"דו גלייבסט אין ג-ט?"

[מי אני]

לכאורה איז די געדאנק אז דאס צייגט פאר'ן מענטש עפעס וואס ער קען נישט איינזעהן וכו' אנדערש, עפ"י וואס איך האב צוגעברענגט דא, דא, דא, און דא בתוך די פילאזאפיע פון אעסטעטיקס. ווי אויך דא פון העגעל, ובפרט פון א אידישע מבט לגבי "ג-ט".

[מי אני]

וכעין גאָדעל'ס טעארעמס אין לאגיק, וואו אַן אייגענע סיסטעם קען נישט אליינס האבן בתוכה פון וואס מ'זאל קענען אויפווייזן אלעס בתוכה. און דאס וואס מ'וועט כסדר מוזן ארויסגיין אינדרויסן פונעם סיסטעם וואס מ'מאכט, בב"ת, אט דאס איז וואס מ'טערמינט "ג-ט". ועיין בדברי פּערי מאַרשאל. ואגב, דא שרייבט דר. וויליאם לעין קרעיג איבער די השלכות דאס האט פאר ידיעת הקב"ה (אין א פּאזיטיווע סענס), וואו ער רירט אָן אויף די שאלה אין די פילאזאפיע פון מאטעמאטיקס.

איך האב געקלערט אז מ׳קען דערויף נאך מער זאגן דעם (שבת נה.) חותמו של הקב״ה אמת. והיינו, עפ״י טאַרסקי׳ס אָנדעפיינעבּיליטי טעארעם אין מאטעמאטיקס וועלכע איז געבויט אויף גאָדעל׳ס אינקאמפּליטנעס טעארעמס. דאס לויטעט (אין קורצן) אז מ׳קען נישט דעפינירן א מאטעמאטישע ״אמת״ (און סעמענטיקס) בתוך דעם סיסטעם און ״שפראך״ פון מאטעמאטיקס (און א סיסטעם) גופיה. וואס סתם אזוי איז דאס יא שייך צו טוהן, און טאקע מיט די געדאנק פון פארוואנדלען זאצן, ואפילו וואו זיי באציהען זיך צו זיך אליינס, אין צו (אנדערע) נומערן, וואס ווערן גערופן גאָדעל נומערן, וואס גאָדעל האט טאקע גענוצט אויף אויפצוווייזן זיינע אינקאמפּליטנעס טעארעמס.

ועפי״ז קען מען זאגן דאס זעלבע לגבי ״ג-ט״: צו מגדיר זיין דעם (ירמיה י י) וה׳ אלקים ״אמת״, מוז מען גיין להגדירה אינדרויסן פון דעם שפראך סיסטעם וואס מ׳האט. וואס דאס על הכלל פעהלט ווייטער אויס ארויסצוגיין, וכן הלאה בב״ת. און דאס איז די געדאנק פון ״אמיתת" דאס מציאות (בלשון מושאל וויבאלד עס איז דאך טאקע אין שפראך) פון "ג-ט״.

***

לכאורה גייט טאקע דאס וואס ניטשע האט געזאגט לגבי ״ג-ט״, צוזאמען מיט דאס וואס דר. סטיפען האָקינג האט געזאגט נאך ברייטער אז ״פילאזאפיע איז טויט״. דאס איז זייענדיג אז מ׳האט שוין א סייענטיפישע וועלט-אויסקוק אויף די יקום וועלכע איז די אָבּיעקטיווע וועג פון מעסטן דאס רעאליטעט און אמת, ווי איידער פילאזאפיע, וממילא איז דאס ללא צורך. כמובן, קען מען זיך דינגען דערויף, און ווי מ׳זעהט איז דאך די פאזיציע אליינס א פילאזאפישע!

ועיין כאן איבער העמפּעל'ס דילעמא.

[בְּתוֹךְ עַמִּי]

ספה״ק שפע טל:

ועוד יש לדייק שמלת דאנת משמעו לנוכח ומלת הוא הסמוך למלת דאנת משמעו לנסתר והרי נוכח ונסתר בשני מלות סמוכים זה לזה שלא כראוי, ונראה לפרש מפני שאליהו קרא לאין סוף ברוך הוא בשם תואר ״רבון עלמין״ כאלו ידעו והשיגו, כי כל דבר שיקרא בשם תואר הוא מושג ונודע להקורא אותו בתואר ההוא.

המשל בזה, כשאתה קורא לראובן בתואר חכם, למה אתה קורא לראובן חכם? אלא על שם שהוא מושג ונודע אצלך וידעת בו שיש בו חכמה על כן קראת אותו בשם תואר חכם וכן כשאתה קורא לשמעון בתואר צדיק על שם שידעת בו שעושה צדקות קראת אותו בשם תואר צדיק ואלו לא היה מושג ונודע אצלך בראובן שיש בו חכמה לא הייתה קורא אותו בשם תואר חכם וכן אלו לא היה מושג ונודע אצלך בשמעון שועשה צדקה לא היית קורא אותו בשם תואר צדיק.

והנה, אין סוף ברוך הוא, בין לפי דעת הפילסופים בין לפי דעת המקובלים אין בו שום ידיעה והשגה ולא ציור ולא דמיון אפילו אות או נקודה לגודל העלמת אורו ברוך הוא שאין לו סוף ותכלית עד שבעבור זה קרא אותו המקובלים אין סוף ר״ל שאין סוף ותכלית להשיגו כי יחשך וילאה השכל להשכיל ולהשיג בו שום ידיעה והשגה וכמו שאמר הנביא א״ל מ״י תדמ״יוני ר״ל מאחר שאין אתם משיגין אותי בשום דבר בעולם אם כן אל מי תדמיוני שהרי אין לכם השגה בי.

ואם כן לפי הנחה זו יקשה על אליהו איך נתן אליהו לא״ס ברוך הוא שם התואר עד שתיארו בשם תואר רבון עלמין כאלו השיגו וידעו והכירו, וכדי לתרץ זה אמר אליהו דא״נת הו״א ר״ל הגם שבא״ס ב״ה אין בו שום השגה כלל עד שלא יתכן לומר עליו שום שם עם כל זה על ידי פעולותיו שהאציל עולם אצילות וברא עולם הבריאה שהוא כסא הכבוד ויצר עולם היצירה שהוא עולם המלאכים ועשה עולם העשייה שהוא עולם הגלגלים ומה שבתוכו וכל מעשה בראשית עד טבור הארץ כאשר נפרש אלו ד׳ עולמות בסיעתא דשמיא, כל אלו העולמות המה יעידון ויגידון פה אחד א-ל אחד בראנו וא-ל אחד יצרנו וא-ל אחד עשנו אשר מצדם הוא מושג ונודע לנו כאלו הוא לנוכח עינינו ונגד פנינו כי מלא כל הארץ כבודו ושפעו המחדש בכל יום תמיד מעשה בראשית, מה שעינינו רואות בכל עת ובכל רגע כמה וכמה בריאות שנבראו ונעשו ונתחדשו והמחודש לא יחדש את עצמו שאם כן לא היה נקרא מחודש אלא מחדש אם כן על כרחך יש לו מחדש זולתו חוץ ממנו הפועל בו המהווהו והמחדשו כי אין לך דבר בעולם שיעשה את עצמו וכן עולם העשייה בכלל לא עשה את עצמו א״כ על כרחך יש לו עושה וכן עולם יצירה בכלל לא יצר את עצמו א״כ על כרחך יש לו יוצר וכן עולם הבריאה לו ברא את עצמו אם כן על כרחך יש לו בורא והאצילות לא האציל את עצמו אם כן יש לו מאציל אשר מצד זה כלם יעידון ויגידון כי גבוהה מעל גבוה שומר וגבוהים עליהם והוא השר והאדון והרבון כל העולמות.

