אינטערוויאו מיט'ן רוצח פון דה-האן, אברהם תהומי (1983/1984)

[berlbalaguleh]

זיינע גרעסטע שונאים די מייסדי המדינה בימיו האבן אים פיינט געהאט שנאת מות און פונקט ווי זיי האבן נישט געהאט קיין פראבלעם אים צו הרג'נען, אבן זיי נישט געהאט קיין פראבלעם צו מוציא שם רע זיין אויף א מענטש.

דערווייל האט נאך קיינער נישט געברענגט קיין שום שמוץ אויף דעם איד. חוץ אפאר דיוקים און האלבע מימרות פון זיינע גרעסטע שונאים.

חא חא חא האבן זיך די רויבער צולאכט.
זיינע האמא-עראטישע ביכער וואס ער האט ארויסגעגעבן און האבן פאראורזאכט בשעתם א שטורעם אין האלאנד און זיינע עראטישע ליבע לידער וואס ער האט געשריבן פאר ארבישע יונגען אין א"י זענען אויך אריינגערעכנט אין די ''פאר דיוקים און האלבע מימרות''? אדער דאס וואס ער באצירט די ספעציעלע האמא מאנומענט אין אמסטערדאם דאס קומט אויך ''פון זיינע גרעסטע שונאים''?

ועוד: די גוי'אישע צייטונג אין האלאנד פאר וועלכע ער האט געשריבן ארטיקלען האט נישט געוואלט דרוקן זיינע האמא עראטישע פאעטרי. ווייל זיי האבן געהאלטן אז ס'איז צו שטארק אוממאראליש...! פלוצלינג איז ער מיר געווארן א קדוש...לאל

[אינטערסאנטער]

זיינע גרעסטע שונאים די מייסדי המדינה בימיו האבן אים פיינט געהאט שנאת מות און פונקט ווי זיי האבן נישט געהאט קיין פראבלעם אים צו הרג'נען, אבן זיי נישט געהאט קיין פראבלעם צו מוציא שם רע זיין אויף א מענטש.

דערווייל האט נאך קיינער נישט געברענגט קיין שום שמוץ אויף דעם איד. חוץ אפאר דיוקים און האלבע מימרות פון זיינע גרעסטע שונאים.

חא חא חא האבן זיך די רויבער צולאכט.
זיינע האמא-עראטישע ביכער וואס ער האט ארויסגעגעבן און האבן פאראורזאכט בשעתם א שטורעם אין האלאנד און זיינע עראטישע ליבע לידער וואס ער האט געשריבן פאר ארבישע יונגען אין א"י זענען אויך אריינגערעכנט אין די ''פאר דיוקים און האלבע מימרות''? אדער דאס וואס ער באצירט די ספעציעלע האמא מאנומענט אין אמסטערדאם דאס קומט אויך ''פון זיינע גרעסטע שונאים''?

ועוד: די גוי'אישע צייטונג אין האלאנד פאר וועלכע ער האט געשריבן ארטיקלען האט נישט געוואלט דרוקן זיינע האמא עראטישע פאעטרי. ווייל זיי האבן געהאלטן אז ס'איז צו שטארק אוממאראליש...! פלוצלינג איז ער מיר געווארן א קדוש...לאל

אנטשולדיגט מיר, אין מיין תורה שטייט אז א מענטש האט א כח התשובה

[berlbalaguleh]

אינטערסאנטער: אט דאס איז די נקודה. א בעל תשובה קען זיין א פיינער און א וואוילער און ערליכער איד. ער קען אבער נישט שרייען שייגעץ אויף א צווייטן איד. ער דארף בלייבן דיסקרעט. ווייל אויב יא קענמען (אזוי ווי אין דעם פאל) איהם דערמאנען זיינע אלטע חטאים עוונות ופשעים.

ועוד. ס'איז א פאקט אז פון ווען ר' יעקב ישראל דה האן איז אריבער צו די עדה החרדית און ער האט געארבעט אין זייערע אינטרעסן אויף זייער אן עפעקטיוון פארנעם. אבער די עצם מאטיווירונג פון זיך אועקקערן פונ'ם ציוניזם קען אויך דעבאטירט ווערן אויב ס'איז געווען איגאנצן לשם שמים. ווייל לויט ווי א טייל היסטאריקער זאגן האט ער זיך אפגעקערט פונ'ם (פאליטישן) ציוניזם ווייל ער האט געהאלטן אז מ'געט איהם נישט אפ דעם כבוד הראוי דארט. און ער איז געגאנגען ערשט צו די אגודה. און נאכדעם צו די עדה החרדת. וואו ער האט זייער שטארק עפעקטיוו געדינט די אינטרעסן פון די עדה. אונטער די הנהגה פון ר' יוסף חיים זאננענפעלד. וועלכער איז געווען א גרויסער צדיק און אמת'דיגער מנהיג. זיי (די אנשי העדה) האבן , דורך די השתדלות פון ר' יעקב ישראל דה האן מיט די באטייליגונג פון הרב זאנענפעד געהאלטן ביי מאכן א הסכם מיט דעם קעניג אבדוללאה פון ירדן אז מ'זאלל געבן א שטח פון לאנד פאר די ערליכע אידן וואו זיי זאללן אויפבויען הייזער. נאכדעם וואס הרב זאנענפעלד האט ערקלערט פאר'ן קעניג אז די ערליכע אידן האבן נישט קיין שום פאליטישע אמביציעס. נאר וועגן די אקטיוויטעטן פון די ציוניס'טישע פארטייען איז דער פלאן בטל געווארן.

אויך האט דע האן געהאלטן פאר פארן קיין ענגלאנד און אויפטרעטן אין פארלאמענט אז די בריטישע מלוכה זאלל צוריקציען און מבטל זיין די באלפור דעקלאראציע. דאס האט די ציוניסט'ישע פיהרערס זייער שטארק פארדראסן.

