קאווע שטיבל

איבער נר-נשמה איז די קריסטליכע שייכות א בלויזע השערה, די אידישע מקורות זענען נישט צופיל שפעטער ווי די קריסטליכע. (איך פערזענליך בין זיך משער אז ס'האט זיך אנגעהויבן מיט נרות-מצוה, ווי די חז"ל לערנען ארויס פון כבדוהו באורים אז ס'איז א מצוה מרבה צו זיין אורה בביה"כ, שפעטער האט מען עס אנגעצינדען ביי זיך אין לערן-צימער, ביז ס'איז געווארן א זאך פאר זיך. ועי' חת"ס ח"ו סי' כז).
אבער סיי וויאזוי, זעה איך נישט די דרכי אמורי. אנצינדען א ליכט איז מעצם טבעו סימבאליזם (און אפילו מיסטיציזם), קיינער האט נישט געמיינט אז ס'פעלט אויס כדי דער נפטר זאל זעהן זיין וועג ארויף, וואס איז אזוי שלעכט צו גלייבן אז ס'איז א טובה פאר די נשמה?
משא"כ געבן צו עסן פארן נפטר איז מעצם טבעו הגשמה און דמיון, באזירט אויף נארישע גלויבונגען, די סימבאליזם איז מערסטענס א שפעטערדיגע תירוץ, ס'איז זייער נישט מסתבר ס'זאל זיין איינגעפירט ביי אידן. ובפרט אז [tag]הוגה[/tag] פרעגט דאך אן אייזערנע קושיא, מנהגים ווערן נישט פארשווינדן אזוי שנעל אן איבערצולאזן קיין זכר. ווילאנג ס'זענען נישט דא קיין קלארע ראיות איז לענ"ד מער מסתבר אז לכל היותר איז סעודת הבראה וניחום אבלים געווען דער ערזאץ.

פארוואס די הגשמה פון "כי לחם אלקיך הוא מקריב" פארשטייסטו בעסער? ס'קען זיין אז אין די אור-אלטע צייטן איז אלעס געווען מער מגושם, נאר איז פאראיידלט געווארן במשך הדורות (עי' רמב"ם ענין קרבנות)

צוליב דעם האב איך דאך געברענגט די דוגמא פון קרבנות אויבן, אז די תורה האט עס געדארפט מאכן א מצוה, ווען נישט וואלט עס טאקע געווען אסור. די זעלבע זאך דא, אויב וואלט די תורה עס מתיר געווען וואלט איך עס אראפגעשלינגען, אבער דערווייל איז עס אסור.

לויטן יראים אז דרכי אמורי איז מקבלה און נישט מסברא איז דאך נישט קיין דרכי אמורי נאר וואס די חכמים האבן אויסגערעכנט. פון צווייטן זייט, קען זיין אז דאס אליינס אז 'איז נישט אויסגערעכנט געווארן ווייזט מעגליך אז עס איז נישט געווען איינגעפירט ביי אידן.
הוגה'ס קשיא איז נישט שווער. מנהגים האלטן זיך אין איין טוישן, און דאס אז מ'האט אויפגעהערט מיט איין פרט פון דעם גאנצן מנהג, איז נישט קיין ראיה אז יארן פארדעם האט מען עס נישט געטון.

איך מיין אז דאס וואס @שליח ערקלערט אז עס איז געווען א סעודת הבראה איז לכאורה די פשוט'ע כונה פון די רישא דקרא, לא אכלתי באוני ממנו. מיט דעם איז אויך פארשטענדליך די נעקסטע חלק, ולא ביערתי ממנו בטמא, ווייל אין מזרח הקדום איז אלעס וואס מען האט געגעסן ביי סעודת הבראה געווארן טמא, ווי מען זעט אין דעם פסוק: וְלֹא יֶעֶרְבוּ לוֹ זִבְחֵיהֶם כְּלֶחֶם אוֹנִים לָהֶם כָּל אֹכְלָיו יִטַּמָּאוּ (הושע ט ד).

שליח האט געשריבן:צוליב דעם האב איך דאך געברענגט די דוגמא פון קרבנות אויבן, אז די תורה האט עס געדארפט מאכן א מצוה, ווען נישט וואלט עס טאקע געווען אסור. די זעלבע זאך דא, אויב וואלט די תורה עס מתיר געווען וואלט איך עס אראפגעשלינגען, אבער דערווייל איז עס אסור.

קודם כל, מעגליך אז די תורה מיינט טאקע דאס צו זאגן, אז מען טאר עס נישט משום דרכי האמורי, און דערפאר דארף מען זאגן ולא נתתיו ממנו למת. דער אבן עזרא זאגט טאקע איין פשט אז ולא נתתיו ממנו למת מיינט א געוויסע סארט עבודה זרה. מעגליך אז עס איז געווען דער סדר ביי די גויים צו מייחד זיין מעשר אדער אנדערע פארהייליגטע עסן ספעציעל פאר דעם צוועק.
אבער אפילו אויב דו פארשטייסט פונעם פסוק אז סתם אזוי איז מותר, איז דאך מעגליך אז טאקע דא האט די תורה מגלה געווען אז עס איז מותר. די דרכי האמורי זענען סייווי זייער פארפלאנטערטע דינים און האבן נישט קיין געהעריגע הגדרות. אויב ווילן מיר זיין ערליכע מיימונים און אסר'ן יעדע סארט זאך וואס שמעקט מיט דרכי האמורי, לא מצינו ידינו ורגלינו בבית המדרש. אפגערעדט אז האלב ספר חסידים דארף מען ארויסשניידן.

מעגליך, אז מנהגים וועלכע זענען געווען זייער איינגעווארצלט ביים פאלק, ווי אשטייגער קרבנות, איז געווארן אדאפטירט און פארהייליגט. אנדערע זענען גע'אסר'ט געווארן. ווצב"ש היינטיגע צייטן. מצוה טאנץ האט מען שוין נישט געקענט אסר'ן איז עס געווארן הייליג. משא"כ דער חתן זאל עסן ביי די פרויען זייט (כמנהגינו בשנים קדמוניות) איז אויסגריסן געווארן.