והנה, הם שני חלוקות בבחינת ההשגה באין סוף ב״ה דהיינו חלוקה אחת שהוא נגלה ונודע לנו מצד הנע״שים והנו״צרים והנבר״אים והנאצ״לים ידיעה מבוררת וגלוייה כאלו הוא לנגד עינינו ונוכח פנינו וחלוקה שנית שהוא נעלם ונסתר מצד עצמותו ומהותו ב״ה עד שאין בו שום השגה וידיעה כלל, וכמו שאמר פילסוף א-לקי תכלית שנדעך הוא שלא נדעך וכו׳

[מי אני]

יא יא. אבער ווי איך האב ארויסגעברענגט דא און דא, איז די חלק ההוכחה למציאות הא-ל פון די קאסמאלאגישע און טעלעאלאגישע סארט ארגומענטן, מער אויף די חלק השלילה און אין א נעגאטיוון סענס - די עולם (צי, בתורת הקבלה, די אבי״ע עולמות) איז ״נישט״ איר אייגענע פועל וכו׳. מאכן אבער דעם ווייטערדיגן סטעפּ צו עפעס א ״יא״ פועל, אין א פּאזיטיוון סענס, ווערט פראבלעמאטיש סיי פאר׳ן פילוסוף (אפגערעדט לפי הרמב״ם) און סיי (אויף א קלענערן פארנעם) פאר׳ן מקובל, וואו מ׳נעמט זיך דרייען מיט׳ן צינג ״יא״ און ״ניין״ בערבוביא; כמובן איז ״בורא״ ו״פועל״ דעם עולם פונקט אזא תואר שיודעין אותו מיט דעם אספּעקט ופרט; דו ווייסט און דו ביסט יא יודע אפס קצהו.

איך פארשטיי אז ידיעת ההפכים הוא אחד, און טאמער ווייזט מען אויף א נעגאטיוו כנ״ל, צייגט דאס שוין לכאורה מיד אויף א פּאזיטיוו. אבער ביי דעם הא׳מיר סתם אזוי ארויסגעברענגט אז דאס איז מרופף ביי עניני טעאלאגיע, וואו א דאָבּל נעגאטיוו איז ל״ד א פּאזיטיוו.

[מי אני]

לגבי דאס וואס איך האב געשריבן איבער אַן ענד-ציל פאר'ן מענטשהייט, ובתוך דברי:

אינעם גאנצן שמועס פון תענוג והקב"ה שהוא מקור התענוגים, איז בשעת'ן האבן גענומען 25 מ"ג קאַנאָבּיס האב איך אריינגעקלערט לפי דאס וואס איך האב געשריבן פריער און דא איבער נאָזיק'ס עקספּיריענס/תענוג מאשין. והיינו, אז עס איז יתכן לומר, ובפרט לפי יוּטיליטעריעניזם וואס נעמט אָן אז די העכסטע מטרה איז צו העכערן דאס מענטשהייט'ס תענוג און פארמינערן זייער צער, אז די ענדגילטיגע ציל צו וואו דאס מענטשהייט וויל (צי גאר דארף) גרייכן, איז אָנצוקומען צו דעם אז מ'זאל יעדן אריינלייגן אין אזא סארט תענוג מאשין, וואו ער/זי שפירט ריין תענוג ותענוגים כל ימיו/ימיה - כאילו זיי זענען אויף א סייקעדעליק טריפּ כל ימיהם אָן די נעגאטיווע קאנסעקווענסען דערפון. ובסוף ימיו (וואס ער לעבט לאנג וויבאלד מ'האט דאך ארויס ביאלאגיע פונקטליך, וכדלקמן) מאכט עס אים אוועקגיין פון די וועלט מתוך א סארט מיתת נשיקה.

האט דער כעמיסט דר. אלכסנדר שולגין (דער וואס איז אויפגעקומען און האט געמאכט MDMA) אוועקגעשטעלט לגבי די עקספּיריענס וואס מ'האט מיט מיני סמים און סייקעדעליקס, דאס וואס מ'רופט די שולגין רעיטינג סקעיל. דאס האט 5 שלבים:

1). - [מינוס] - דאס איז ווען מ'שפירט נישט עכט גארנישט נאכ'ן דאס האבן גענומען

2). ± [פּלאָס/מינוס] - דאס איז ווען מ'שפירט "עפעס" אזוי "כמעט", וואס ווען מ'נעמט ווען מער דערפון וואלט מען טאקע געשפירט "ממש"

3). + [פּלאָס איינס] - דאס איז ווען מ'שפירט טאקע עפעס ממשיות'דיג, אבער עס איז נישט ממש פועל אויף "למעשה"; ס'איז "פיין" וזהו

4). ++ [פּלאָס צוויי] - דאס איז ווען מ'שפירט עפעס מער ווי סתם "ס'איז פיין", אבער מ'קען דאס קאנטראלירן מיט א בחירה אָנצוגיין מיט'ן נארמאלן סדר היום יומי, אדער זיך "אונטערצוגעבן" צום עקספּיריענס

5). +++ [פּלאָס דריי] - דאס איז ווען וואס מ'שפירט איז שוין בלית ברירה אז מ'מוז זיך אונטערגעבן צום עקספּיריענס לטב או לביש; מ'איז "נישט דאהי" צי מ'וויל יא צי מ'וויל נישט

דערנאך איז אבער דא דאס וואס ער האט טערמינט:
6). ++++ [פּלאָס פיר] - דאס איז ווען מ'שפירט שוין א רעליגיעזע עקספּיריענס; עפעס טרענסענדענט. דאס איז שוין נישט נאר חלוק במדריגה פון די פריערדיגע 5 אז עס איז פשוט נאך שטערקער; נאר עס איז שוין חלוק במין. ביי דעם איז מען שוין אין א סטעיט פון אך ורק תענוג ממש, וואס איז אינגאנצן נישטא ביי די פריערדיגע שלבים. ועכ"כ אז עס איז אזא סארט עקספּיריענס וואס מ'האט נישט געהעריג נאכאמאל, אפילו ווען מ'נעמט דאס זעלבע דראָג מיט די זעלבע מאס (צי אפילו מער). ער שרייבט לגבי די שלב:

If a drug (or technique or process) were ever to be discovered which would consistently produce a plus four experience in all human beings, it is conceivable that it would signal the ultimate evolution, and perhaps the end, of the human experiment

ווי איך האב געזאגט, איז אט דאס טאקע אַן ענד-ציל פאר'ן מענטשהייט: צו ברענגען די סארט פּלאָס פיר עקספּיריענס כסדר בהמשכה פאר'ן מין האדם בעלמא הדין. דאס איז לכאורה תקות האנושי אין דעם ווי אזוי זי באטראכט תענוג גן עדן און די beatitude פון לחזות בנועם ה' תמיד לעולם ועד בלי הפסק. (הגם דאס פירט אריין אין צו מגדיר זיין מהו "עוה"ב" במשנת הראציאנאלי של הרמב"ם ודעימיה; ווי געזאגט, איז דאס די טעמע פון די דריטע ארטיקל מיינער אין די סעריע על הרעות. Suffice it to say אז עס איז נישט קיין כסדר'דיגע "dopamine high" וואס איז דאך גופני וחומרי. וידועים דברי הרמב"ם בהקדמתו לפרק חלק. הגם, עיין כאן איבער דר. שאול קריפּקע'ס פירכא קעגן זאגן אז, לדוגמא, "דאָפּעמין/סעראטאָנין ושאר דברים חומריים במוח = די קוואליטעטיוו סטעיט פון תענוג". ולפי"ז קען דאס טאקע זיין א שטער צו פארווירקליכן דעם יעוד און ענד-ציל פאר'ן מענטשהייט דורך טעכנאלאגיע בעלמא הדין. וע"ע כאן.)

