ידיעות חז"ל און די מציאות

[[NAMELESS]]

פארוואס ביי טריפות מער? (לאמיתו של דבר געדענק איך עפעס אזא חזון איש אבער ער גייט מיט די מהלך אז נשתנו הטבעים איך האף עס נאך אויפצוזיכן )

[מוח שליט]

לכאורה יא. נאר ביי טרפות קען מען חקר'נען אז בעצם זענען די עצם טרפות מקובל מסיני, נאר דער טעם זייערע (אז זיי קענען נישט אויסלעבן י"ב חודש) איז נישט מקובל נאר חז"ל'ס. דאס הייסט, אפילו אז מ'נעמט נישט אן הרב כרמל'ס מהלך אייביג, לאזט זיך דאס טענה'ן ביי טרפות ספעציפיש.

דאס האט נישט מיט הרב כרמל, און מען דארף נישט צוקומען צו דיין אפטייטש פון טריפות וקבלת חז"ל אויף דערויף. עס איז דא קלארע הלכות אז אפי' אויב א זקן תלמיד חכם וחבר סנהדרין, פארשטייט קלאר אז ער איז גערעכט קעגן רוב חכמים, דארף ער זיך געהעריג פירן ווי די רוב. אויב נישט איז ער א זקן ממרא. קען זיין אז ביחידות קען ער זיך פירען כשיטתו איך געדענק נישט, אבער בציבור דארף ער אוודאי נוהג זיין ווי די רוב. דאס איז די גאנצע מושג פון געזעצען פאר די פאלק. אויב נישט קען מען דאך אלעס לאזען לויטן געוויסען פון יעדע יחיד. געזעץ איז פשט אז מען גייט האבען א סיסטעם פאר קאלעקטיווער הנהגה. נישט כל הישר בעיניו יעשה.
א חלק פון די אויסשטעל איז, א מהלך וויאזוי צו קענען טוישען דאס געזעץ. ווילאנג מען האט נישט אויסגעפאלגט די פרטים פון די מהלך, דאן טוישט מען נישט.

[[NAMELESS]]

מח, דו וואלסט מתיר געווען אן עגונה פון א מאן וואס איז געווען טריפה אפילו אויב לויט היינטיגע סייענס קען ער איבערלעבן?

[ממרום שלח אש]

יאיר, די מעשה פון סאלעמענדער קען מען גרינג פארענטפערן כדלהלן

אין ספר הברית זאגט ער אז א חלק פון די מעשיות אין חז"ל איז נישט מקובל, און ס'איז נישט אמת, סאיז בלויז שיין אראפגעלייגט די מעשה, אז ס'וואלט געקענט אזוי זיין, אדער אז סאיז זייער מעגליך אז די מעשה האט אויסגעקוקט בערך אזוי.

(הערת ממרום שלח אש: נראה לי, ס'איז זייער דומה צו סיני מאלעוויצקיס הערליכע שילדערונגען איבער שמחת בית השואבה, עליה לרגל וכו. אין "דער איד", ער מיינט נישט קיינעם איינצורעדן אז אזוי איז עס פונקטליך געווען, און דאך איז עס זייער אינטערעסאנט)

ס'איז מסתמא דא א נאמען דערפאר, צווישן א דאקומענטארי און א נאוועלע, זאלן די חכמי אומות העולם דא עס קאטעגאריעזירן.

תמצית שיטתו לפענ"דו: סאיז נישט אמת, און חז"ל האבן בכלל נישט פלאנירט אז דו זאלסט אזוי מיינען, כאטש זיי האבן נישט אפן געזאגט אזוי, ווייל סאיז געווען ביי זיי א דבר פשוט.

ממילא די סאלעמענדער מעשה האבן זיי מטעים געווען לויט זייער פארשטאנד, אנשטאט צו זאגן אז עס האט פאסירט א נס, האבן זיי עס אנגעלייגט אויף א מעגליכע טבעיותדיגע (כפי הבנתם אז) פאקטאר.

[מוח שליט]

מח, דו וואלסט מתיר געווען אן עגונה פון א מאן וואס איז געווען טריפה אפילו אויב לויט היינטיגע סייענס קען ער איבערלעבן?

וואס טוסטו אויב עס זענען דא צוויי עדים אויף א מענטש אז ער איז געשטארבען צוויי חדשים צוריק. דו ביסט קלאר כשמש בצהרים אז פאריגע וואך אין טיילאנד האסטו געכאפט א לאנגע שמועס מיט אים. וועסטו מתיר זיין די עגונה?
דו פרובירסט אפצווענדען די גאנצע קאנצעפט פון געזעץ? געזעץ איז זיכערע וועג וויאזו זיך צו פירן, נישט א זיכערע וועג אויף מברר זיין די פאקטן.

[יידל]

ממרום, די אמת'ער אמת איז אז ר' עזריה מן האדומים זעלבסט האט נישט בלויז געזאגט זיין מיינונג איבער די סייענס אין חז"ל נאר אויך איבער היסטאריע אין חז"ל, ואין אתי כוח להאריך.

[מוח שליט]

ממרום, די אמת'ער אמת איז אז ר' עזריה מן האדומים זעלבסט האט נישט בלויז געזאגט זיין מיינונג איבער די סייענס אין חז"ל נאר אויך איבער היסטאריע אין חז"ל, ואין אתי כוח להאריך.