[center]דבר תורה לפרשת כי תבוא ב'[/center]

אין צוזאמענהאנג מיט מיין פריערדיגע דבר תורה אויף פרשת כי תבוא האב איך געהאט א פריוואטער שמועס מיט א קאווע שטיבל מיטגליד. דער שמועס איז געווען איבער צוויי נושאים, איינס דאס וואס איך האב דערמאנט איבער'ן חסרון פון זיך נישט באנוצ'ן מיט מאדערנע כלים אויף צו לערנען און דאס צווייטע איבער זאגן פשטים וואס זענען זיך מתנגד צו די פירוש וואס חכמינו ז"ל געבן. ר' יאיר האט דערמאנט דעם נושא פון ארמי אובד אבי, און כ'וויל אביסל מאריך זיין את הדיבור איבער דעם, וויבאלד דאס איז נוגע צו ביידע פון די צוויי נקודות וואס מיין מיטשמועסער האט ארויפגעברענגט.

אין פרשת כי תבוא ווערט דערמאנט די נוסח וואס די ביכורים-ברענגער האבן געדארפט זאגן. די נוסח איז גאר באקאנט וויבאלד די מסדרי ההגדה של פסח האבן דאס אריינגעלייגט אין די נוסח וואס מיר זאגן פסח אויפדערנאכט, און בייגעלייגט דעם מדרש אגדה איבער דעם. די נוסח איז ווי פאלגנד (דברים כו, ה):

וְעָנִיתָ וְאָמַרְתָּ לִפְנֵי יְהֹוָה אֱלֹהֶיךָ אֲרַמִּי אֹבֵד אָבִי וַיֵּרֶד מִצְרַיְמָה וַיָּגָר שָׁם בִּמְתֵי מְעָט וַיְהִי שָׁם לְגוֹי גָּדוֹל עָצוּם וָרָב: וַיָּרֵעוּ אֹתָנוּ הַמִּצְרִים וַיְעַנּוּנוּ וַיִּתְּנוּ עָלֵינוּ עֲבֹדָה קָשָׁה:

און דו זאלסט אויסרופן און זאגן בעפאר הוי"ה דיין ג-ט: "ארמי אובד אבי, און ער איז אראפ קיין מצרים און זיך באזעצט דארט מיט א קליין ביסל, און איז געווארן דארט א גרויסע, שטארקע און מעכטיגע פאלק. און די מצריים האבן אונז שלעכט געטון, זיי האבן אונז געפייניגט און ארויפגלייגט אויף אונז שווערע ארבעט.

עס איז איעדע'ן באקאנט חז"ל'ס אפטייטש פון די ווערטער ארמי אובד אבי. אין ספרי (דברים פרשת כי תבוא פיסקא שא) שטייט:

ואמרת לפני ה' אלהיך ארמי אובד אבי, מלמד שלא ירד אבינו יעקב לארם אלא על מנת לאבד ומעלה על לבן הארמי כאילו איבדו.

ארמי אובד אבי – דאס קומט אונז לערנען אז יעקב אבינו איז נישט אראפ קיין ארם נאר צו פארניכטעט ווערן, און די פסוק פאררעכנט עס אויף לבנ'ן ווי ער וואלט אים טאקע פארניכטעט.

לויט דעם ספרי איז דער אפטייטש פון ארמי אובד אבי אזוי: לבן הארמי האט פארניכטעט מיין טאטע'ן יעקב. דער פראבלעם מיט דעם טייטש איז נאר אז אובד איז נישט קיין לשון עבר, נאר א לשון הווה. דער אונקלס טייטשט ענליך אבער אביסל אנדערש:

לבן ארמאה בעא לאבדא [לאובדא] ית אבא

לבן הארמי האט געוואלט פארניכטן דעם טאטע'ן יעקב.

לויט דעם אונקלס איז דער פראבלעם פון דעם לשון הווה מסודר, וויבאלד "אובד" טייטשט לויט אונקלס "פארניכטן" (הווה) און נישט "פארניכטעט" (עבר). אבער אונקלס'ס פשט איז אויך נישט גענצליך מסודר וויבאלד מען דארף צולייגן א ווארט וואס פעלט פון'ם פסוק, נעמליך, "געוואלט", ווייל אן דעם שטימט דאך נישט. (עס איז אויך מעגליך אז אונקלס איז נישט מחולק מיט'ן ספרי, נאר אונקלס שרייבט דער מיינונג פון'ם פסוק און נישט די מונדליכע אפטייטש, ואכמ"ל.)

אזוי אדער אזוי, אויף ביידע פון די צוויי פשטים איז שווער א פשוט'ע קשיא. אויב ארמי אובד אבי מיינט לבן'ן, וואס איז פשט אין פסוק – ארמי אבד אבי, וירד מצרימה? צו דען איז יעקב געגאנגען קיין מצרים וויבאלד לבן האט אים געוואלט אויס'הרג'ענען? וואס איז די שייכות פון ארמי אבד אבי צו וירד מצרימה און ויגר שם? פאר רש"י הקדוש האט אויך געשטערט די קשיא, און רש"י פרובירט דאס אביסל צו פארגלעטן. אט איז וואס רש"י שרייבט:

ארמי אבד אבי - מזכיר חסדי המקום ארמי אובד אבי, לבן בקש לעקור את הכל, כשרדף אחר יעקב. ובשביל שחשב לעשות, חשב לו המקום כאלו עשה, שאומות העולם חושב להם הקב"ה מחשבה [רעה] כמעשה. וירד מצרימה - ועוד אחרים באו עלינו לכלותנו, שאחרי זאת ירד יעקב למצרים:

דער פסוק דערמאנט די לויב פון ג-ט "ארמי אובד אבי", לבן האט געוואלט אלעס פארניכטן ווען ער האט נאכגעיאגט יעקב, און וויבאלד ער האט געוואלט האט ג-ט עס גערעכנט ווי ער וואלט עס טאקע געטון, וויבאלד פאר די פעלקער פון די וועלט רעכנט זיי ג-ט ב"ה א שלעכטע געדאנק ווי א טאט. און – נאך אנדערע זענען געקומען מיט א פלאן אונז צו פארניכטען און דערנאך – יעקב איז אראפ קיין מצרים.

דער דוחק איז שטארק מערקבאר.