***

שפינאזע אין זיין עטיקס (מאמר א) שרייבט (מלוקט) בנוגע ההוכחה למציאות הא-ל בנוגע עצמותו, מהותו ומציאותו:

I. By that which is self-caused, I mean that of which the essence involves existence, or that of which the nature is only conceivable as existent

III. By substance, I mean that which is in itself, and is conceived through itself: in other words, that of which a conception can be formed independently of any other conception

IV. By attribute, I mean that which the intellect perceives as constituting the essence of substance

VI. By God, I mean a being absolutely infinite — that is, a substance consisting in infinite attributes, of which each expresses eternal and infinite essentiality

Explanation - I say absolutely infinite, not infinite after its kind: for, of a thing infinite only after its kind, infinite attributes may be denied; but that which is absolutely infinite, contains in its essence whatever expresses reality, and involves no negation

PROP. VII. Existence belongs to the nature of substances

PROP. XI. God, or substance, consisting of infinite attributes, of which each expresses eternal and infinite essentiality, necessarily exists

Proof. — If this be denied, conceive, if possible, that God does not exist: then his essence does not involve existence. But this (by Prop. vii.) is absurd. Therefore God necessarily exists

ער איז נחית צו אנדערע הוכחות אויך. כידוע אבער טוהט ער פארמיולירן דעם קאנצעפּט פון ״ג-ט = נאטור״, און ער איז שולל דערפון כל מיני תוארים כגון רצון ופעולה וכו׳, נאך מער ווי דער רמב״ם.

[בְּתוֹךְ עַמִּי]

כמובן איז ״בורא״ ו״פועל״ דעם עולם פונקט אזא תואר שיודעין אותו מיט דעם אספּעקט ופרט; דו ווייסט און דו ביסט יא יודע אפס קצהו.

ניין. ווייל כ׳הייב נישט אָן צו וויסן ״וויאזוי״ [ואולי עד כדי כך אז כ׳קען ניטאמאל דן זיין איבער ״דירעקט/אינדירעקט״] מצדו ער איז דער בורא ופועל. כ׳ווייס נאר מצד די בריאה אז דער נברא האט א בורא און אז דער נפעל האט א פועל.

[מי אני]

ניין. ווייל כ׳הייב נישט אָן צו וויסן ״וויאזוי״ [ואולי עד כדי כך אז כ׳קען ניטאמאל דן זיין איבער ״דירעקט/אינדירעקט״] מצדו ער איז דער בורא ופועל. כ׳ווייס נאר מצד די בריאה אז דער נברא האט א בורא און אז דער נפעל האט א פועל.

די קו המכריע איבער ידיעה איז נישט טאמער ווייסט מען ״וויאזוי״ און ״מצדו״. למעשה האסטו א ידיעה בו אז ״ער״ איז דער/א ״בורא״ מצד די בריאה. דאס איז א ״ידיעה״; נישט גענצליך, אבער א ידיעה. אין אנדערע ווערטער, דו מוזט זאגן ״יודעין אותו״ דאדורך דעם פאזיטיוון קלעים וואס דו מאכסט צו אט דעם ״אותו״, אז ער/דאס איז דער ״בורא ופועל״ דערפון מצד די בריאה. מיינענדיג, דו מאכסט דאך דא דעם נעקסטן סטעפּ און מאכסט א קלעים צו א פּאזיטיוון ״עפעס״, מצד דאס וואס דו זעהסט אין די בריאה, צו וועלכע דו געבסט דעם תואר ״בורא ופועל״.

וואס דו קענסט אפשר זאגן איז אז צו די הוכחה פונעם בריאה אז עס איז נישט אליינס, די שלילה, געבסטו דעם תואר פון ״בורא״; נישט מער. מיינענדיג, אז מיט׳ן תואר ״בורא״ מיינסטו נישט מער ווי דאס אז די עולם איז ״נישט״ איר אייגענע פועל; די חלק פונעם נעגאטיוון קלעים. אבער נישט אז דו מאכסט עפעס א פּאזיטיווע קלעים. הגם אז עס האט לכאורה נאך אלס קלאנגן פונעם ערשטן שוועריקייט דערמאנט פריער.

***

לגבי דעם געדאנק פון וויטגענשטיין איבער דעם אז וואס מ׳קען נישט רעדן איבער, באדארף מען צו זיין שטיל, שרייבט ער אין די הקדמה צו זיין בוך:

The book deals with the problems of philosophy and shows, as I believe, that the method of formulating these problems rests on the misunderstanding of the logic of our language. Its whole meaning could be summed up somewhat as follows: What can be said at all can be said clearly; and whereof one cannot speak thereof one must be silent

The book will, therefore, draw a limit to thinking or rather not to thinking, but to the expression of thoughts; for, in order to draw a limit to thinking we should have to be able to think both sides of this limit (we should therefore have to be able to think what cannot be thought). The limit can, therefore, only be drawn in language and what lies on the other side of the limit will be simply nonsense

. . .

For an answer which cannot be expressed, the question too cannot be expressed. The riddle does not exist. If a question can be put at all, then it can also be answered

[בְּתוֹךְ עַמִּי]

ניין. ווייל כ׳הייב נישט אָן צו וויסן ״וויאזוי״ [ואולי עד כדי כך אז כ׳קען ניטאמאל דן זיין איבער ״דירעקט/אינדירעקט״] מצדו ער איז דער בורא ופועל. כ׳ווייס נאר מצד די בריאה אז דער נברא האט א בורא און אז דער נפעל האט א פועל.

די קו המכריע איבער ידיעה איז נישט טאמער ווייסט מען ״וויאזוי״ און ״מצדו״.

צו זאגן א שם ׳תואר׳, דארף איך האבן אן השגה אין ׳דעם׳ וואס איך גיי באטיטלען, און וויסן ״וויאזוי״ ״ער״ איז זיך קונה דעם טיטל.

לאמיר נעמען דעם משל פונעם ׳שפע טל׳ בנוגע טיטלען ראובן אלץ ׳חכם׳. איך רוף אים חכם ווייל כ׳האב זיך עס איבערצייגט הערנדיג פון אים דבר חכמה. אבער דאס איז נאר ווייל כ׳בין איבערצייגט אז ווען נישט אז ער אליין איז א חכם וואלטער נישט געקענט מחדש זיין און זאגן דעם דבר חכמה. לו יצוייר, אבער, אויב ס׳זאל שייך זיין אזא מושג אז ס׳פעלט נישט אויס צו זיין א חכם צו קענען מחדש זיין און זאגן חכמה [הגם, כ׳האב נישט קיין מושג ״וויאזוי״ ס׳קען געמאלט זיין אזא זאך], דאן קעניך נישט זאגן אז ״ער״ (מצדו) איז א חכם. אבער, ווען איך זאג נאך דעם דבר חכמה, קעניך נאך אלץ יוצא זיין עס צו זאגן ׳בשם אמרו׳ און זאגן אז ס׳קומט פון ראובן.

(אולי לדוגמה קומט היינט פאר דעם משל בפועל מיטן AI LLM וואס ס׳גיסט זיך חכמה בשעת ווען איך ווייס אז עריז נישט קיין חכם (ודלא כBlake Lemoine) און וואס ס׳איז יא האביך נאכאלץ נישט קיין ידיעה ומושג ווייל כ׳ווייס נישט ״וויאזוי״ ״ער״ פראדעצירט חכמה)

[מי אני]

נו, מינאי ומינך תסתייע מילתא. דו זאגסט אז ביי ראובן אין אזא פאל, פון וועמען דו זאגסט נאך די דבר חכמה בשמו, איז עס א דבר חכמה בלא אים געבן די תואר פון ״חכם״. וכן היא הכא לגבי די תואר ״בורא״: דו זאגסט נאך די בריאה בשמו פון ״ג-ט״, אָן אים געבן דעם תואר ״בורא״. ודון מינה אויף יעדעס סארט תואר, ואפילו תוארים פון ״אים״, ״עפעס״ וכדומה (נאך מער ווי ביים משל פון ראובן, וואס אנדערע תוארים איז כאטש יא שייך זיך צו באציהען דערצו). און דאס זאג איך מיט׳ן זיך באציהען צום (צד) בריאה ורק בשלילה אָן דעם נעקסטן סטעפּ - אזוי ווי די חכמה אָנעם ״חכם״.