[טאמבל סאס]

ש. ד.ה. אז ס'איז געווען א דין ודברים קודם די אקציע ביי די הויכע פענצטער...
ת. איך האב מיך באצויגן צו בן-צבי!...
ש. יצחק בן-צבי איז געזעצן צוזאמען מיט זכר אריאלי און צעזאמען האבן זיי מחליט געווען איבער דער ענין?
ת. ניין. זכריה אוריאלי איז נישט געזעצן אין מיטינגס מיט בן-צבי אזוי ווי איך בין נישט געזעצן מיט אים ביי מיטינגס. אבער יצחק בן-צבי פלעגט קריגן רעפארטן איבער יעדע פאליטישע פלאנטער. דער עניין פון דה-האן איז געווען א פאליטישער ענין. זכר האט גערעדט מיט יצחק בן-צבי און באקומען פון אים די הסכמה. זכר האט נישט גערעדט צו מיר וועגן קיין שום אנדערע מענטש און איך האב מיך אויך געטראפן מיט יצחק בן-צבי וועגן דער נושא; נישט ווייל כ'האב געהאט א צווייפל אויב זכר האט מיר פארציילט דעם גאנצן אמת אבער אזוי איז אויסגעקומען. איך האב גערעדט מיט אים וועגן דעם.
ש. יארן שפעטער?
ת. ניין, דעמאלס, פאר די אקציע. יצחק בן-צבי האט געוואוסט דערפון פאר'ן דורכפירן און נאכ'ן דורכפירן.
ש. איך פרעג אויב דו האסט גערעדט מיט יצחק בן-צבי בעפאר די אקציע?
.ת. יא, בעפאר.
ש. ביסט געגאנגען זעכער מאכן זכר'ס אנווייזונגען?
ת. איך בין נישט געגאנגען זעכער מאכן. סאיז אזוי אויסגעקומען – איך בין דאך געווען פון די שטענדיגע אריינגייער אין זייער הויז, די ביידל פון יצחק בן-צבי און רחל ינאית. ס'אי מיר אויסגעקומען געלעגנהייטן זיי צו זעהן יעדן טאג. אזוי איז אויסגעקומען דער קאנווערזעישן. ער האט שוין געוואוסט אז זכר האט מיר געגעבן דעם באפעהל.
ש. און ער האט דיך געפרעגט ווען עטס גייטס עס אויספירן?
ת. ניין, ער האט מיר נישט געפרעגט איינצעלהייטן. אבער ער האט געוואוסט דערפון. און פארשטענדליך אז דאס הערן אז יצחק בן-צבי ווייסט דערוועגן האט מיר געמאכט גוט פיהלן.
ש. האסט אים שטארק געשעצט, יצחק בן-צבי?
ת. זייער
ש. ווען דו האסט ענדליך באקומען דעם באפעהל פון אוריאלי, האסטו פארגעזעצט נאך צולאקערן נאך דיין קרבן?
ת. יא. מיט די הילף פון "קבוצת המרכז" האב איך געטוהן אלס וואס ס'האט זיך אויסגפעהלט כדי אויסצופירן דעם פלאן; און אזוי איז עס עווענטועל אויסגעפירט געווארן.
ש. אויך דאס נאכלאקערן אים?
ת. יא. פארשטייט זיך אז מען האט אים קודם נאכגעקוקט. דאס איז וואס האט גענומען צייט. אין די הגנה האט אים קיינער נישט געקענט. מען האט אין די הגנה נישט אפגעווישט א מענטש אהן וואס מען זאל אים גוט קענען לערנען קודם.
ש. נאכוואס שבתאי האט זיך אפגעשאקלט פון דעם משימה האסטו מציע געווען שבתאי'ס ראלע פאר דיין חבר פון דיע די וואס האבן געוואוינט מיט דיר אין דיין ביידל, אברהם גיורא.
ת. איך האב גערעדט מיט זכר וועגן די מעגליכקייט ארויפצולייגן אויף גיורא די עקסעקיושן פון דער עסק און ער זכר – האט זיך געגנגעשטעלט.
ש. אבער קודם האסטו גערעדט מיט גיורא און ער האט יא מסכים געווען...
ת. גיורא? זיכער! אהנע ספק. לאמיך דיך עפעס זאגן שלמה: - ווער עס האט עס געטוהן זאג איך דיר נישט. איך קען דיר נאר זאגן אז דער עניין איז אויסגעפירט געווארן מכח אל הפועל דורך די הגנה, און אז דער עניין איז געטוהן געווארן מיט די באשטעטיגונג פון יצחק בן-צבי.
ש. פארוואס האט זכר נישט מסכים געווען גיורא זאל עס אויספירן?
ת. איך ווייס נישט. ס'קען זיין אז ס'איז געווען עפעס אן אנדערע מיסיע וואס איז ארויפגעלייגט געווארן אויף גיורא און ער האט נישט מצליח געווען און דערפאר האט זיך זכר נישט צוגעכאפט צו דער הצעה. איך האב אייגענטליך מסכים געווען מיט זכר. דאס נעמט אבער נישט אראפ פון גיורא'ס ערך.
ש. און דאן האט זכר געבעטן דו זעלבסט זאלסט אויספירן דער עסק?
ת. ניין. ער האט מיר געגעבן א באפעהל אין ראם פון מפקד "קבוצת המרכז" אז די זאך זאל אויסגעפירט ווערן. נישט דורך מיר ממש.
ש. און מיט דעם אלעמען טענה'סטו אז דו האסט נישט אנטייל גענומען אין די אקט...
ת. איך טענה נישט אז איך האב אנטייל גענומען און איך טענה אויך נישט פארקערט.
ש. איך וויל דיך ווייזן בילדער פון דאס פלאץ אוואו דער עצם אקט האט זיך אפגעשפיהלט.
ת. איך ווייס וואו ס'האט זיך אפגעשפילט!
ש. דאס איז געווען די טיר פון וואנעט דה-האן איז ארויסגעקומען.
ת. ער איז געהארגעט געווארן אין רח' יפו, ווי ווייט איך געדענק.
ש. איז דאס געווען דער ארויסגאנג פון דער שער המרכזית אדער פון די הינטערדיגע שער?
ת. נישט ווייט... דאס געדענק איך נישט. איך בין נישט געווען דארט בו בזמן וואס דאס איז אדורכגעפירט געווארן, פון וואו איז די בילד?
ש. דאס איז די שער המרכזית.
ת. וואו איז די שער המרכזית?
ש. די כניסה המרכזית איז דארטן. די מארד האט פאסירט ממש אין רחוב יפו.
ש. ווי ווייט איך געדענק האט עס פאסירט כמעט נעבן די הויפט אריינגאנג, אין רחוב יפו.
ש. איר האט אים געהאט נאכגעקוקט, פונקט ווען ער גייט און קומט פון בית-כנסת?
ת. די נאכפאלגונגען איז געווען פון זיין הויז. מיר זענען אים נאכגעגאנגען.. ביז נאכמאטיג פלעגט ער גיין צו די פאסט (אפיס?), צו נעמען זיינע בריוו. פון די פאסט פלעג ער צוגיין צום בית-כנסת, אין שערי צדק, דאווענען. און נאכ'ן דאווענען האט ער זיך אומגעקערט אהיים. פון דאס איז באשטאנען די נאכפאלגונג. דאס אלעס.