דער פעלד פון דקדוק איז אין די צייטן פון חז"ל און די פריע גאונים בכלל נישט געווען בייארבעט. נישט אז זיי האבן נישט געשריבן און גערעדט על פי דקדוק, נאר עס איז פשוט געווען פון אונטער'ן באוואוסטזיין, אן קיין באוואוסטזיניגע כללים און יוצאים-מן-הכללים. די ערשטע צו עוסק זיין אין דקדוק זענען געווען די בעלי המסורה, דער באקאנטסטער פון זיי איז בן אשר וועמען'ס מסורה מיר האבן אנגענומען. ווי א דור שפעטער איז אלץ מער דער פעלד געווארן ברייטער און קלארער. עס איז דערפאר פארשטענדליך אז פאר די ראשונים איז דקדוק געווען א "מאדערנער" מיטל מיט וועלכע זיי האבן זיך באנוצט צו מפרש זיין די תורה.

דריי ראשונים, רבינו אברהם אבן עזרא, רבינו שמואל בן מאיר (רשב"ם) און רבינו דוד קמחי (רד"ק) האבן זיך באנוצט מיט די מאדערנע כלים אין זייער צייט מפרש זיין די פסוק אנדערש ווי חז"ל האבן מפרש געווען.

רשב"ם, כדרכו, איז קורץ אין שארף:

אבי אברהם ארמי היה, אובד וגולה מארץ ארם

מיין טאטע אברהם איז געווען אן אראמישער, א פארוואגעלטער און א פארוואנדערטער פון לאנד ארם.

דער רשב"ם'ס פשט איז אביסל אומפארשטענדליך פארוואס ער זאגט אז ארמי מיינט אברהם און אזוי אויך וואס איז די קשר מיט די המשך פון'ם פסוק – וירד מצרימה – וואס מיינט לכאורה יעקב'ן.

אבן עזרא און רד"ק זאגן ביידע ענליך. אבן עזרא שרייבט זיין פשט אויף'ן פלאץ:

אובד אבי - מלת אובד מהפעלים שאינם יוצאים, ואילו היה ארמי על לבן, היה הכתוב אומר מאביד או מאבד. ועוד, מה טעם לאמר 'לבן בקש להאביד אבי', וירד מצרימה? ולבן לא סבב לרדת אל מצרים. והקרוב, שארמי הוא יעקב.

די ווארט "אובד" איז נישט קיין פועל יוצא [נאר א פועל עומד]. (א פועל יוצא מיינט א transitive verb און א פועל עומד – אן intransitive verb. א טראנזעטיוו ווערב מיינט א ווערב וואס באדארף נאך א שם דבר – noun --נאך זיך כדי צו פארענדיגן דעם זאץ לדוגמא: "יעקב שלאגט" איז נישט קיין פארענדיגטער זאץ. מען מוז צולייגן די נאמען פון דעם געשלאגענער עס זאל זיין פארענדיגט און דערפאר איז "שלאגט" א פועל יוצא - טראנזעטיוו ווערב. אבער "יעקב זיצט" איז א פארענדיגטער זאץ, און דערפאר איז זיצט א פועל עומד – אינטראנזעטיוו ווערב.) אויב דער ווארט "ארמי" מיינט לבן'ן, וואלט דער פסוק געדארפט שרייבן [א פועל יוצא ווי] "מאביד" אדער "מאבד". אזוי אויך איז שווער, וואס האט פשט צו זאגן "לבן האט געוואלט פארניכטן מיין טאטע'ן, און מיין טאטע איז אראפ קיין מצרים", ווען לבן איז בכלל נישט דער וואס האט פאראורזאכט פאר יעקב אראפצוגיין קיין מצרים. עס לייגט זיך מער אויף'ן שכל אז "ארמי" איז יעקב.

לויט דעם אבן עזרא'ס פשט טייטשט ארמי אובד אבי: אן אראמישער וואנדערער איז מיין טאטע [יעקב] געווען, און ער איז אראפ קיין מצרים. דער רד"ק (ספר השרשים ערך אבד) שרייבט ענליך:

אבד... והוא בודד כשהוא מן הקל כי פירוש פסוק "ארמי אבד אבי", יעקב אבי היא אובד, וקראו ארמי לפי שגר בארם ושם היה אובד.

דער ווארט אבד איז אן אפגעזונדערטער (ד.מ. א פועל עומד) ווען עס איז געשריבן אין א בניין קל (ד.מ. נאר די דריי אותיות פון'ם שורש, אן קיין צוגעלייגטע אותיות), און דער טיישט פון דעם פסוק "ארמי אבד אבי" איז אז יעקב מיין טאטע איז געווען א פארלוירענער (ווי מען זאגט היינט, א שלעפער) און דער פסוק רופט אים אראמישער וויבאלד ער האט געוואוינט אין ארם און דארט איז ער געווען א פארלוירענער.

אין רוב נישט-יידישע איבערזעצונגען פון די תורה ווערט היינט "אובד" פארטייטשט "וואנדערער". עס איז נישט אינגאנצן זיכער צו דאס איז טאקע דער ריכטיגער פשט, עס איז מעגליך אז רד"ק איז גערעכט און עס מיינט יא פארלוירענער. אבער על פי כללי הדקדוק איז דער ספרי'ס פשט נישט על פי פשוטו נאר על פי מדרשו.

זייער שיין, פילון.

פילון האט געשריבן:[center][/center]
אזוי אדער אזוי, אויף ביידע פון די צוויי פשטים איז שווער א פשוט'ע קשיא. אויב ארמי אובד אבי מיינט לבן'ן, וואס איז פשט אין פסוק – ארמי אבד אבי, וירד מצרימה?

אין שלה"ק שטייט, טאקע נישט אלס פשוט פשט, אז וירד מצרימה גייט אויך אויף לבן וואס איז געווען איינער פון די יועצי פרעה, און עס איז געווען אנוס ע"פ הדיבור ווייל געווענדליך איז נישט דא גלגול ביי גויים.

"ארמי אובד-דער פארפאלענער ארמי" איז לכאורה נישט קיין transitive און נישט קיין intransitive verb. ס'איז אן adjective. די JPS Tanakh טייטשט "My father was a fugitive Aramean."