דו ווילסט דאך אבער דא יא געבן דעם (פּאזיטיוון) תואר פון ״בורא״ פאר ג-ט, היפך דעם משל וואס דו זאגסט.

‏איך האב טאקע פריער צוגעברענגט ווי מ׳קען באטראכטן דאס געדאנק פון ״ג-ט״ ווי סעף-פּראָגרעמינג סוּפּערקאמפּיוּטער.

[בְּתוֹךְ עַמִּי]

בורא איז נישט קיין עצמיות׳דיגע תואר אויף וועם מ׳באטיטלט. והא ראי׳ אז דער ווארט בורא אליין זאגט גארנישט, ס׳צווינגט נאך עפעס דערצו, כ׳דארף זאגן בורא-עולם וכו׳ איזעס פינקט ווי זאגן אויף ראובן ׳דער זאגער פון דעם דבר חכמה וואס כ׳האב יעצט געזאגט׳... משא״כ ׳חכם׳ איז א טיטל וואס שטייט פאר זיך אויפן חכם.

דו ווילסט דאך אבער דא יא געבן דעם (פּאזיטיוון) תואר פון ״בורא״ פאר ג-ט, היפך דעם משל וואס דו זאגסט.

דו ווייסט וואס איך וויל? הלוואי ׳איך אליין׳ זאל וויסן...


איך וועל זיין זייער צופרידן האבענדיג דעם הייליגן בעל ׳שפע טל׳ס׳ אמונה:

והנה, הם שני חלוקות בבחינת ההשגה באין סוף ב״ה דהיינו חלוקה אחת שהוא נגלה ונודע לנו מצד הנע״שים והנו״צרים והנבר״אים והנאצ״לים ידיעה מבוררת וגלוייה כאלו הוא לנגד עינינו ונוכח פנינו וחלוקה שנית שהוא נעלם ונסתר מצד עצמותו ומהותו ב״ה עד שאין בו שום השגה וידיעה כלל, וכמו שאמר פילסוף א-לקי תכלית שנדעך הוא שלא נדעך וכו׳

דער חקירה צו ״כאלו״ הייסט ׳פאזעטיוו׳ וכו׳ אדער וואס העליך לאזן פאר דיר...

[מי אני]

איך זעה נישט פארוואס ס׳זאל זיין א חילוק צווישן דעם תואר ״חכם״ און דעם תואר "בורא" דא. ביים תואר ״חכם״ פעהלט אויך אויס א סאָבּיעקט/נושא צו זאגן אין וואס ער איז א חכם אין: א גוטע תפוסה? א גוטע זיכרון? אנאליטישע חכמה? פראקטישע חכמה? תורה? חכמות חיצוניות? אלעס? אא״וו. ביי ״בורא״ איז דאס זעלבע. ובפרט וואו דו ווילסט לכאורה עפּלייען ״בורא״ צו עני און אלע סאָבּיעקטן אויף וועלכע ״בורא״ קען חל זיין.

ווידעראום אויב ווילסטו מאכן א חילוק אז ״חכם״ בכלל איז א תואר עצם (כמו ער איז דאס אטאמאטיש בכל עת), משא״כ התואר ״בורא״ איז מער א תואר מקרה כשפועל איזה בריאה, איז דאך דאס נאך א גרעסערע פראבלעם אין עפּלייען דא דעם תואר, ופשוט. אבער אזוי צי אזוי ליידט דאך אפילו אזא סארט תואר עצם ווי ״חכם״ אויף ג-ט, און אויף דעם זעלבן סארט וועג פון רק בהבריאה, אויך פון דעם זעלבן פראבלעם ככל הנ״ל: אפילו אויב דו זאגסט דאס רק מצד החכמה הנמצא בעולם, געבסטו דאס דאך אין א פּאזיטיוו סענס אויף ג-ט, וממילא האסטו יא א ידיעה בו.

ווי איך האב געזאגט, איז לכאורה פשט דא:
״בורא (אין דעם קאנטעקסט) = בריאת העולם ווערט נישט נסבר בתוך זיך אליינס״.
די חלק השלילה.

איך וועל זיין זייער צופרידן האבענדיג דעם הייליגן בעל ׳שפע טל׳ס׳ אמונה:

והנה, הם שני חלוקות בבחינת ההשגה באין סוף ב״ה דהיינו חלוקה אחת שהוא נגלה ונודע לנו מצד הנע״שים והנו״צרים והנבר״אים והנאצ״לים ידיעה מבוררת וגלוייה כאלו הוא לנגד עינינו ונוכח פנינו וחלוקה שנית שהוא נעלם ונסתר מצד עצמותו ומהותו ב״ה עד שאין בו שום השגה וידיעה כלל, וכמו שאמר פילסוף א-לקי תכלית שנדעך הוא שלא נדעך וכו׳

דער חקירה צו ״כאלו״ הייסט ׳פאזעטיוו׳ וכו׳ אדער וואס העליך לאזן פאר דיר...

דו קענסט גלייבן וואס דו ווילסט; אפילו gross הגשמה אויך. וואס איך זאג אבער איז אז דו קענסט נישט קומען און פרעגן א מענטש (בפרט עקיוּזיטאָרי און אז מ'קען נישט פטר'ן פונעם דין) "צי ער גלייבט אין ג-ט?", בו בעת ווען דו מוטשעסט דיך מיט חילוקים (וועלכע זענען צום בעסטענסט דוחקים) דאס צו דעפינירן, און דו דרייסט מיט'ן צינג אז מ'קען יא, איך מיין נישט, איך מיין יא, פארשטיין וואס די נושא השאלה איז דא. אט דאס איז דאך נושא האשכול הלז שפתחתי. אין קורצן, ווי דער רמב"ם שרייבט דערביי (מו"נ ח"א פ"נ ופנ"ט), ודומו סלה.

[בְּתוֹךְ עַמִּי]

‏זיי זענען דארט מבאר אין פרק נז]

וועם צוטירסטו דא? דער לינק איז כנראה צובראכן.

[בְּתוֹךְ עַמִּי]

וואס איך זאג אבער איז אז דו קענסט נישט קומען און פרעגן א מענטש (בפרט עקיוּזיטאָרי און אז מ'קען נישט פטר'ן פונעם דין) "צי ער גלייבט אין ג-ט?", בו בעת ווען דו מוטשעסט דיך מיט חילוקים (וועלכע זענען צום בעסטענסט דוחקים) דאס צו דעפינירן, און דו דרייסט מיט'ן צינג אז מ'קען יא, איך מיין נישט, איך מיין יא, פארשטיין וואס די נושא השאלה איז דא. אט דאס איז דאך נושא האשכול הלז שפתחתי.

ווער מוטשעט דא, איך אדער דו

זיך צו בוחן זיין צו מען גלייבט אין ג-ט דארף מען נישט זיין א פילוסוף און חקרנ׳ן איבער וואס ג-ט איז און וואס כ׳קען יא זאגן און וואס נישט (נאר אדרבה, כידוע קענעס שאטן פאר די אמונה, עכ״פ פאר געוויסע). ווער ס׳איז ביי דעם מיינונוג: אז די גאנצע עולם ומלואה איז מחודש דורך א מחדש וואס האט עס ממציא געווען, הרי זה נקרא ׳מאמין׳. און קען זאגן בפה מלא אז ״ער גלייבט אין ג-ט״.