ש. און דאן, טענה איך אז דו האסט אים געשאסן און דו טענה'סט האסט אים נישט געשאסן. אלנפאלס...
ת. איך טענה נישט און איך מיין אז דו האסט אויך קיין שום אויטאריטעט צוזאגן אז איך האב עס יא געטוהן.
ש. אלנפאלס, מען האט געשאסן דריי שאסן אריין דירעקט אין זיין ברוסטקאסטן.
ת. דאס זענען די פרטים... ער איז געהארגעט געווארן! מען האט אים געשאסן דריי מאל כדי אים צו פארטיגן. (הגה "געשטארבן, באגראבן, אראפ פון מארק")
ש. די הצעה איז קודם פארגעשלאגן געווארן צו צוויי אנדערע מיטגלידער אין די הגנה?
ת. ניין. דאס האב איך [שפעטער] געהערט פון תדהר (דער דעטעקטיוו און פאליציי קאמאנדיר דוד תדהר – ש.נ.)
ש. יענע האבן זיך אנטזאג עס צו טוהן. יוסף הכט, דער וואס איז יענע צייט געווען "מרכז ההגנה", וואס איז בעצם געווען די טיטל פון דער מפקד העליון, טענהט אז ער איז דער וואס האט באשלאסן אפצורוימען דה האן, און איך וועל לייענען א ציטאט פון זיין עדות וואס דו קענסט אוודאי: ער האט מחליט געווען אז מען דארף מסלק זיין דה-האן. ווען ער איז געוואויר געווארן אז דה-האן גרייט זיך ארויסצופארן פאר אן אנטי-ציוניסטישע פעולה אין לונדון איז ער, הכט, געוקמען צו ירושלים זיך צו באראטן מיט זכר. דער מיסיע איז ארויפגעלייגט געווארן אויף תהומי און קרישבסקי (גיורא). זיי האבן זיך פארזוימט. הכט האט געלייגט דרוק אויף זיי (תהומי און קרישבסקי), און למעשה איז דה-האן געהארגעט געווארן ממש איידער'ן זיך ארויסלאזן אויף לונדון. דערנאך האבן זיך תהומי און קרישבסקי באהאלטן אין תל אביב. נאך די מארד האט תהומי מודיע געווען בן-צבי דערוועגן.
ת. זכר וואלט נישט געטוהן אזא זאך לויט הכט'ס פארארדערנונג. דאס איז געווען א פאליטישער עניין. עס איז פארהאן א טעות אין די ווערטער וואס דו האסט אנמולט נאכגעברענגט. די טעות איז אז ער טענה'ט בן-צבי זאל האבן אויסגפינען דערפון נאר נאך דעם אטענטאט. די הגנה האט דן געווען דה-האן למיתה אסאך מאנאטן פאַר ער האט מחליט געווען צו פארן קיין לונדון. די אורזאך צו דער באשלוס איז געווען זיין באגעגעניש מיט חוסיין. יא, דאס האט אים געהארגעט. גארנישט אנדערש. נאר דאס. פארשטייט זיך אז מען האט געזען זיין נסיעה קיין לונדון מיט זארג אבער מען האט מחליט געווען אים צו הארגענגען פיהל חדשים פריער. דערפאר, אויב דו וועסט יעצט לייענען הכט'ס עדות און טראכטן איבער דעם וועסטו זעהן אז זיין עדות איז נישט גלאטיג.
ש. נישט גלאטיג, פון וועלכן אספעקט?
ת. אדער ער געדענקט נישט די פרטים אדער כנראה, זוכט ער צו קאווערן פאר בן-צבי. ער האט מחליט געווען צו נעמען די גאנצע זאך אויף זיך. איך האב אויך גערעדט וועגן דעם מיט יהודה סלוצקי ווען איך בין געווען אין א"י (ער וואוינט יעצט אין הונג קונג). איך האב אים געזאגט: יהודה, דו ווייסט דאך יא אז הכט איז נישט געווען די העכסטע אויטאריטעט אין די הגנה דאן, אין ירושלים. טעכניש יא, אבער פאליטיש נישט. וואס אן אמת איז דאס געווען א גרויסע סוד. פאר יארן האבן מיר נישט געוואוסט ווער עס זענען די חברי המרכז העליון. א באפעהל פון יוסף הכט וואלט נישט אויסגעפירט געווארן, נישט דורך זכר און נישט דורך די קבוצת המרכז און נישט דורך קיינעם; ווייל ירושלים איז געווען גאר א סענסעטיווע ארט, און אין ירושלים איז געווען איין מענטש וואס איז געווען אחראי אויף די פעולות אינדרויסן פון וואס איז באשלאסן געווארן אין די קאממענד, כאטש ער זעלבסט איז נישט געווען א מיטגליד פון די קאממענד. דאס איז געווען יצחק בן-צבי.
ש. עס זענען פארהאן נאך מיטגלידער פון יענע טעג ווי למשל זאב משי, זיין נאמען איז זיכער באקאנט צו דיר, און נאך אנדערע וואס זענען מייחס צו זיך צו האבן געווען שותפים אין די החלטה.
ת. אסאך אזעלכע. גוט פאר זיי. אז זיי ווילן זיך מצרף זיין, זאל עס זיי וואויל באקומען. נו, ווער לאזט זיי נישט זאגן?
ש. וואס איז געווען דיין רעאקציע נאכוואס די פעולה איז אויסגעפירט געווארן?
ת. איך בין פארשטייט זיך געווען גאר צופרידן אז די אקציע איז אדורכגעפירט געווארן און אז קיינער איז נישט ארעסטירט געווארן.
ש. וואס זענען געווען דיינע קומענדיגע טריט יענע אווענט? דעם נעקסטן טעג זענט עטס פארבעטן געווארן איבערצולאזן די שטאט.
ת. איך געדענק איך האב געהאט א לאנגע שמועס מיט זכר.
ת. און אברהם גיורא?
ת. ניין. גיורא האט נישט אנטייל גענומען אין דעם גאנצן עסק. עמיצער האט אנגעשמירט אברהם גיורא מיט דעם עסק פאר קיין שום סיבה. ער איז אומשולדיג געווען.
ש. אלזא, האסט גערעדט מיט זכר?
ת. יא, כ'האב מיך געטראפן מיט אים כדי אים איבערצוגעבן דער באריכט אז דער קבוצת המרכז האט אויסגעפירט זיין פארארדענונג.
ש. פארוואס האסטו געברויכט איבערלאזן די שטאט דעם נעקסטן טאג?