ר' [tag]לבונה זכה[/tag] ביזט לכאורה גערעכט, איך האב א טעות געהאט אין'ם אבן עזרא. מיין טעות איז געווען וויבאלד רד"ק שרייבט אז עס איז א "בודד" וואס כ'האב פארשטאנען אז דאס מיינט פועל עומד, און נישט תואר. איבערטראכטענדיג דאס, קומט מיר אויס אז "אן אראמישער וואנדערער" איז זיכער א תואר (adjective) אבער "א וואנדערדיגער ארמי" איז מעגליך יא א פועל, ניין?

"a wandering.... א וואנדעריגער...." איז דאכט זיך לויט היינטיגע כללים אויך אן adjective. אבער ס'מעגליך אז די ראשונים האבן אנגערופן געוויסע טערמינען אנדערש ווי היינט.

ס'איז אן אלטע דעבאטע פארוואס דער פירוש פון רש"י איז אזוי שטארק אויפגעכאפט געווארן צווישן אידן, מער ווי אנדערע, ווצב"ש אבן עזרא, רשב"ם, רמב"ן, חזקוני, וועלכע זענען אפטמאל מער מקיף'דיג אדער מער צום פשוט'ן פשט. איינס פון די אנגענומענע סיבות איז: רשי"ס מיזוג פון פשט, דרש, און געקליבענע אגדות חז"ל, פרעזענטירט אין א ליבליכן, פאלקסטימלעכן פארמאט, וואס ווארעמט דאס הארץ און באלייכט די נשמה.

אין די וואכעדיגע סדרה איז דאס גאנץ בולט. אתם נצבים קומט באלד נאך די מאוים'דיגע קללות פון פרשת כי תבוא. ס'דערמאנט ווי א ליטוואק האט זיך אמאל אויסגעדריקט: איז די תוכחה בלויז א מאסל (משל), נו... , איז דאס א סטראסונקע, אויכעט נו... נאר אויב איז דאס אויף אן אמת, איז עס אן אכזריות סאין כמוהו...

פרשת אתם נצבים לאזט נישט נאך פון די שרעקליכע תוכחות. כִּי אָז יֶעְשַׁן אַף יְה' וְקִנְאָתוֹ בָּאִישׁ הַהוּא וְרָבְצָה בּוֹ כָּל הָאָלָה הַכְּתוּבָה בַּסֵּפֶר הַזֶּה וּמָחָה יְה' אֶת שְׁמוֹ מִתַּחַת הַשָּׁמָיִם... גָּפְרִית וָמֶלַח שְׂרֵפָה כָל אַרְצָהּ לֹא תִזָּרַע וְלֹא תַצְמִחַ וְלֹא יַעֲלֶה בָהּ כָּל עֵשֶׂב כְּמַהְפֵּכַת סְדֹם וַעֲמֹרָה אַדְמָה וּצְבוֹיִם אֲשֶׁר הָפַךְ יְה' בְּאַפּוֹ וּבַחֲמָתוֹ.

קומט צוגיין רש"י, און ווי א ליבלעכער זיידע גלעט און צערטלט: למה נסמכה פרשת אתם נצבים לקללות, לפי ששמעו ישראל מאה קללות חסר שתים חוץ ממ"ט שבת"כ הוריקו פניהם ואמרו מי יוכל לעמוד באלו, התחיל משה לפייסם אתם נצבים היום, הרבה הכעסתם למקום ולא עשה אתכם כלייה והרי אתם קיימים לפניו. אדער די נעקסטע רש"י: היום - כיום הזה שהוא קיים והוא מאפיל ומאיר כך האיר לכם וכך עתיד להאיר לכם, והקללות והיסורין מקיימין אתכם ומציבין אתכם לפניו ואף הפרשה שלמעלה מזו פיוסין הם אתם ראיתם את כל וגו'



ווייטער אין די פרשה (דברים פרק ל - אט די גאנצע פרשה ברענגט מיר טרערן אין די אויגן יעדעס מאל איך הער עס פון בעל קורא) שטייט: ושָׁב יְה' אֱלֹהֶיךָ אֶת שְׁבוּתְךָ וְרִחֲמֶךָ וְשָׁב וְקִבֶּצְךָ מִכָּל הָעַמִּים אֲשֶׁר הֱפִיצְךָ יְה' אֱלֹהֶיךָ שָׁמָּה. ברענגט רש"י, באזירט אויף אן אגדת חז"ל פון מס' מגילה כט. - היה לו לכתוב והשיב את שבותך, רבותינו למדו מכאן כביכול שהשכינה שרויה עם ישראל בצרת גלותם, וכשנגאלין הכתיב גאולה לעצמו שהוא ישוב עמהם, ועוד י"ל שגדול יום קבוץ גליות ובקושי כאילו הוא עצמו צריך להיות אוחז בידיו ממש איש איש ממקומו כענין שנאמר ואתם תלקטו לאחד אחד בני ישראל, ואף בגליות שאר האומות מצינו כן ושבתי את שבות בני עמון.

אט די רש"י איז נוקב ויורד עד התהום. ס'איז באזירט אויף דעם קאנצעפט פון "עמו אנכי בצרה." שטעלט אייך פאר וואס די רש"י האט געמיינט פאר די גע'רודפ'טע אידן פון מיטלאלטער. וויפול חיזוק און האפענונג האבן די אידן געטראפן אין די ווערטער.



דער קאנצעפט פון "עמו אנכי בצרה" איז ווי א לייטמאטיוו ביי מערערע פון די מיטלאלטע פייטנים. דער באקאנטער פיוט וועלכעס מ'זאגט יעדן טאג ביי די הושענות, " כהושעת אלים בלוד עמך," איז אינגאנצען געבויט אויף דעם. ווי אויך דאס שבת'דיגע פזמון "ברוך ה' יום יום," פארפאסט דורך ר' שמעון הגדול, פון די חכמי אשכנז בדור שלפני רש"י, איז באזירט אויף דעם. דער אויספיר פון דעם פיוט, וועלכעס ווערט געווענליך געזינגען ביי שלוש-סעודות, ענדיגט זיך אויך מיט דעם דרש פונעם אויבן-דערמאנטן פסוק, "והשיב לא נאמר, כי אם ושב וקבץ."