[מי אני]

דו מוטשעסט דיך. פון איין זייט ווילסטו בשו״א נישט זאגן אז דו האסט א שום השגה אין ג-ט. דערנאך פון די אנדערע זייט ווילסטו אבער דאך אָנהאלטן עפעס א פּאזיטיווע אפטייטש אין דעם, און זאגן אז ער איז דער ״בורא ומחדש״, מכח דעם וואס דו זעהסט (כעין?) פעולות בהעולם. דאס איז אבער מנוגד צו זאגן אז דו האסט נישט קיין ״שום״ השגה בו. וככל הנ״ל באריכות.

יעצט, דו קענסט זאגן אז מ׳נעמט נישט אָן עיקר הג׳ של הרמב״ם, אדער אז עס גייט נישט אזוי ראדיקאל ווי דער רמב״ם נעמט דאס אינעם מו״נ. אבער טאמער נעמסטו דאס יא אָן, צי עכ״פ דו געבסט די מעמד וואלידיטי, איז דאן מיין פראבלעם מיט׳ן שחר פון פרעגן דעם שאלה פון ״דו גלייבסט אין ג-ט?״ במקומה עומדת.

אין אנדערע ווערטער, אוודאי קען איינער זאגן אז ער ״גלייבט אין ג-ט״. למשל טאמער דער איינער גלייבט אין א גאט מוגשם מיט א לאנגע ווייסע בארד וכו׳. ער זאגט דאך בפירוש פּאזיטיווע תוארים אויף גאט. אבער טאמער איז מען מודה אז מ׳קען נישט זאגן קיינע פּאזיטיווע תוארים אויף דעם מושג פון ״ג-ט״, ומכח עיקר הג׳ של הרמב״ם, וואס אין דעם זענען אויך נכלל די תוארים פון ״מחדש ובורא״ (ואפילו דעם תואר פון ״מצוי״, ווי ערווענט באריכות), דאן האט די שאלה פון ״דו גלייבסט אין ג-ט?״, נישט קיין שחר בכלל ובפרט אויף צו סטעמפּלען איינעם ״כופר״ דאדורך, טאמער געבט ער נישט קיין עסענטיוו ענטפער דערצו. און דאס איז טראץ די חילוקים וואס דו, יא, מוטשעסט דיך צו מאכן מיט׳ן דרייען מיט׳ן צינג אז מ׳קען נישט זאגן קיין תואר אויף דעם, אבער מ׳קען יא.

‏זיי זענען דארט מבאר אין פרק נז]

וועם צוטירסטו דא? דער לינק איז כנראה צובראכן.

זיי.

[טראלל]

איך מיין אז בתוך עמי פילט אז ווען דו זאגסט אז מ'קען נישט מגדיר זיין גאט האסטו מיט דעם אליינס שוין געגעבן א שטיקל הגדרה, די איינציגסטע וועג ארויס פון אלע הגדרות איז טאקע אזא מין שיטה פון דרייען מיט'ן צונג און טאנצן אויף אלע חתונות, אין ולאו ורפיא בידיה.

[מי אני]

אט די קשיא אויף נעגאטיווע טעאלאגיע האב איך דערמאנט דא און דא.

[בְּתוֹךְ עַמִּי]

ולדאבונינו איז אבער דער טיפש אט דער וואס איז ליידער יא עוסק בדיבורו בזה, און האט נאך טענות קעגן אנדערע מיט'ן רעדן און שטעלן די סארט פראגעס פון "דו גלייבסט אין ג-ט?"

כ׳הייב ערשט יעצט אָן צו כאפן דער עומק פון דיין פראבלעם, וואסיז לכאורה צושטאנד געקומען ווייל דער חכם האט זיך צוגעהערט צו פטפוטי ההמון מיטן מביט פון זיין שכל...

לדעתי אבער, ווען אידן [אפילו טיפשים] רעדן צווישן זיך, ליגט דערינטער און מ׳קען דארט געפינען מרגליתא טבא. ווייל ווי כ׳שרייב דא איז שייך לדעתי עס צו סימפלעפייען, כזה:

זיך צו בוחן זיין צו מען גלייבט אין ג-ט דארף מען נישט זיין א פילוסוף און חקרנ׳ן איבער וואס ג-ט איז און וואס כ׳קען יא זאגן און וואס נישט (נאר אדרבה, כידוע קענעס שאטן פאר די אמונה, עכ״פ פאר געוויסע). ווער ס׳איז ביי דעם מיינונוג: אז די גאנצע עולם ומלואה איז מחודש דורך א מחדש וואס האט עס ממציא געווען, הרי זה נקרא ׳מאמין׳. און קען זאגן בפה מלא אז ״ער גלייבט אין ג-ט״.

נאר כ׳האב שוין גראדע אליין בייגעוואוינט פון קראנקע ׳פערסאנאלעטי דיסארדערד׳ מענטשן און כידוע ליודעים איזעס אזוי, אז זיי גלייכן צו ניצן דעם טערמין ג-ט און רעליגיע אלץ אן איגאיסטישע מעניפאלעישן טול, וואס מ׳דארף זיך טאקע באהיטן פון זיי און זיך נישט לאזן. אבער דיין מהלך דא @מי אני וועט כידוע 0 משנה זיין ווען ס׳קומט צו די חברה....

[מי אני]

יא יא. ואולי קען מען מיט דעם טייטשן דעם ירושלמי בסוף ברכות (פ״ט ה״ה) רבי יונה בשם רבי יוסי בן גזירה כל פיטטיא בישין ופיטטיא דאורייתא טבין, כל כדבייא בישין וכדבייא דאורייתא טבין ע״ש. והיינו, אז די פיטטיא, שהן דברים בטלים, וכדבייא, וועלכע זענען כזבים, של ההמון בענין אלקות ותוארים על הא-ל וועלכע זענען לפי האמת דברים בטלים וכזבים, איז אבער טבין ווען עס ברענגט דאס געפיהל צו דעם לימוד ושמירת האורייתא. און ווי געזאגט דורכאויס דעם אשכול, דארף די פאקוס זיין אויף וויאזוי מ׳פירט זיך במעשה בשמירת מצות התורה והלכה, ווי איידער וואס ״מ׳האלט און מ׳גלייבט״ בדעת.

און מיט דעם קען מען אולי ווייטער טייטשן דעם פסוק בקהלת (ד ט) טובים השנים מן האחד אשר יש להם שכר טוב בעמלם. והיינו, אז ווען מ׳געבט תוארים על הקב״ה איז דאך די פראבלעם דערין להרמב״ם מיט דעם וואס דאס איז נגד האמת, וויבאלד עס גייט קעגן אחדותו און איז א פארעם פון שניות. אבער עס האט דאך א מקום ווען עס איז מחזק שמירת התורה אשר יש לו שכר טוב בעמלו. וכעין מש"כ הרמב"ם במו"נ ח"ג פכ"ח לגבי אמונות הכרחיות לההמון בנוגע זייער קאנסעפּשאן פון "ג-ט".

דאס אלעס דערמאנט פון וואס שד״ל האט זיך מתלונן געווען נגד שיטת הרמב״ם:

כי מה מצא הרמב"ם עָוֶל באמונת זקנינו? ההגשמה, סעודת לויתן, השמות, הקמיעין, וכיוצא באלה. ומי יזיקו האמונות האלה לשלום החברה? אבל היהודי המאמין לכל דברי זקניו היה מאמין כי יש למעלה ממנו עין רואה ואוזן שומעת וכל מעשיו בספר נכתבים, והיה מאמין כי עיני ה' משוטטות בכל הארץ והשגחתו מתפשטת על הגדולים ועל הקטנים בשוה, על החכמים ועל הפתאים, על הטובים ועל הרעים, על האדם ועל הבהמה; ומזה היה נמשך, שהיה פחד אלקים לנגד עיניו תמיד ושהיה מרחם על בני אדם כלם, וגם על בעלי חיים כי מעשי ידי האל כולם, וכולם מושגחים מאתו יתברך.