ת. איך געדענק נישט אויב ס'איז געווען צומארגנס אדער נישט. דא האט פאסירט אזא מעשה. מניה שוחט איז ארעסטירט געווארן. זי האט פארשטייט זיך פון גארנישט געוואוסט. אבער יצחק בן-צבי האט חושש געווען אז מ'וועט ארעסטירן די הויפטן פון די הגנה. זכר האט געהאט די מעגליכקייטן עס אפצושטעלן ווייל ער איז אפיציעל געווען א פקיד אין סולל בונה. ער האט געהאט אן אפיס אין סולל בונה. ווייניג האבן אים געקענט. מיך האבן אסאך אירע געקענט ווייל איך בין געווען א מיטגליד אויך אין מכבי. און איך האב [דאך] געוואוסט איבער דעם גאנצן עניין. יצחק בן-צבי האט געטראכט אז ס'איז בעסער אויב מען ארעסטירט מיך נישט און [ער האט מורא געהאט] אפשר וועט פאלן אויף מיר א חשש. עס איז נישט זיכער געווען אבער נאך מניה שוחט'ס ארעסט איז געווארן א גרויסע פארלעגנהייט. יצחק בן-צבי איז געווען גאר באזארגט און ער האט מיך מייעץ געווען איבערצולאזן די שטאט וויבאלד איך האב געוואוסט איבער דעם גאנצן עניין.
ש. בן-צבי האט דיך, אלס מפקד פון דער יוניט, געוואונטשן הצלחה אין דער אקציע?
ת. ער איז נישט געווען א מיליטערמאן. ער האט נישט געוואונטשן. ער איז בכלל נישט געווען אזוי באגייסטערט פון דאס גאנצע אקציע. איז ער דען געווען א טעראריסט אדער וואס? ער האט געגלייבט באמונה שלימה אז דער מענטש, דה-האן, איז אויסן צו צעשטערן דעם ציונות און צונעמען פון אונז די איינציגסטע איבערגעבליבענע מעגליכקייט פון הצלה.
ש. און ווען דו האסט זיך געזעגנט פון בן-צבי יענע אווענט?
ת. וועלכע אווענט?
ש. יענע אווענט וואס דו האסט גערעדט מיט בן-צבי אדער איז עס געווען צומארגנס..?
ת. אפשר זענען אריבער געגאנגען אפאר טעג ביז מען האט ארעסטירט מניה שוחט – מען האט איר נישט ארעסטירט יענע טאג.
ש. איך ציטיר פון דיין בריוו צו אליהו בן-גרא. דאס איז דער דאקומענט וואס איך האב. בכל אופן, בן-צבי האט אייך אויך געגעבן געלט פאר די הוצאת הדרך?
ת. די פרטים זענען נישט אינטרעסאנט. דאס איז נישט וויכטיג. ער האט געוואוסט וועגן דעם עניין און אהן אים וואלט דער גאנצער ענין נישט ארויס אל הפועל. פארוואס דארף מען רעדן וועגן געלט?
ש. די ערשטע סטאנציע ענקערס איז געווען גן שמואל?
ת. יא.
ש. וואס האט איר דארטן געטוהן?
ת. שטענדיג האב איך געהאט חברים אין שומר הצעיר. איך האב דארטן געארבעט.
ת. און דארטן זענט איר בעצם קראנק געווארן?
ש. ניין, דארט האבן מיר זיך אנגעשטעקט מיט מאלאריע. אלע מיטגלידער פון גן שמואל זענען קראנק געווען פון מאלאריע. דאס האט אונז נאטוראליזירט. מיר האבן גערופן מאלעריע "נאטוראליזירונג".. איך און מיין פריינד גיורא זענען דארטן אנגעשטעקט געווארן. קראנק זענען מיר געווארן אין גליל, יבניאל.
ש. איך וויל עפעס פארשטיין. אין דיין בריוו צו אליהו בן גרא שרייבסטו אזוי:
דו און גיורא האבן געפיהלט ווי מען האט זיך אפגעשאקלט פון אייך, ווי מען האט אייך מפקיר געווען. און אויף דיר שרייבסטו: " עלנד, קראנק, אהנע פרוטה, אפגעהאקט פון די הגנה פאר פיהלע מאנאטן און מיט א פרס אויף מיין קאפ." עס איז דיר שווער געווען נישט צושפורן די אומגערעכטיגקייט וואס איז צודיר געטוהן געווארן. וואס איז דאס געווען? וואס איז געווען די סיטואציה?
ת. בעיקר האט מיך וויי געטוהן די מאמר פון בילינסון.
ש. משה בילינסון וואס איז געווען פון די ראשי התנועה. אפשר זאלן מיר ברענגען אין צוויי זאצן וואס ער האט געשריבן דארט: ער האט אטאקירט מיט א שארפקייט די דאזיגע אקט און געשריבן – איך ציטיר - "דער דגל פון די תנועה טאר נישט פארפלעקט ווערן. נישט מיט ריינע בלוט, אויך נישט מיט שולדיגע בלוט – אנדערש וועט אונזער מאוומענט ווערן כולו שלעכט. ווייל בלוט ציהט נאך זיך נאך בלוט." בעצם קען מען פארשטיין בילינסון'ס מאמר ווייל דער פעולה איז געטוהן געווארן אויף די אידעלאגיע פון די מאוומענט. וואס האסטו געטראכט נאכדעם וואס דו האסט געלייענט די דאזיגע ועורטער, ספעציעל ווען דער זאך איז מפורסם געווארן אין די עיתון "קונטרס" וואס דיין גוטער ידיד יצחק בן-צבי, וואס האט געוואוסט איבער דעם גאנצן עניין, איז זעלבסט געווען דער עורך דערפון, און ער האט געלאזט מפרסם זיין די ווערטער?!
ת. דער אמת איז אז איך האב געלייענט דעם קונטרס דעם ערשטן מאל, נאך דעמאלס נאכדעם וואס ס'איז נתפרסם געווארן. עמיצער האט מיר פארציילט אז ער האט געלייענט א מאמר איבער דה-האן. ער האט נישט געוואוסט אז איך האב געהאט דערמיט עפעס א קשר. איך געדענק ווי איך האב געפיהלט בשעת'ן לייענען א געוויסע פארראט. איך האב נישט געואוסט, אדער נישט משים לב געווען אז ער איז געווען דער עורך. איך האב נישט געוואוסט. ווען איך וואלט געוואוסט וואלט דאס באמת געפערליך געווען אבער איך האב נישט געוואוסט. כ'הא געטראכט צו מיר, אזא מאמר ווערט פובליצירט און קיינער ענטפערט נישט? כאטש זיי ווייסן, און זענען אחראי, טוט קיינער עס נישט אפענטפערן? איך האב עס פאררעכנט ווי א מעשה בגידה. א שרעקליכע מעשה. דאס איז געווען די ערשטע מאל וואס כ'האב אנגעהויבן טראכטן אויף די תנועת העבודה אז עפעס איז נישט בסדר דארטן.