אגב, ס'גרילצט מיר אין די אויערן יעדעס מאל איך הער דעם פארגרייזטן נוסח "ישיב" לא נאמר, וועלכעס איז אריינגעפאלן אין אסאך סידורים, און גדולים וטובים זאגן נאך. קודם, די גירסא אין רש"י און אין די גמרא מגילה כט איז "והשיב." דערנאך, חזרנו על כל המקרא ולא מצאנו אז א לשון פועל (verb) בהתחלת הפסוק זאל געשריבן ווערן אן א ויו, אשטייגער ויאמר, וידבר, ויקם, וימלוך... הגם, לויט איינע פון די גירסאות אין מחזור ויטרי שטייט "ישיב," איז ווי באקאנט דער מחזור ויטרי איבערגעשריבן געווארן צענדליגער מאל דורך פארשידענע קהילות, און ס'האט זיך אריינגעכאפט טעותים דורך די מעתיקים.

זייער שיין ר' לבונה זכה. עס איז אינטערעסאנט צוצולייגן וועגן דעם פארגרייזטן "ישיב לא נאמר" אז ביי א טייל חסידות'ער זינגט מען ביי שלש סעודות "ישיב לא נאמר, והשיב לא נאמר" וכדי בזיון וקצף.

מיר זענען אלע באקאנט מיט דעם אכט'ן אני מאמין, מיסודו פון'ם הייליג'ן רמב"ם אין פירוש המשניות. אין'ם אכט'ן אני מאמין זאגן מיר: אני מאמין באמונה שלימה שכל התורה המצויה עתה בידינו היא הנתונה למשה רבינו ע"ה. ווי דאס מיינט בפשטות, האט משה באקומען אויף'ן בארג סיני אקוראט די זעלבע תורה וואס מיר האבן, אריינגערעכנט די ווערטער און אפילו די אותיות!

אבער אין אמת'ן איז דאס נישט ריכטיג. נישט דא איז דאס פלאץ דורכצוגיין דאס גאנצע היסטאריע פון אונזער מסורה, אבער אויף'ן שפיץ גאפל וועל איך אדורכגיין אפאר מראי מקומות ווי מ'זעט באשיינפערליך אז עס איז דא גאנץ אסאך ווערטער וואס האבן אפאר מסורות. די סיבה דערפאר איז ווייל כאטש ווי באקאנט האבן מיר אנגענומען די נוסח פון די בן אשר משפחה וועלכע זענען געווען אקטיווע בעלי מסורה, זענען אבער אויך פארהאן אפאר אנדערע נוסחאות פון אנדערע בעלי מסורה, א ביישפיל ווי די נוסח פון די בן נפתלי משפחה.

אין מדרש ווערט געברענגט אז אין ר' מאיר'ס ספר תורה איז געשטאנען אנשטאט "והנה טוב מאד", "והנה טוב מות"; און אנשטאט "כתנות עור" איז געשטאנען "כתנות עור". על פי פשטן של דברים זענען דאס געווען טעות'דיגע גירסאות וואס זענען אריינגעפאלן אין זיין ספר תורה. און ר' מאיר איז נישט געווען דער איינציגסטער. דער גרויסער גאון און צדיק ר' עקיבא אייגער זצ"ל האט אויף'ן גליון אין מסכת שבת דף נה, ב אראפגעשריבן א ליסטע פון מקורות אין חז"ל ווי חז"ל האבן געהאט אן אנדערע מסורה ווי מיר האבן.

דאס איז די סיבה פארוואס דער הייליגער רשב"א שרייבט אין א תשובה אז ווען די פסוקים וואס זענען אנדערש אין חז"ל ווערן גענוצט פאר דרשות, דארף'ן מיר טויש'ן אונזער נוסח צו חז"ל'ס נוסח. למעשה איז רשב"א'ס פסק נישט אנגענומען געווארן אין כלל ישראל, נאר מיר פירן זיך לויט'ן רמב"ם וואס האט גענצליך אנגענומען בן אשר'ס נוסח אפילו ווען אין חז"ל איז משמע אז זיי האבן געהאט אן אנדערע נוסח.

עס איז קלאר, לויט די מקורות וואס איך האב געברענגט, אז די נוסח וואס מיר האבן איז נישט "די" נוסח בה"א הידועה, נאר "א" נוסח, איינער פון די פאר נוסחאות וואס זענען געווען, און דעם ענדגילטיג'ן פאראייניגט'ן נוסח האבן מיר בעיקר צו פארדאנקן דעם רמב"ם וואס האט ענדגילטיג אנגענומען בן אשר'ס נוסח להלכה.

עס איז נאך די הקדמה וואס איך ערלויב זיך צו שרייבן די פאלגענדע ווערער אויף'ן ערשטן פסוק פון פרשת וילך. דער פסוק איז ממש א פלא, נישט צום פארשטיין:

וַיֵּלֶךְ מֹשֶׁה וַיְדַבֵּר אֶת הַדְּבָרִים הָאֵלֶּה אֶל כָּל יִשְׂרָאֵל

און משה איז געגאנגען און גערעדט די דאזיגע רייד צו גאנץ ישראל

ווי איז ער געגענגען? און פון וועלכע רייד רעדט מען דא? אויב רעדט מען פון דאס וואס ער האט נארוואס פארענדיגט צו זאגן, קען דאך נישט זיין ווייל אויף דעם שטייט שוין אין אנהייב פון זיין דרשה (דברים כט, א) "וַיִּקְרָא מֹשֶׁה אֶל כָּל יִשְׂרָאֵל וַיֹּאמֶר אֲלֵהֶם". און אויב רעדט מען פון די נאכפאלגענדע ווערטער פארוואס דארף די פסוק איבער'חזר'ן (פסוק ב) "וַיֹּאמֶר אֲלֵהֶם", אנשטאט פארענדיגן פסוק א מיט "לאמר" אזוי ווי די שטייגער איז?

אלע מפרשים פלאגן זיך שוין מסביר צו זיין דעם פסוק זה בכה וזה בכה. איך וועל בלויז צוברענגן דא רמב"ן'ס פשט און ספורנו'ס פשט. רמב"ן שרייבט:

וילך משה - כאשר השלים כל דבריו אז הלכו כל הנצבים לפניו והטף והנשים איש לאהליו.