מעתה הגע בעצמך, איש יהודי תמים מאותם אנשי צרפת (שהלעיג הרמב"ם עליהם באגרתו אל בנו) שהיו אוכלים בשר השור שלוק, מטובל בחומץ ובשומים, והיו חושבים שהאל קרוב לתפלותיהם בקראם בתלמוד וזולתו מחבורי ראשי הישיבות. ואיש אחד פילוסוף המבקש לקנות שלימתו האחרון בידיעת כל מה שביכולת האדם לדעתו, אמור נא למי משניהם תפנה אם תצטרך לעזרה...

הגם אט דאס איז דאך בעצם די אמונות הכרחיות וואס דער רמב״ם האט טאקע איבערגעלאזט פאר׳ן המון עם מהאי טעמא, וכדביאר במו״נ ח״ג פכ״ח.

נאר כ׳האב שוין גראדע אליין בייגעוואוינט פון קראנקע ׳פערסאנאלעטי דיסארדערד׳ מענטשן און כידוע ליודעים איזעס אזוי, אז זיי גלייכן צו ניצן דעם טערמין ג-ט און רעליגיע אלץ אן איגאיסטישע מעניפאלעישן טול, וואס מ׳דארף זיך טאקע באהיטן פון זיי און זיך נישט לאזן.

דאס דערמאנט מיר אביסל לגבי וואס איך האב דא געשריבן און פריער דערמאנט בענין הגדרת ״הכרת הא-ל״ במעשים של האדם:

מען פארשטייט אז דער מאראלישער אטעאיסט העוסק בחכמה ובמושכלות איז א גרעסערער ״מכיר ועובד ה׳״ ווי דער שטארק גלויביגער טעראריסט וואס הרג׳עט מענטשן בפירוש בשם רעליגיע והשם (אזא סארט ״הלואי אותי עזבו ותורתי שמרו״). ודון מינה וכו׳.

דער שפע טל שרייבט:

והנה, הם שני חלוקות בבחינת ההשגה באין סוף ב״ה דהיינו חלוקה אחת שהוא נגלה ונודע לנו מצד הנע״שים והנו״צרים והנבר״אים והנאצ״לים ידיעה מבוררת וגלוייה כאלו הוא לנגד עינינו ונוכח פנינו וחלוקה שנית שהוא נעלם ונסתר מצד עצמותו ומהותו ב״ה עד שאין בו שום השגה וידיעה כלל, וכמו שאמר פילסוף א-לקי תכלית שנדעך הוא שלא נדעך וכו׳

דער חקירה צו ״כאלו״ הייסט ׳פאזעטיוו׳ וכו׳ אדער וואס העליך לאזן פאר דיר...

איך וואלט געזאגט אז מ׳קען טייטשן דעם ״כאילו״ דא עפ״י דעם ״עז איף״ איך דערמאן דורכאויס דעם אשכול. וכעין מה שמצינו לגבי תפילה באו״ח סימן צח סעיף א:

ויחשוב כאלו שכינה כנגדו ויסיר כל המחשבות הטורדות אותו עד שתשאר מחשבתו וכוונתו זכה בתפלתו, ויחשוב כאלו היה מדבר לפני מלך בשר ודם היה מסדר דבריו ומכוין בהם יפה לבל יכשל, קל וחומר לפני מלך מלכי המלכים הקב"ה שהוא חוקר כל המחשבות. וכך היו עושים חסידים ואנשי מעשה שהיו מתבודדים ומכוונין בתפלתם עד שהיו מגיעים להתפשטות הגשמיות ולהתגברות כח השכלי עד שהיו מגיעים קרוב למעלת הנבואה

וויבאלד אט די ״כאילו״ ברענגט א בּיהעיוויארעל פעולה פונעם מענטש למעשה בפועל.

***

לגבי דעם חילוק צווישן אמונת ותורת אברהם אבינו ע״ה ואמונת ותורת משרע״ה, טוהט דאס הרב יצחק לאווי/@לעיקוואד דורך אין די שיעור בדרך אחרת. והיינו, אז משרע״ה האט געהאט אַן אייקאנאקלאסטיק צוגאנג לעקור ע״ז ובדרך מלחמה וכפייה. משא״כ אברהם אבינו׳ס מהלך איז געווען מער פילאזאפיש ובדרך וויכוח, כדי לעקור המחשבת ע״ז אף משכלו של אדם; צו הרג׳ענען דעם איידיע דערפון אויך. און דאס איז א שטערקערע צוגאנג. (די מדרש בב״ר לח יג איבער אברהם ששיבר צלמי אביו, איז ארויפגעשטעלט דרכו של משרע״ה על אברהם.)

ער זאגט אז דעריבער האט דער רמב״ם געשטעלט הלכות מלכים משיח ומלחמות צום סוף פונעם יד החזקה, ווייל ער האט דאך אויסגעשטעלט זיין משנה תורה אין 14 חלקים, נגד די 10 שכליים און 4 יסודות פונעם אריסטאטעליען מאדעל וועלכע ער האט אָנגענומען. און עס קומט אויס אז עס איז א היארארכיע, וואו החשוב חשוב קודם און וואו ער הייבט טאקע אָן מיט מציאות ה׳ ומעשה מרכבה. וממילא איז די צוגאנג פון א נאציאנאליסטישע טרייבּעליסטישע סארט משיח ומלחמותיו, פון די לעצטע בחשיבות; נאר טאמער דאס איז מוכרח, דאן ברענגט ער די הלכות וואס זענען נוגע לזה. אבער בעצם דארף מען דאס מנאץ זיין בתחילתו, וואס די עיקר איז סתם אזוי לדעת את ה׳ וחכמה בכל אופן שיהיה. דאס איז אין איינקלאנג מיט וואס איך האב דא געשריבן בנוגע משיח.

[מי אני]

וואלטעיר האט געשריבן א גאר קורצע נאוועלע, אפצושפעטן פון די פילאזאפישע חקירות איבער ״ג-ט״ נגד די פונעם פשוט׳ן מענטש וועלכע האבן השלכות על התנהגותו. דאס איז אין די פארעם פון א שמועס צווישן לאָגאָמאַכאס דער פילוסוף, און דאנדינדאק דעם פשוט׳ן מענטש.

פאלגענד איז א פרייע איבערזעצונג דערפון:

לאָגאָמאַכאס: לא׳מיר זעהן אויב דו ווייסט דיינע פּרינציפּן. פארוואס דאווענסטו צו ג-ט?

דאנדינדאק: ווייל עס איז ריכטיג צו דינען דעם אויבערשטן פון וועמען מיר האבן אַלס.

לאָגאָמאַכאס: נישט שלעכט פאר א בּאַרבּאַריען! און וואס בעהטסטו פון אים?

דאנדינדאק: איך דאנק אים פאר די בענעפיטן פון וואס איך האב הנאה, און אפילו פאר די קראנקהייטן מיט וועלכע ער פרובירט מיך; אָבער איך היט זיך נישט צו בעטן פון אים עפּעס; ער ווייסט דאך בעסער פון אונז וואס מיר דארפן, און דערצו האב איך מורא צו בעהטן ביי אים א גוטן וועטער אין די צייט ווען מיין חבר בעהט גאר פאר רעגן.

לאָגאָמאַכאס: אַה! איך האָב געמײנט אז ער װעט זאגן עפּעס נאַריש. לא׳מיר ווידער אנהייבן ווייטער צוריק. בּאַרבּאַריען, ווער האט דיר געזאגט אז עס איז דא א ג-ט?

דאנדינדאק: דאס׳ן זעהן דאס נאטור.

לאָגאָמאַכאס: דאס איז נישט גענוג. וואספארא קאַנסעפּשאן האסטו פון ג-ט?