ש. דער טאן האט ממשיך געווען צענדליגע יארן נאכדעם. איך האב גענישטערט און איבערגעגענגען דעם ספר ההגנה צו זעהן וואס זיי זאגן דארטן ועוגן דער נושא. דער ספר באצייכנט דעם אקציע ווי א זאך וואס איז געטוהן געווארן אין ראם פון א אפגעזונדערטע באנדע קאנספיראטארן. פארוואס ברויך די ספר ההגנה עס מנסח זיין אזוי באליידיגנד. ספעציעל נאכוואס דו האסט שוין מסביר געווען פאר די עורכים פון די ספר ההגנה אין פערזענליכע קאנווערזעישנס די אונטערגרונד פון די גאנצע אקציע?
ת. נאכוואס דער עניין איז מפורסם געווארן האט סלוצקי, דער עורך פון די ספר ההגנה, געשריבן צו מיר, אז ער האט געפרעגט פון אלעמען מיט וועמען ער האט גערעדט אין (בעפארברייטונג צום ספר) אויב זיי האבן עפעס געוואוסט וועגן דער ענין און ער האט מיר אויך געפרעגט. סלוצקי האט קיין אהנונג נישט געהאט אז איך האב געהאט א קשר צו דער עניין. ער האט נישט געוואוסט וועגן קבוצת המרכז. ער האט נישט געוואוסט וועגן זכר. אפשר א משהו וועגן זכר. האב איך אים געענטפערט: לפי דעתי איז עס נישט אין די אינטערעסע פון מדנ"י צו מפרסם זיין דער עניין. די צייט איז נאכנישט געקומען. איך האב געטראכטן אז איך ברויך היטן אויף די גוטער נאמען פון יצחרק בן-צבי, דער נשיא פון לאנד. וועמען וועט עס העלפן? איך האב אים געשריבן אין דער גייסט: די צייט איז נאכנישט געקומען. אבער ער האט מיך נישט צוגעהערט און מקבל געווען דעם עדות, אזוי האט ער מיך געזאגט, פון יוסף הכט. איך האב אפילו נישט געוואוסט צו יוסף הכט האט בכלל געוואוסט וועגן דער גאנצער עניין. איך האב געטראכט אז ס'איז מעגליך ער ווייסט ווייל ער איז געווען א חבר פון די מרכז אבער איך בין נישט זיכער געווען. איך האב פון קיינעם, [אויך] נישט פון זכר, געקריגן אפילו א רמז אז הכט איז געווען פארמישט אין דעם. אבער וואס ער זאגט נאך, אין הכט'ס נאמען, איז נישט ריכטיג.
ש. וואס האסטו אין די קומענדיגע יאר פון ווען דו ביסט געצווינגען געווארן אדער פארבעטן געווארן צו פארלאזן ירושלים ביז דיין אומקער?
ת. וואס איך האב געטוהן? א גרויס חלק פון די צייט האב איך פארברענגט אין בית-חולים אין גליל, אין טבריה. איך בין אויך געווען א קראנקער אין קבוצת השרון. איידער איך בין קראנק געווארן האב איך געארבעט אין קבוצת השרון.
ש. ווען דו האסטט זיך צוריקגעקערט צו ירושלים האסטו זיך נאכאמאל געטראפן מיט זכר אוריאלי?
ת. פארשטייט זיך. איך האב מיך אויך געשריבן מיט אים. עס איז געווען צווישן אונז א געוויסע קשר אבער נאר צייטנווייז. נאכדעם וואס איך בין צוריקגעקומען צו ירושלים האב איך מיך אומגעקערט צו די הגנה ווייל ער האט געזאגט אז דער עניין איז שוין פארגעסן געווארן. און בכלל האב איך אפילו נישט געברויכט וויילן אזוי לאנג אוועק פון ירושלים. ער האט זיך זייער געפרייהט אז איך בין צוריק געווען.
ש. אין א פריעדיגע שמועס מיט אונז האסטו געזאגט, מתוך הנחה, נישט מתוך ידיעה, אז בן גוריון האט געוואוסט איבער די מארד איידער עס איז פארגעקומען.
ת. איך האב קיינמאל נישט דערמאנט בן גוריון'ס נאמען. איך האב נאר אפשר געזאגט אז אין דער נושא טאר מען נישט גרובן ווייל מען וועט נאך אנהויבן פרעגן אויב בן גוריון זעלבסט האט אויך געוואוסט דערפון. איך ווייס נישט אויב ער האט געוואוסט. ד.ה. איך האב בכלל נישט קיין מושג דערוועגן. איך ווייס אז יצחק בן צבי האט געוואוסט. זכר האט געוואוסט. איך האב געוואוסט און דער מענטש וואס האט דאס אויסגעפירט האט געוואוסט, אפשר (לאכט).
ש. א באדייטנדע לאך?
ת. - - - -
ש. ווען דו ביסט צוריקגעקומען צו ירושלים האסטו זיך גענומען אויפצובויען דער פלוגת המרכז, אויף וועמען דו ביסט געשטעלט געווארן, ביתר שאת. דער קבוצה האט דורכגעפירט א רייע ספעציעלע אקציעס. איינע פון די באקאנטע און אפשר די מערסט באקאנט איז געשען אין יאר 1927. און דאס איז געווען דאס לייגן א מינע נעבן די כותל המערבי; וואס איז דאס בעצם געווען?
ת. למעשה איז דער אקט נישט אויסגעפירט געווארן דורך קבוצת המרכז וועגן א פשוטע סיבה. ווען זכר האט מיר געגיבן די באפעהל דער אקציע אויסצופירן האט עס געמיינט אז מען ברויך צעשטערן דעם הויז פון שעיך המוגרבים. זיי פלעגן טשעפען און שטערן די תפילות ביים כותל. איך בין נישט קיין רעליגעיזער מענטש אבער אלס איד, אלס ציוני, האב איך דאס נישט געקענט סובל זיין. איך האב מיך געפרייהט ווען זכר האט מיך דאס געזאגט. כ'האב אים געזאגט, זיכער, איך וועל דאס דורכפירן. אבער זכר האט מיר געזאגט: ניין, איך רעד מיט דיר אבער איך וויל נישט קיינער אויסער אונז זאל דערפון וויסן און ביידע 'צוזאמען' מוזן מיר דאס דורכפירן. איך האב מיך געוואונדערט אויף אים. ווייל זכר האט נאר אפאר טאג פריער געבוירן זיין ערשטע מיידעלע. איך האב אים געזאגט: זכר, דו טארסט דיך נישט באשעפטיגן יעצט מיט עפעס וואס קען צוברענגען דו זאלסט ארעסטירט ווערן אדער נאך ערגער, געהארגעט ווערן; אבער ער האט געזאגט: דאס איז צו אן ערנסטער שריט מבחינה פוליטית. עס איז צו געפארפול און איך וויל זיין א הונדערט פראצענט זיכער אז עס ווערט אויסגעפירט ווערן כראוי. עס זענען נאר פארהאן צוויי מענטשן וועם איך געטרוי, איך און דו. האב איך געזאגט: פיין.
ש. אלזא האט איר דאן צוזאמען געמאכט א מינע..

