וואס איז גאר אנדערש און שטייט סך העכער ווי די אנדערע לעבעדיגע באשעפענישן, מיט וועלכע דער מענטש האט זיך ביז נישט לאנג צוריק גע'חבר'ט און געשלאגן.
מיר געפינען אז עוואלוציע זעלבסט פאקוסירט אויף ספעציפישע פרטים אין דער בריאה. די אטאמס, צום ביישפיל, האבן זיך נישט געביטן מיט קיין סך איינמאל זיי זענען אנגעקומען צום שטאפל ביי וועלכן זיי שטייען היינט. אנשטאט די זאכן וואס זענען שוין געווען, האט עוואלוציע זיך גענומען צו די ביינער פון די ניי-אויפגעקומענע באשעפענישן. לדוגמא: ווען די בריאה האט זיך אנטוויקלט און געבוירן דעם מענטש, האט עוואלוציע געפירט דעם מענטש זיך צו אנטוויקלען צו העכערע שטופעס, ביז ער האט דערגרייכט די מדריגה ביי וועלכער ער שטייט היינט. בשעת דאס האט זיך אויסגעשפילט, האט עוואלוציע צורו-געלאזט דעם אטאם, און אים געלאזט מער-ווייניגער ווי ער איז געווען. ער האט זיך, כאילו, "אפגעלאזט" פון אלעם און קאנצענטרירט דעם פראצעס אויפ'ן כלל-בריאה פונעם מענטש זעלבסט.
ס'איז זייער מסתבר אז פונקט ווי עוואלוציע האט געטרייבערט דעם גוף און חושים זיך צו אנטוויקלען און פארבעסערן, האט זי דאס זעלבע געטאן מיט'ן מוח. דער מוח, און אלע זיינע כאראקטער-שטריכן, זענען דאך נאך אלעם א פראדוקט פון עוואלוציע נישט ווייניגער ווי דעם גוף און דעם רעשט פון דער בריאה. געפינען מיר טאקע היינט, אז דער חלק וואס אנטוויקלט זיך צום מערסטנס איז דער מענטשליכער מוח, זיין קאנשאסנאס. מיר ווייסן נישט קיין סך איבער דעם מוח, וואס איז פון די קאמפליצירסטע ערשיינונגען אין דער בריאה. מיר ווייסן אבער אזויפיל, אז דער מוח פונקציאנירט אויף א סיסטעם פון פארבינדונגען, קאנעקשאנס, צירופים אזעלכע. ביים יסוד באשטייט דער מוח פון אן אסטראמאנישן ציפער פון "ניוראנס", וואס פארבינדן זיך און פארמען אויס אזעלכע נעצן. די נעצן אנטוויקלען זיך און טוישן זיך לויט די איבערלעבענישן, רצוניות, און מחשבות פונעם מענטש. די דאזיגע ניוראן-נעצן טוישן אויס אינפארמאציע. אינאיינעם, פירן זיי אויס אלע אויפגאבעס פונעם מענטש, פון די פשוט'ע קערפערליכע פונקציעס, ביז זיינע טיפסטע הרגשים, נטיות, און געשמאקן.
אין אונזערע צייטן זענען מיר עדות צו אן אויפשטייג אין אן אויסברייטערונג פון די מענטשליכע השגות און אויך א כסדר-וואקסנדע ערשיינונג פון צוזאמברענגענישן, קשרים, צוזאמבינדונגען, קאנעקשאנס. דער אינטערנעט פארגלייכט אונטערשיידן, צעווישט מחיצות, צעשווענקט גרעניצן, ברענגט צונויף פרעמדע, און עלימינירט די תהומות פון דבר והפיכו. אבער דער אינטערנעט איז באמת בלויז דער וועג-ווייזער; די גאנצע בריאה פארקירעוועט זיך ביסלעכווייז אין אזא ריכטונג. בזעיר אנפין געפינען מיר די ערשיינונג אין אונזער קליינעם וועלטל פון פרומע אידן. די חילוקים פון חסידיש און ישיביש, חרדיש און ארטאדאקסיש, ארטאדאקסיש און כל-הנערים אנדערע שטרעמונגען אין אידישן פאלק אלץ ווייניגער שארף-דעפינירט. צווישן חרדים רייסן זיך אריין זיטן פון דרויסן, און ביי מאדערנע ארטאדאקסן קומט אין דער מאדע אריין דאס לערנען חסידישע ספרים און אפילו ארויפקוקן דער חסידישער קולטור. אין ארץ ישראל ווערן די חילוקים פון חרדים און דתיים-לאומיים אויך ווייניגער קלאר. די חילוקים צווישן די צוויי לאגערס איז היינט שוין קאנצענטרירט אויף געציילטע עיקרים - בעיקר מיליטערדינסט.