דאנדינדאק: דער געדאַנק פון מיין באשעפער, פון מיין האַר, וואס וועט מיר באלוינען אויב איך טוה גוטס, און וואס וועט מיר באשטראפן אויב איך טוה שלעכטס.

לאָגאָמאַכאס: אלעס גאַרבּעדזש און נארישקייטן! לא׳מיר צוקומען צו עיקרים. איז ג-ט בלי גבול סעקונדום קוואַד, אָדער אין מהות?

דאנדינדאק: איך פארשטיי דיר נישט.

לאָגאָמאַכאס: נאַר! איז ג-ט אין איין אָרט, נישט בתוך ״ערטער״, אדער אין אלע ערטער?

דאנדינדאק: כ׳האב נישט קיין אַנונג. וויאזוי דו ווילסט.

לאָגאָמאַכאס: דאָלט! איז עס מעגליך אז וואס איז שוין געווען זאל נישט האבן געווען, און קען א שטעקן דען נישט האבן צוויי עקן? זעהט ג-ט די צוקונפט ווי צוקונפט אָדער ווי די הווה? וויאזוי ברענגט ער ארויס דעם יקום פון קאַיִן, און ווי אזוי פארניכטעט ער א ישות?

דאנדינדאק: איך האב נאך קיינמאל נישט דורכגעטוהן די זאכן.

לאָגאָמאַכאס: א מין דומקאפ! זאג מיר, מיין חבר, האלטסטו אז חומר קען זיין לעולם?

דאנדינדאק: וואס פאר א נפק״מ איז דאס צו מיר און פארוואס זאל דאס מיר אינטרעסירן צי חומר עקזיסטירט פאר אייביג אדער נישט? איך עקזיסטיר נישט פאר אייביג. ג-ט איז שטענדיג מיין האַר; ער האט מיר געגעבן דעם באַגריף פון יושר, און איך מוז אים נאכפאלגן; איך וויל נישט זיין קיין פילאזאף, איך וויל זיין א מענטש.

לאָגאָמאַכאס: די דומקעפּ זענען צרות! לא׳מיר ג׳יין פּאמעליך. וואס איז ״ג-ט״?

דאנדינדאק: מיין האַר, מיין שופט, מיין טאטע.

לאָגאָמאַכאס: נישט דאס פרעג איך דיר. וואס איז זיין נאטור?

דאנדינדאק: צו זיין ביכולת און גוט.

לאָגאָמאַכאס: אבער איז ער א גשם אדער נישט?

דאנדינדאק: וויאזוי זאל איך וויסן?

לאָגאָמאַכאס: וואס?! דו ווייסט נישט?!

דאנדינדאק: וואס עפעס זאל איך דאס וויסן? וואס פאר א נוצן וואלט עס מיר געברענגט? וועל איך דאדורך זיין איינער מיט מער יושר? וועל איך דאדורך זיין אַ בעסערער מענטש, אַ בעסערער טאטע, אַ בעסערער בעל־עגלה, אַ בעסערער בירגער?

לאָגאָמאַכאס: עס איז גאר וויכטיג דו זאלסט דאס לערנען און וויסן. עס איז, עס איז… איך וועל דיר שוין זאגן אַן אנדערס מאל.

דאנדינדאק: איך האב מורא אז דו וועסט מיר נישט זאגן וואס ג-ט איז, ווי איידער וואס ג-ט איז נישט.


וואלטעיר האט דארט אויך געשריבן:

Natural philosophy is so little necessary for the conduct of life, that the philosophers had no need of it. It has taken centuries to learn a part of nature's laws. One day was sufficient for a wise man to learn the duties of man

[מי אני]

לגבי די קשיא איבער דעם אז זאגן אז מ׳קען גארנישט זאגן אויף ״ג-ט״, איז שוין אטאמאטיש אליינס עפעס געזאגט אויף ג-ט, איז אינטרעסאנט וויאזוי מ׳קען דאס אליינס אָנקוקן ווי א חילוק מצדו ומצידינו. והיינו, אז ביי דעם וועט מען זאגן ווי וויטגענשטיין׳ס לייטער אז נאכ׳ן דאס זאגן, דארף מען איה״נ דאס אליינס אויך אפווארפן. ונמצא מזה אז דאס ווענדט זיך טעמפּאָרעלי בזמן, וואו מעיקרא זאגט מען די פּראפּאזישאן און ״דערנאך״ נעגעיט מען דאס. ווארום, אויב דאס איז אויפאמאל, קענסעלט זיך עס גראד אויס אין צו א ״ניין״. אין אנדערע ווערטער, א ״נישט-יא״ דארף האבן א ״יא״ מקודם על מה לחול.

ועכ״פ נמצא מזה אז מצדינו, וואו אונז זע׳מיר נתון תחת ממשלת מושג הזמן, זאגט מען כאטש אויף דעם מושג פון ״ג-ט״ מקודם אז מ׳קען גארנישט זאגן דערויף, און ״דערנאך״ (בזמן) נעיגעיט מען דאס אליינס אויך, וכוויטגענשטיין׳ס לייטער. משא״כ מצד המושג אליינס איז דאס אפילו מעיקרא אויך נישטא.

דאס גייט בכלל אין איינקלאנג מיט דעם, וואו די חילוק בין הטעאיסט והאטעאיסט איז פשוט אז דער טעאיסט זאגט יא אויף דעם פּראפּאזישאן פון ״ג-ט״ און דערנאך נעגעיט ער דאס, ווי איידער א ״ניין״ מעיקרא.

ואפשר לרמז זה בהפסוק (ישעיה מג י) כי אני הוא לפני לא נוצר אל ״ואחרי לא״ יהיה. והיינו, אז ביים מושג פון ״ג-ט״ פעהלט אויב אַן ״אחרי״ וואו מ׳זאגט א ״לא״ און מ׳נעגעיט אט די פּראפּאזישאן וואס מ׳האט געזאגט מקודם. ועוד יותר, דער אברבנאל איז דארט מפרש אז שם הוי׳ אליינס ווייזט אויף המציאות אשר הוא לו בעצמו (ועיין במו״נ ח״א פס״א), וואס דאס איז לא יכילהו רעיון ולא ישלוט בו לשון, ווי אויך המציאות אשר לו בדברים הנמצאים שהמציא ומהוה. אויף די ערשטע סארט איז נישט שייך קיין שום התייחסות והצטרפות, ולכן וועט דאס נישט דערמאנט ווערן צוזאמען מיט קיין שום כינוי. די צווייטע סארט איז זיך שוין יא מתייחס לנבראים, ולכן ווערט דאס דערמאנט צוזאמען מיט כינויים ווי ״צבא-ות״ וכדומה ע״ש. ולפי״ז אפשר לומר אז דאס איז אויך, לדרכינו, א רמז אינעם פסוק (שם מד ו) ה׳ צבא-ות אני ראשון ואני אחרון ומבלעדי אין אלהים. והיינו, אז לגבי הנמצאים, וואס כלפיהם שטעלט מען צאם די כינוי פון ״צבא-ות״ מיט׳ן שם הוי׳ ב״ה וכדברי האברבנאל, וואס זיי זענען נכנע תחת שליטת הזמן און דעם טעמפּאָרעל ענין פון ״ראשון ואחרון״, איז לגבי מושג ״אלקים״ פעהלט אויס א נעגעישאן, אַן ״אין״, לאחרון, אויפ׳ן פּראפּאזישאן פון ״ג-ט״ וואס מ׳האט מעיקרא געזאגט.