[טאמבל סאס]

.

[המצפה לישועה]

מכתב גלוי אל גדולי ישראל מאת הגר"מ פריצקר, "הרב מברדיצ'ב", זצוק"ל (אמנם ישנה טעות אחת במכתב והיא שבעיתונים מודע שלא יהודים רצחוהו אך חוץ מטעות זו ישנה עדות שספריו מתועבים וחיבר שירי תועבות ועסק בספרי מינות.

זה זמן אשר זכיתי להסתופף בצל ארץ חמדתנו ולקבוע דירתי בעיר קדשנו ותפארתנו ירושלים קרתא דדהבא ת"ו. ומה מאוד שמחתי בראותי כי עיר האלוקים בקדושתה עומדת: עיר מליאה חכמים וסופרים, רבתי בדעה, רבתי בחכמה, רבתי ביראה, רבתי בחסידות. ורק דא עקא, כי במקום גילה שם רעדה אחזתני למראה הקטגוריא שבין תלמידי חכמים ההולכת וגדולה במחנה, וידי הצעירים והנרגנים במעל הזה, אשר לא פחדו ולא רחו לשנן כחרב לשונם, להתגולל במילי דכדיבי על חכמי אה"ק ותופסי התורה, לירות במו אופל לישרי לב, לבזותם בכל לשון של בזיון, מפיהם ומפי כתבם. ולמען תפוס את בית ישראל בלבבם סובבים בכחש לומר כי באמונה הם עושים, וכונתם גם רצויה לחזק היהדות, וגדולה עברה לשמה, וכי הוא דבר שהותר מכללו גם להוציא שם רע על גדולי ישראל (וכנזכר ב'קול יעקב' גליון ל"ט, במה שהכה על קדקדם הגאון ר' ישראל זאב מינצברג הי"ו). וכן מתירים לעצמם לשלוח חיצים למרחוק, לפרסם דברי בוז וקלון נגד ת"ח בדברים אשר לא כדת, להפיצם בישראל ע"י עיתונים שנוח להם שלא נבראו משנבראו. ואני בבואי הנה ממדינת פולין, מקום מרכזה של אגודת ישראל בחו"ל, קנא קינאתי לכבוד עיר קודשנו, ודברתי עם אחדים מהם בתוכחת מגולה מאהבה מסותרת, באומרי להם מה ראיתם על ככה ומה הגיע אליכם, לעשות זר מעשיכם למרות רצון גאוני וצדיקי המדינה ונגד מטרת האגודה אשר על ארץ יסדה להרים כבוד תורתנו וארצנו הקדושה.

ואף הם השיבו בדחיה וכחומר חותם התהפכו בתשובותיהם פעם כה ופעם כה, ובכן הסכמתי לקיים מ"ש חז"ל: "כשם שמצוה לומר דבר הנשמע וכו'", ואמרתי סוף כל סוף תתגלה האמת. ואל ת"ח המוכים בשבט פיהם אמרתי טוב לכם להיות מן הנעלבים ואינם עולבים וצדיקים תחילתם יסורים וסופם שלוה, ובמשך הזמן בטח יסכרו פיהם של בעלי המחלוקת ובוזי התורה, והתבערה תשקע במקומה.