און משה איז אוועקגעגאנגען, נאך ווען ער האט געענדיגט רעדן, און דאן זענען אלע צוהערערס און די פרויען און קינדער אוועקגעגאנגען, יעדער צו זיין געצעלט.

ספורנו זאגט אנדערש:

שאחר שהשלים עניני כריתת הברית התעורר לנחם את ישראל על מיתתו.

נאך וואס משה האט פארענדיגט צו רעדן איבער שליסן א בונד (מיט ג-ט), האט ער באשלאסן צו בארואיגן די אידן איבער זיין טויט.

דאס זענען צוויי אנדערע פשטים, אבער עס איז מערקעוודיג אז ביידע זענען מסביר וילך משה אז דאס צייגט אויף משה'ס פארענדיגן זיינע פריערדיגע ווערטער. ביידע – סיי רמב"ן און נאך שטערקער ספורנו ברענגן ארויס די נקודה אז די פסוק "וילך משה" וכו' דינט אנצוצייכענען אז משה האט פארענדיגט איין דרשה און דערנאך אנגעהויבן א צווייטע.

אין די גריכישע איבערזעצונג פון די תורה (באקאנט אלס תרגום השבעים, אבער עס איז לכאורה נאר באזירט אויף'ן תרגום השבעים), וואס ווערט גערופן אין ענגליש Septuagint, ווערט די פסוק איבערגעטייטשט אזוי:

και συνετελέσεν μωυσῆς λαλῶν πάντας τοὺς λόγους τούτους πρὸς πάντας υἱοὺς ᾿ισραήλ

און משה האט געענדיגט רעדן די אלע רייד צו גאנץ ישראל.

ווען עס קומט צו איבערזעצונגען קען מען געווענליך נישט וויסן צו דאס איז א מונדליכע איבערזעצונג אדער דער איבערזעצער האט גענומען די פרייהייט איבערצוזעצן לויט דעם באדייט פון'ם פסוק. אבער אין דעם פאל איז גאנץ קלאר אז דער איבערזעצער האט געהאט פאר זיך דעם נוסח אזוי:

וַיְכַל מֹשֶׁה לְדַבֵּר אֶת כָּל הַדְּבָרִים הָאֵלֶּה אֶל כָּל יִשְׂרָאֵל.

און משה האט געענדיגט צו רעדן די אלע רייד צו גאנץ ישראל.

עס איז נאך מער מערקעוודיג אז בלויז איין קאפיטעל שפעטער טרעפן מיר גענוי אט דעם נוסח (דברים לב, מה-מו):

וַיְכַל מֹשֶׁה לְדַבֵּר אֶת כָּל הַדְּבָרִים הָאֵלֶּה אֶל כָּל יִשְׂרָאֵל: וַיֹּאמֶר אֲלֵהֶם...

עס איז לויט דעם דא א שטארקע צד אז אן אלטערנאטיווע נוסח האט עקזעסטירט וואס דארט איז געשטאנען "ויכל משה לדבר את כל הדברים" אנשטאט "וילך משה וידבר את הדברים". עס איז מעגליך אז די נוסח פון ויכל איז דער אריגינעלער נוסח און עס קען אויך זיין אז די אריגינעלע נוסח איז באמת ווי אונזער (בן אשר'ס) מסורה, נאר א סופר האט שפעטער מדעת עצמו געטוישט און די געטוישטע נוסח האט דער בעל תרגום השבעים געהאט.

לויט דעם נוסח איז פארענטפערט די פסוק און עס שטימט ממש כמין חומר, גענוי ווי עס שטימט שפעטער און קאפיטעל לב פסוק מה. די שאלה איז נאר אלץ געווען ווי פארלעסליך איז דער תרגום השבעים, ווען עס איז דאך נאר אן איבערזעצונג און מיר האבן נישט דעם אריגינעל.

יעדער איינער איז באקאנט מיט די אנטדעקונגען וואס מען האט געמאכט אין היילן אין די געגנט פון ים המלח, וואו מען האט געטראפן פיל מיט ספרים און מגילות וואס האבן באלאנגט צו אן אור אלטע יידישע סעקטע וואס האט געוואוינט דארט. פון די תורה האט מען נאר געטראפן קליינע צוריסענע שטיקלעך. עס איז זייער אינטערעסאנט אז פונקט די שטיקל פון פרשת וילך האט איבערגעלעבט, און נישט מער און נישט ווייניגער נאר עס טוט באשטעטיגן אז עס האט עקזעסטירט אן אור אלטער נוסח פון ויכל משה לדבר את כל הדברים האלה. (די מגילה ווערט באצייכנט 1QDeutB).

א יישר כח פאר די שיינע מאמרים. אזוי ווי איך בין נישט חושד אז דאס איז אייגנס, (און נאכן מאכן א שנעלען סוירטש אויף גוגל), וואלט שיין געווען אז סזאל זיין בשם אומרו.
איך וויל נאר אויסשמועסן איין נקודה וואס די ברענגסט, אז סאיז געווען פארשידענע נסחאות אין די תורה, און באלד וועט מען נאך קומען און פארפירן אז ס'איז כפירה. וויל איך מסביר זיין אז אנדערש ווי די בעלי ביקורת המקרא אז עס איז לכתחילה געווען פארשידענע נסחאות וואס איז שפעטער צאמגעשטעלט געווארן, וואס דאס איז וודאי כפירה ווייל עס לייקענט דאך אין מתן תורה. משא"כ ביקורת נוסח המקרא טענה'ט סך הכל אז במשך השנים "לאנג נאך מתן תורה" איז אריינגעפאלן פארשידענע טעותים, אזאך וואס איז ממה נפשך אמת. ווייל אדער איז לכתחילה געשטאנען "ויכל" און מיר האבן דעם טעות, אדער פארקערט.
די שאלה בלייבט נאר אז לכאורה מיזען מיר גלייבן אז אונז האבן דעם ריכטיגן מסורה, מכח דעם אכטן אני מאמין, אדער מיינט נישט דער רמב"ם יעדע אות.

ס'איז א גמרא מפורשת - מיין איך - אז מען האט געטראפן אין בית המקדש ספרים מיט פארשידענע נוסחאות, און מען האט קובע געווען עיקר ווי רוב נוסחאות.