***

לגבי די שאלה פון ״צי דו גלייבסט אין ג-ט?״, פארציילט דייאַדזשעניס ליערשוס איבער דייאַדזשעניס דער ציניק:

IMG_6414.jpeg

[מי אני]

ובענין אמונה האב איך געקלערט בדרך צחות קצת, אז עס זענען דאך דא (א געמיש פון) צוויי כלליות׳דיגע וועגן וויאזוי מ׳פארלירט דאס אמונה:

1). אז עס ווערט ״צוגענומען״ פון דער מענטש מחמת דרויסענדע סאציאלע פאקטארן וכו׳

2). אז דער מענטש ״פארלירט״ דאס מחמת אינערליכע שכל׳דיגע שוועריקייטן וכו׳

עס איז בדרך כלל צום ערשט מכח דאס ערשטע סיבה, וואס ווערט דערנאך נתחזק פונעם צווייטן סיבה.

די מסקנת הגמרא בב״ק קז:-קח. איז אז אויב א שומר פקדון איז א טוען טענת גנב בשבועה והדר טוען טענת אבד בשבועה, ובאו עדים שאכן הוא הגנב, והודה ששבע לשוא על טענת האבידה, אז וויבאלד ער מאלט למעשה כפל איז ער פטור אויפ׳ן חומש על מה שהודה, ווייל עס איז ממון המחייבו הכפל הפוטרו מהחומש ע״ש הסוגיא. ולדרכינו אפשר לרמז אז אז מעיקרא ווען ער איז א טוען על אמונה טענת ״גניבה״, ש״נגנב״ ממנו מחמת דרויסענדע פאקטארן, אויף דעם קען נאך זיין ״עדים״ והוכחות אים אויפצואווייזן אמונתו; עס איז דאך (נאך) נישט אַן אינטעלעקטשועל סיבה פאר זיין אמונה פארלוסט. דערנאך (און עס איז דוקא אין די סדר, ע״ש בתוד״ה כגון) אבער ווערט דאס שוין אויך א טענת ״אבד״, וואו ס׳ווערט פארלוירן פון ״זיך״ אינערליך מחמת שכליית׳דיגע קושיות און שוועריקייטן. אויף דעם איז צום מערסטענסט דא א ״הודה״ וואס קען טרעפן עפעס א מיטל-וועג (וכעין מאמרם של הייזענבערג ובּעיקאן וגם שלמה מיימון), וויבאלד א ״הוכחה״ חותכת איז נישטא פאר׳ן בעל שכל; לא לכאן ולא לכאן.

ולכן איז דער רמז אז פאר אזא איינער, וועלכער איז שוין בא לכלל אינטעלעקטשועל און אפגעווארפן אמונה פשוטה כרגיל, איז ער א משלם ״כפל״, מיינענדיג אז פאר אים קען דאס מושג פון ״ג-ט״ נישט זיין מער צו וואס מען באציהט זיך בנעגעישאן ועפ״י א ״דאָבּל״ נעגעישאן, ״כפל״, און דאס פטר׳ט אים למעשה פון ״חומש״, והיינו די מובן הפשוט פון ״ג-ט״ אלס א כאראקטער ואגענט באיזה מין אופן שהוא, וכמובן הפשוט ווען מ׳לערענט דעם ״חוּמש״.

*

ולגבי הוכחות למציאות הא-ל, איז הגם זיי זענען למעשה טאקע נישט דעמאנסטרעטיוו וכנ"ל, שרייבט דר. עלווין פּלאנטינגא אז דאך יש בהם משום תועלת:

First, [theistic arguments] can move someone closer to theism — by showing, for example, that theism is a legitimate intellectual option. Second, they reveal interesting and important connections between various elements of a theist’s set of beliefs. For example, a good theistic argument reveals connections between premises and conclusions, connections that in some cases can also contribute to the broader project of Theistic philosophy by showing good ways to think about a certain topic or area from a theistic perspective. Examples would be the arguments from counterfactuals, numbers, propositions, sets, and properties. Third, the arguments can strengthen and confirm theistic belief. Not nearly all believers hold theistic belief in serene and uninterrupted certainty; most are at least occasionally subject to doubts. Here these arguments can be useful. Finally, and connected with the last, these arguments can increase the warrant of theistic belief. For me as for most, belief in God, while accepted in the basic way, isn’t maximally firm and unwavering; perhaps it isn’t nearly as firm as my belief in other minds. Then perhaps good theistic arguments could play the role of confirming and strengthening belief in God; in that way, they might increase the degree of warrant belief in God has for me

[מי אני]

דא אויף אייוועלט שרייבט "ווערים":

ס׳נישטא אזויפיל אפיקורסים צווישן אונז, און אדרבה די פראצענטן היינט פונעם ציבור וואס האבן אמונה פראבלעמען איז אסאך אסאך ווינציגער ווי אמאל. ואדרבה קאווע שטיבל יוכיח. איך דריי מיך ליידער דארט פון צייט צו צייט און ס’איז טויט ווי א בית הקברות - ס’דא די זעלבע 10 מענטשן וואס זענען ביזי מיט אמונה טעמעס.

לכאורה מיינט ער אויך מיר, מיט די אשכול, אלס איינע פון די "זעלבע 10 מענטשן וואס זענען ביזי מיט אמונה טעמעס". ס'איז יתכן אז ער מאכט אַן ענליכע טעות ווי איך האב דא צוגעברענגט. ועיין לעיל במה שהעיד @אלפא, וכאן במש"כ @Nanach.

***

דר. משה הלברטל און דר. אבישי מרגלית שרייבן אויך ענליך ווי דר. אלכסנדר בּראָדי:

Maimonides thought that sentences of the type "God is gracious" or "God is wise" in their literal sense have no cognitive meaning. The error in such sentences is worse than falsity, because false sentences have meaning while such sentences do not. This would seem to obliterate the distinction between idolatrous and monotheistic sentences, as any error in the literal ascription of a positive attribute to God is considered an idolatrous error. And if man's purpose is the true understanding of the divinity, then someone who adopts sentences such as "God is wise" in their literal sense is considered not a believer but a confused person — and perhaps even an irreparably confused person

The negation of a theological sentence that is a category mistake, such as "God is wise," yields the sentence "God is not wise," which is also meaningless. Nevertheless, in Maimonides' view there is an important difference between the original sentence and its negation. Among the two meaningless sentences, "God is wise" and "God is not wise," it is permitted to make use only of the positive form of the sentence; only this form creates within the person the proper attitude of respect for the deity, whereas the negative form creates an attitude of disrespect. The distinction between these two sentences is therefore didactic rather than cognitive. The phrase "God is wise" satisfies our conceptions of perfection. Even though these conceptions are not cognitively appropriate to the matter that the sentence is about, within the framework of our limitations this is the best we can do where the deity is involved

זיי ווילן אויפטוהן אז תוארים על הא-ל וועלכע מ'האט אָנגענומען, זענען להרמב"ם מער אלס "שמות" על ה' כדי צו וויסן דעם געדאנק צו וואו (בלשון מושאל) יעדער דירעקטירט זיין עבודה אייניג, ווי איידער אלס "תוארים".

[בְּתוֹךְ עַמִּי]

דא אויף אייוועלט שרייבט "ווערים":

ס׳נישטא אזויפיל אפיקורסים צווישן אונז, און אדרבה די פראצענטן היינט פונעם ציבור וואס האבן אמונה פראבלעמען איז אסאך אסאך ווינציגער ווי אמאל. ואדרבה קאווע שטיבל יוכיח. איך דריי מיך ליידער דארט פון צייט צו צייט און ס’איז טויט ווי א בית הקברות - ס’דא די זעלבע 10 מענטשן וואס זענען ביזי מיט אמונה טעמעס.

לכאורה מיינט ער אויך מיר, מיט די אשכול, אלס איינע פון די "זעלבע 10 מענטשן וואס זענען ביזי מיט אמונה טעמעס". ס'איז יתכן אז ער מאכט אַן ענליכע טעות ווי איך האב דא צוגעברענגט. ועיין לעיל במה שהעיד @אלפא, וכאן במש"כ @Nanach.

נישט האבן ״אמונה פראבלעמען״ = ״אמונה/מאמין״? אתמהה?!