אפס כסבור הייתי לישב בשלוה, וקפץ עלינו רוגזו של אותו האיש ד"ר די האן, אשר לקחו להם דבר הריגתו לקו, באמרם כי זה היה רצח מדיני. ומיום ליום מרבים לספר ולכתוב אודותיו, ותבקע הארץ לקולם בעתונם ובכתבם מכזבים שונים, ובוש לא יבושו לטהר את השרץ ולהרימו על נס, והם כים נגרס, לא ינוחו ולא ישקוטו לראות את הגולה לפניהם כמדורת אש ח"ו. וכאשר עינינו הרואות כי גם אחד מגדולי האגודה הוא הרב הגאון רי"ל צירלסון מקישינוב הי"ו האי מאן דשפיר שומעניה מאז ועד היום, גם הוא בתומו נלכד במצודתם, בהספד שערך עליו (כפי שנתפרסם ב"קול ישראל") בהחליטו שנהרג ע"י אחד מאחינו (הפוך ממה שנודע אח"כ בעתונים) ובהשוותו אותו לקדושים אשר בארץ ובתארים רבים אשר לא פללתי מאז ומעולם. אז אמרתי לא עת לחשות, עת להשמיע קולי ברבים, ולמחות את אבן הטועים ומטעים בגודל השקרנות של צעירים מחרחרים. ואשר גם אחרי שנתפשטו ספריו המתועבים על פני ארץ וחוצות. וחוב קדוש מוטל על כל מי שיראת ה' נוגעת ללבבו, לגלות קלונו למען הרים מכשול מדרך עם ה' ילדי צאן קדשים והמון הפשוטים שדעתם קלה, כי היכי דלא לגררו אבתריה, ולא יתגאלו בספרי המינות ולא ישתו מהמים המאררים בשירי תועבותיו. והנה לדאבון לבבנו נהפוך הוא, כי גם היום בוש לא יבושו לכנותו בשם "קדוש" "מורם מעם" ודכוותיה, ולהציג בשער עתונם קטע אחד משיריו. וכאשר יבואו ויטפחו על פניהם לאמר: ראו מה עשיתם ואת מי גידלתם? אף הם יצטדקו ויאמרו כי "כל זה כתב בתור משורר שאין לו קשר נפשי לזה, ומה בכך?" אוי לדור שכך עלתה בימיו, שימצאו אנשים הדוגלים בשם "יהדות חרדית", ומרהיבים בנפשם לומר כזאת לעיני השמש באין מכלים ולהעלות הדברים האלה גם בעתון הנושא עליו שם האגודה. ולא די להם במעשיהם הקודמים בהכריחם את היתומים ללכת בראש הלוויתו ולצעוק: "אוי, כי נפלה עטרת ראשנו!" אלא, כי עוד יוסיפו סרה לשנות באיוולתם לחזור ולחזור ולהדפיס, הלא למשמע אוזן דאבה נפשנו!

והנה בדברי בזה עם מיודעי ומכירי מאנשי "אגודת ישראל" ובהוכיחי אותם למה יעצרו במילים וכף ישימו למו פיהם ולמה לא ימחו על כבוד שמים נגד הפצת דברים כאלה בעתון האגודה? ותהי תשובתם כי גם הם מצטערים על זה וכבר מחו נגד זה בכל לשון של מחאה, ושומע אין להם, והדבר תלוי אך בראשי האגודה שבגולה, הם אך הם היכולת בידם לעצור בעד הרעה.

ובכן אמרתי זאת חובתי ואעשה. כשופר ארים קולי ואציגה בשער בת רבים מחאתי זו, מנהמת לבי אשאג לרועי ישראל, גדולי האגודה: אייכם?! אייכם גאוני וצדיקי פולין וליטא? מאז ועד היום הנכם עומדים כחומה בצורה להגן על היהדות לבתי תת לרוחות רעות לפרוע בה פרעות, ודבריכם בקול חוצב להבות אש להרחיק את התשב"ר מספרות מרה ועתונות זרה לרוח היהדות והמסורה, ועתה כולכם תחרישון. עד מתי תשימו יד לפה? עד מתי תעמדו מרחוק בענינים כאלה העומדים ברומו של עולם? למי מקדושים נפנה? לפני מי נשפוך מר שיחנו אם לא לפני עיני העדה ומגיני חינוך ילדי ישראל הסוככים בכנפיהם על כל קדשי ישראל? האם אין זאת חובתכם לגעור בנזיפה באלה האומרים להכות על דברים רעים כאלה ולהצדיק את כותבם שכתב מה שכתב אך בתור "משורר"? האם אין זאת חובתכם להקהות את שיניהם בזה ולהסיר את המכשלה הזאת מקרב עם קדוש?

רועי ישראל האזינו! הטו אוזניכם לאמרי פי, קבלו האמת ממי שאמרו, ואשרי הדור שהגדולים נשמעים לקטנים, כי לא מליבי דברתי כי אם בשם רבבות אלפי שלומי אמוני ישראל, אשר מכאב ליבם ומשבר רוח יילילו על הפרצות האלו. הראו נא אפוא עוז התלהבותכם לכל קודשינו וביחוד לעניני החינוך שהוא העמוד התווך שכל היהדות נשענת עליו. התעוררו נא בקנאתכם לתורה וישראל. אל תחרישו, כי אם החרש תחרישו לעת הזאת מי יודע אם לא תספה המספחת ח"ו, הצילו נא בעוד מועד וכרוזא קרו בחיל, וכפו כאגמון ראשי הכותבים הללו לבער עת כתבי און אלה שהם אבות נזיקין לקודשי ישראל, הן ותולדותיהן כיוצא בהם. סורו טמא יקראו למו. תזרם ורוח תשאם. כמו כן יתפרסם ביחוד בעתוני האגודה כי כל השבחים שנאמרו ונשנו בהם עליו ע"י איזה יחידים, על דעת עצמם עשו מחסרון ידיעת מעשיו של אותו האיש, וכהיום שכבר נתפרסם בשמו ובמעשיו ובמקומו, גם המה נחמו על דבריהם ומכריזים בשערי עתונם כי דברים שאמרו ושכתבו טעות היו בידם, ושבו ורפא להם.

וכמו כן יקראו לתקן את עוותתם בבזיון ת"ח (שהיה עד כה באופן מבהיל) בחרטה על העבר וקבלה להבא ובבקשת סליחה ומחילה כמשפט כתוב הדר בתוה"ק ומהיום והלאה יתנו כבוד לתורה ולומדיה, ואת יראי ד' יכבדו. והרבנים הגאונים והצדיקים ילבשו אף הם מדת ת"ח, המרבים שלום בעולם ויענו ויאמרו סלחנו, ובכן צדיקים יראו וישמחו וישרים יעלוזו בירושלים הבנויה כעיר שחוברה לה יחדיו כמאמרם ז"ל, ונתברך כולנו בשנה טובה ומבורכת, כנפש הבאעה"ח למען כבוד תורתנו ואה"ק ת"ו.

משה פריצקר, רב ודומ"ץ מברדיטשוב.


כתבה בעיתון משפחה הגדישה את הסאה בצורה מחפירה, ועל כך לא נוכל שלא להגיב. באופן אחר, יכולה לשמש כתבה זו כבנין-אב ומדגם מייצג לתופעת שכתוב ההיסטוריה והטיוח ולמגמתיות הזולה הרווחת בקרב אותם ה"היסטוריונים":

בעיתון 'משפחה' מס' 948, ג' ניסן תש"ע, הופיעה כתבה מאת "א. נתנאל" על פרשיה היסטורית כאובה. מדובר במותו של אדם תימהוני בשם יעקב ישראל דה-האן, אשר נהרג לפני 86 שנה בידי אנשי 'ההגנה'.