דעת תורה האט געשריבן:ס'איז א גמרא מפורשת - מיין איך - אז מען האט געטראפן אין בית המקדש ספרים מיט פארשידענע נוסחאות, און מען האט קובע געווען עיקר ווי רוב נוסחאות.

ס'איז א ברייתא אין מסכת סופרים.
וואס איך וויל אבער פארשטיין, לויט ווי עס ווערט גע'פסק'נט אין שו"ע אז אויב מען טרעפט א טעות אין חסירות און יתירות איז די ספר תורה נישט פסול וויבאלד אנן לא בקיאין, פארוואס ווען מ'טרעפט אן אנדער מינדערוויכטיגע טעות ווערט עס פסול, לויט ווי מיר ווייסן איז דאך אין דעם גוף הנוסח אליין אויך פארהאן טעותים. ואולי משום דאז אין לדבר סוף.

ר' שמערל גארנישט איז נישט אייגן'ס, און איך וואלט טאקע זיך געדארפט אנשטרענגן צו שרייבן מקורות מער, אבער על פי רוב איז נישט שייך צו זאגן בשם אומרו וויבאלד איך אליין געדענק נישט ווער דער אומר איז געווען. דער ערשטער דבר תורה, בנוגע קיפסו האב איך אריגינעל געזען אויף דוב בער'ס בלאג אבער כ'האב עס שפעטער געליינט אין איין'ס פון ראבערט אלטער'ס ביכער און ער האט עס אויך מצטט געווען פון איינעם אנדערש און איך געדענק שוין נישט פון וועם. דער צווייטער נקודה פון בית מרזח האב איך געזען (א לענגערע צייט צוריק) אין מערערע פלעצער וואס כ'געדענק שוין נישט וואו, בעיקר אין א בוך וואס איז מלקט פיל מקורות איבער בית מרזח, נאר היות דער בוך איז שוין נישט תחת ידי האב איך נישט געשריבן קיין מקורות. די צווייטע דבר תורה איבער ארמי אובד אבי איז דברים פשוטים ומפורסמים, כ'האב נאר געשריבן דערוועגן וויבאלד יאיר האט עס דערמאנט. די זעלבע איז מיט וילך/ויכל, כ'האב עס געזען שוין א לאנגע צייט צוריק און כ'האב נישט געדענקט וואו. יעצט אז דו זאגסט האב איך עס טאקע גע'גוגל'ט און כ'זע עס לכה"פ אין צוויי פלעצער, אין עציון'ס בלאג און אין מט"ח'ס בלאג פון מנחם הרן. זייער מעגליך אז עס איז מנחם הרן'ס חידוש אבער כ'גלייב אז פריערדיגע פון אים רעדן שוין פון דעם.

ר' דעת תורה און ר' יאיר, יישר כחכם פאר'ן אנצייכענען דעם בריתא אין מס' סופרים. כ'האב עס אינזין געהאט ביים אנהייבן שרייבן דעם דבר תורה אבער ס'איז מיר ארויס פון קאפ. אט איז די בריתא וויאזוי עס ווערט געברענגט אין ירושלמי מסכת תענית פרק ד הלכה ב:

שלשה ספרים מצאו בעזרה ספר מעוני וספר זעטוטי וספר היא באחד מצאו כתוב מעון אלהי קדם ובשנים כתוב מעונה אלהי קדם וקיימו שנים וביטלו אחד באחד מצאו כתוב וישלח את זעטוטי בני ישראל ובשנים כתוב וישלח את נערי בני ישראל וקיימו שנים וביטלו אחד באחד מצאו כתוב תשע היא ובשנים כתוב אחת עשרה היא וקיימו שנים וביטלו אחד.

די הבחנה צווישן וילך און ויכל וואס אונזערער חשוב'ער אלעקסאנדערער פילאזאף האט אזוי שיין צושמועסט איז לפע"ד נישט שטארק בולט. ס'זעט מער אויס אז דער ערשטער פסוק פון די פרשה איז א נאטורליכע דערעפענונג סטעיטמעמט פאר די קורצע עטליכע פסוקים וועלכע פאלגן נאך, איידער ווי א closing statement פאר די פריערדיגע פרשה: בֶּן מֵאָה וְעֶשְׂרִים שָׁנָה אָנֹכִי הַיּוֹם לֹא אוּכַל עוֹד לָצֵאת וְלָבוֹא וַיהֹ' אָמַר אֵלַי לֹא תַעֲבֹר אֶת הַיַּרְדֵּן הַזֶּה. יְהֹ' אֱלֹהֶיךָ הוּא עֹבֵר לְפָנֶיךָ הוּא יַשְׁמִיד אֶת הַגּוֹיִם הָאֵלֶּה מִלְּפָנֶיךָ וִירִשְׁתָּם יְהוֹשֻׁעַ הוּא עֹבֵר לְפָנֶיךָ כַּאֲשֶׁר דִּבֶּר יְהֹ'. ס'איז טאקע בלויז עטליכע פסוקים, אבער ס'איז נאך אלס א self-contained פרשה.

איבערן ווארט "וילך" זעלבסט, אז מעגליך אזוי ווי שד"ל טייטשט, אז ס'מיינט נישט "גיין." ער ברענגט עטליכע דגמאות: וילך הלוך וגדל (בראשית כו:יג), ויהי קול השופר הולך וחזק (שמות יט:יט),

לבונה זכה האט געשריבן:די הבחנה צווישן וילך און ויכל וואס אונזערער חשוב'ער אלעקסאנדערער פילאזאף האט אזוי שיין צושמועסט איז לפע"ד נישט שטארק בולט. ס'זעט מער אויס אז דער ערשטער פסוק פון די פרשה איז א נאטורליכע דערעפענונג סטעיטמעמט פאר די קורצע עטליכע פסוקים וועלכע פאלגן נאך, איידער ווי א closing statement פאר די פריערדיגע פרשה: בֶּן מֵאָה וְעֶשְׂרִים שָׁנָה אָנֹכִי הַיּוֹם לֹא אוּכַל עוֹד לָצֵאת וְלָבוֹא וַיהֹ' אָמַר אֵלַי לֹא תַעֲבֹר אֶת הַיַּרְדֵּן הַזֶּה. יְהֹ' אֱלֹהֶיךָ הוּא עֹבֵר לְפָנֶיךָ הוּא יַשְׁמִיד אֶת הַגּוֹיִם הָאֵלֶּה מִלְּפָנֶיךָ וִירִשְׁתָּם יְהוֹשֻׁעַ הוּא עֹבֵר לְפָנֶיךָ כַּאֲשֶׁר דִּבֶּר יְהֹ'. ס'איז טאקע בלויז עטליכע פסוקים, אבער ס'איז נאך אלס א self-contained פרשה.