כאן שוב מופיעה לנגד עינינו תופעת הצנזורה במלבושיה ומחלצותיה המפוארים: הפיכת אדם טמא ושנאוי ל"קדוש", העלמת דעת גדולי ישראל ודמגוגיה זולה בסגנון היסטורי. והכל, כמובן, בשם ה'חרדיות'.

טרם ניגש לברר את תוכן הדברים, נציין כמה מהתארים שמזכה בהם בעלת הכתבה, את מושא כתבתה – יעקב דה-האן: "קדוש", "רבי", "הרב", "יהודי חרדי".

ומהם דעותיו של אותו דה-האן? מסופר לנו בקצרה בשתי מילים: "התנגד לציונות". כנראה שזה כבר מעניק לו אישור כניסה ל"עולם התורה'".

ומה מסופר לנו בכתבה?
שיעקב דה-האן התמים, נהרג בלכתו לתומו ברחוב, לאחר שיצא מתפילת ערבית.
הקורא הפשוט שאינו מכיר מקרוב את פרטי הפרשה, וסומך על אמינות העיתון, מקבל את הרושם כאילו מדובר ברצח אכזרי כלפי יהודי קדוש וטהור, שביקש לעבוד את ה' בשקט ובשלווה, ולפתע באו אכזרים וקיפדו את פתיל חייו.

מוזר מאד הוא שהרקע לסיפור אינו מוזכר כמעט, וגם המעט שנכתב – מטושטש ביותר. אין פלא בדבר, שהרי לפי דעת הכותבת: "היסטוריה היא דבר רציני מכדי שיניחו אותו להיסטוריונים" (ציטוט מתוך הכתבה). אכן, משפט נאה לכתבה המתעלמת מכל החומר ההיסטורי הקשור לפרשה.

בגוף הכתבה מופיעים בקיצור קורות חייו של דה-האן, אשר שימש כאחד ממנהיגי 'העדה החרדית', ומדמויות ההוד שבראשה. כמובן, מושמטים מתוכם מספר פרטים מביכים, אשר ניתן למוצאם כתובים שחור על גבי לבן בכל אנציקלופדיה שהיא. לולא היו משכתבי ההיסטוריה מאלצים אותנו להזכירם, היינו מוותרים על כך, אך יש גבול לתעלולי הלבלרים, ולנו אין רשות לשתוק למול זיוף חמור כל כך.

והנה הפרטים שהושמטו בכתבה:
א. דה-האן היה נשוי לנוצרייה (גם בעת שהיה ממנהיגי הקנאים).
ב. הוא סבל ממחלות נפשיות נוראיות.
ג. הוא היה שטוף בעבודה זרה ובכפירה.
ד. הוא כתב כמה ספרי שירים, מלאים בזימה ועבודה זרה.

יעקב דה-האן היה חבר באותה קבוצת מתפרעים, המכונים 'קנאים', אשר אמללה את חיי רבני ירושלים, ובראשם מרן הראי"ה קוק. במשך שנים ארוכות בצעו הקנאים פגיעות נוראיות ברבני ירושלים, ממש בלי רחמים. פגיעות אלו הקימו כנגדם מחאות חריפות ביותר, עד אשר הקנאים הוחרמו ונודו מתוך הציבור, כולל מוסדותיהם ועיתונם 'קול ישראל'. חלק מאותה כנופיה לא הסתפק בביזוי הרבנים ובהפצת קלונם באמצעות שקרים משונים, אלא שלח את ידו גם ברדיפת האומה הישראלית בדרכים שונות ומשונות, למול מחאת הישוב היהודי בארץ על כל פלגיו, ונגד דעת גדולי ישראל בארץ.

פעילותו של דה-האן בתוך אותה כנופיה כתובה כולה בעיתוני התקופה. הוא גם זכה להיכתב בפרוטוקולים של המשטרה ובתי הסוהר, כשותף לקנאים שנאסרו בעוון פגיעתם במרן הראי"ה ורבני ירושלים, וכן בתביעה ממונית שהגיש בבית המשפט כנגד מרן הראי"ה... והדברים נגישים לכל המתעניין בהם.

הספרים עליהם התבססה הכתבה (ואף מוזכרים בה בפירוש) נכתבו ע"י גורמים קיצוניים-קנאיים, השייכים (לפחות בחלקם) לחוגי נטורי קרתא. מלבד שאלת מהימנותם, יש לזכור כי רוח הציבור החרדי כיום רחוקה מאוד מהשקפותיהם. חבל שעיתון מכובד כמו 'משפחה', המדמה לייצג את הצבור החרדי הכללי (כפי הרמוז בשמו: "השבועון לבית היהודי"), הדרדר לדעות קיצוניות שכאלו.

התמיהה על עתון משפחה משפחה גדולה במיוחד, משום שהוא מתיימר לייצג את הקהל החרדי המתון והחושב. והנה, בתוך אותו גיליון עצמו, מופיעה כתבה מרכזית על מי שישב על כסאו של מרן הגאון ראי"ה קוק זצ"ל והיה בדעותיו, "מרן הגאון רבי צבי פסח פראנק זצ"ל, רבה של ירושלים ועמוד ההוראה בדורו"!

אין לנו הסבר אחר להפכפכנות זאת מלבד צביעות: מצד אחד מעניקים כבוד לרבני ירושלים, ומצד שני מגדלים את ערכם של מבזיהם ופוגעיהם!'
כמובן, זהו לא דבר חדש בעיתון 'משפחה', וגם לא 'חידוש' שלהם. לא נדיר למצוא בעיתונות החרדית כתבה אחת הכוללת גם את "מרן הגרצ"פ פראנק רבה של ירושלים", וגם את עמיתו "מרן הגרי"ח זוננפלד מרא דארעא דישראל"... מעניין לחשוב כיצד היו מגיבים הרב פראנק ושאר רבני ירושלים ביחס לפרסום כתבה מכבדת-מכוערת על אותו האיש המתועב יעקב דה-האן.

גדולי ישראל הביעו בגלוי את דעתם הנחרצת נגד אותו האיש דה-האן. הם חזרו והתריעו, במאמרים ובמכתבים, נגד אותם קנאים שהתהדרו בשמו. המכתב הנ"ל הוא דוגמה לכך. יש לציין שנכתב זה דיקף את דעת כלל גדולי ירושלים שאינם מקנאי העדה החרדית ולא הולכות שולל על ידם.