דער פראבלעם איז נישט אז עס הייבט זיך אן א נייע פרשה מיט אזא קורצער סטעיטמענט, דער פראבלעם איז אז דער "וילך" קומט נישט דא אריין וויבאלד ער שטייט דאך יעצט פארנט פון די אידן.

סאיז אינטערסאנט אנצומערקן אז מיר נעמן אן ווי די מסורה אקעגן חז"ל סיי מיט חסרות ויתרות (אזוי ווי דער אלכסנדרי האט צוגעברענגט רעק"א סאיז באקאנט די גמ' קידושין ל. איבער די מנין פון פסוקים און אותיות וואס שטימט אינגאנצן נישט מיט די מסורה) סיי מיט חלוקת הפרשיות (תהילים האט לויט חז"ל קנ"ז פרשיות,די קאפיטלן און אנדערע ספרים פון תנ"ך זענען פון עפעס א כומר) אזוי אויך די קריין וכתיבין אזוי אויך דאס דאפלען דעם פסוך און איכה קהלת ירמיהו מלאכי כדי לסיים בדבר טוב דאס איז נאר לויט די מסורה אויך א טייל פון די הפטורת וואס חז"ל שטעלן צו צום קריאה פון ימים טובים פירן מיר זיך ווי די מסכת סופרים

שמערל האט געשריבן:א יישר כח פאר די שיינע מאמרים. אזוי ווי איך בין נישט חושד אז דאס איז אייגנס, (און נאכן מאכן א שנעלען סוירטש אויף גוגל), וואלט שיין געווען אז סזאל זיין בשם אומרו.
איך וויל נאר אויסשמועסן איין נקודה וואס די ברענגסט, אז סאיז געווען פארשידענע נסחאות אין די תורה, און באלד וועט מען נאך קומען און פארפירן אז ס'איז כפירה. וויל איך מסביר זיין אז אנדערש ווי די בעלי ביקורת המקרא אז עס איז לכתחילה געווען פארשידענע נסחאות וואס איז שפעטער צאמגעשטעלט געווארן, וואס דאס איז וודאי כפירה ווייל עס לייקענט דאך אין מתן תורה. משא"כ ביקורת נוסח המקרא טענה'ט סך הכל אז במשך השנים "לאנג נאך מתן תורה" איז אריינגעפאלן פארשידענע טעותים, אזאך וואס איז ממה נפשך אמת. ווייל אדער איז לכתחילה געשטאנען "ויכל" און מיר האבן דעם טעות, אדער פארקערט.
די שאלה בלייבט נאר אז לכאורה מיזען מיר גלייבן אז אונז האבן דעם ריכטיגן מסורה, מכח דעם אכטן אני מאמין, אדער מיינט נישט דער רמב"ם יעדע אות.

ס'איז נישט אזוי פשוט ווי אזוי די פריערדיגע האבן זיך באצויגן צו ביקורת נוסח המקרא. אוריאל סימון אין זיין ווערק "אזן מלין תבחן" אויפן אבן עזרא, ווייזט אן אז דער אבן עזרא (יא, דער מבקר המקרא, אבן עזרא) איז געווען זייער הארב איבערן משנה זיין דעם נוסח. דער רד"ק און דער רשב"ם, און אפילו רש"י, זענען געווען מער אפן דערצו. ער געט אן א מעגליכע סיבה, ווייל דער אבן עזרא שטאמט פון די מוסעלמענער חלק פון שפאניע, און די מוסעלמענער האבן נישט אנגענומען די אידישע ווערסיע פון די תורה, איז ער געווען זייער עמפונדליך צו פארטיידיגן אונזער נוסח המסורה.

יאיר האט געשריבן:

לבונה זכה האט געשריבן:די הבחנה צווישן וילך און ויכל וואס אונזערער חשוב'ער אלעקסאנדערער פילאזאף האט אזוי שיין צושמועסט איז לפע"ד נישט שטארק בולט. ס'זעט מער אויס אז דער ערשטער פסוק פון די פרשה איז א נאטורליכע דערעפענונג סטעיטמעמט פאר די קורצע עטליכע פסוקים וועלכע פאלגן נאך, איידער ווי א closing statement פאר די פריערדיגע פרשה: בֶּן מֵאָה וְעֶשְׂרִים שָׁנָה אָנֹכִי הַיּוֹם לֹא אוּכַל עוֹד לָצֵאת וְלָבוֹא וַיהֹ' אָמַר אֵלַי לֹא תַעֲבֹר אֶת הַיַּרְדֵּן הַזֶּה. יְהֹ' אֱלֹהֶיךָ הוּא עֹבֵר לְפָנֶיךָ הוּא יַשְׁמִיד אֶת הַגּוֹיִם הָאֵלֶּה מִלְּפָנֶיךָ וִירִשְׁתָּם יְהוֹשֻׁעַ הוּא עֹבֵר לְפָנֶיךָ כַּאֲשֶׁר דִּבֶּר יְהֹ'. ס'איז טאקע בלויז עטליכע פסוקים, אבער ס'איז נאך אלס א self-contained פרשה.

דער פראבלעם איז נישט אז עס הייבט זיך אן א נייע פרשה מיט אזא קורצער סטעיטמענט, דער פראבלעם איז אז דער "וילך" קומט נישט דא אריין וויבאלד ער שטייט דאך יעצט פארנט פון די אידן.

לויט ווי איך האב געברענגט פון שד"ל, איז וילך לאו דוקא גיין. אשטייגער ווי די זאלסט זאגן, זיצענדיג אויפן בענקל, "איך גיי מיך יעצט אפרוען," הגם די פלאנסט זיך ניטאמאל אויפצושטעלן.