דאס איז געווען מיין ערשטער רעאקציע ביים ליינען תחכמוני'ן. די טענות אויף מאור עינים זענען דאך סאך מער ווי מכח שיטתו בענין ידיעת המדע של חז"ל. האט ער גארנישט געזאגט בנוגע די תורה זעלבסט? מען דארף נאכקוקען צו די מהר"ל באציט זיך סטריקטלי נאר אויך די נקודה פון מדע.

[[NAMELESS]]

מח, דו וואלסט מתיר געווען אן עגונה פון א מאן וואס איז געווען טריפה אפילו אויב לויט היינטיגע סייענס קען ער איבערלעבן?

וואס טוסטו אויב עס זענען דא צוויי עדים אויף א מענטש אז ער איז געשטארבען צוויי חדשים צוריק. דו ביסט קלאר כשמש בצהרים אז פאריגע וואך אין טיילאנד האסטו געכאפט א לאנגע שמועס מיט אים. וועסטו מתיר זיין די עגונה?
דו פרובירסט אפצווענדען די גאנצע קאנצעפט פון געזעץ? געזעץ איז זיכערע וועג וויאזו זיך צו פירן, נישט א זיכערע וועג אויף מברר זיין די פאקטן.

איך זעה אז למעשה איז דיין ענטפער אז יא , איך געדענק צו זעהן אין חזון איש אנדערש.
ובנוגע שאלתך איז גארנישט אזוי פשוט אז איך אליין וואלט געמעגט פסק'נען בכה"ג.

[יאיר]

יאיר, כ'פארשטיי נישט וואס דו פרעגסט. דו פרעגסט אפ תחכמוני'ס פארעם פון אפאלאגעטיק (אז חז"ל האבן נישט געמוזט קענען סייענס) מיטן צוריקגיין צו א פארעם פון אפאלאגעטיק וועלכע איז זיכער נישט אמת?

פרעגסט גוטע קושיות, אז למעשה ווי נישט ווי פארבינדט דאך די גמרא די מעשה מיטן נחש מיט א פסוק, און דאס איז דאך זיכער אז דרשות חז"ל זענען אמת לאמתו. אבער דיין מסקנא וואס דו ציסט איז אז מ'מוז צוקומען צו די "טיפישע חרדי'שע" אפאלגעטיקס און זאגן אז אזא שלאנג האט טאקע יא עקזעסטירט און אז עס איז טאקע געווען דער מיטאלאגישער סאלאמענדער וועמענס בלוט איז געווען פייער-פרוף, איז אבסורד און כ'בין זיכער אז דו וועסט מסכים זיין דערצו. איי די גמרא ברענגט א דרש? וועלן מיר מוזן זאגן אז דער דרש איז נישט געווען מקובל מסיני נאר איז געווען א פירוש אין פסוק באזירט אויף די סייענס בזמניהם. די זעלבע איז מיט די מעשה מיטן סלמנדרא אז זיין מאמע האט אים באשמירט וועלכע איז א דרשה נישט מקובל מסיני נאר איז נתחדש געווארן דורכן בעל המימרא באזירט אויף די פסוקים און די סייענס פון זיינסצייט.

קודם, איך פרעג גארנישט אפ. איך וויל נאר פארשטיין. איך וויל פארשטיין פארוואס תחכמוני האט טענות אויף די אלע וואס טענה'ן אז חז"ל האבן געקענט אלע סייענס, און ווען מ'דרוקט זיי צו צום וואנט דרייען זיי זיך ארויס מיט שוואכע תירוצים, בעת ער אליין טוט די זעלבע זאך. ווען עס קומט צו רעזולטאטן פון זיינע טעאריעס מוז ער אויך דרייען מיט די צונג. דעמאלט קען איך דאך שוין בלייבן מיט דעם ערשטן מהלך?

יעצט, צום ענין. דארפן מיר אביסל פארשטיין וואו איז דער גדר. אויף אגדה ווייסן מיר שוין פון כמה ראשונים אז מען האט עס געזאגט בדרך סברא און נישט אלס א זיכערע זאך. אבער דעמאלט דארפסטו אוועקווארפן דיין הנחה אז "דאס איז דאך זיכער אז דרשות חז"ל זענען אמת לאמתו." ווייל עכ"פ ביי אגדה איז זיכער אז עס מוז נישט זיין אמת לאמיתו. דאס איז שוין א ריזיגע השלכה וואס וועט אויסקומען פון תחכמוני'ס מהלך.

והשנית, וואס איז מיט די פאקטישע מעשה וואס דער מדרש ברענגט אז מען האט געמאכט אן עקספערימענט און געזען אז די ימי הריון פונ'ם נחש איז זיבן יאר? איך גלייב אז א מעשה וואס די גמרא ברענגט אלס אן אמת'ע עובדא איז זיכער אמת לאמיתו. אבער לויט תחכמוני'ס מהלך וועלן מיר מוזן דרייען מיט תירוצים וואס זענען לכאורה נישט קיין סאך בעסער ווי אזעלכע מהלכים ווי נשתנו הטבעים.

דריטנס, דאס אז "חז"ל האבן נישט געקענט קיין סייענס", איז גארנישט אזא פשוט'ע סטעטימענט. מיר רעדן דאך דא פון שרפי מעלה, קדושים וטהורים, תחיית המתים (מגילה ז), שפאלטן ימ'ען (חולין ז), באשאפן גולמים און בהמות צו עסן לכבוד שבת (סנהדרין סה) איז ביי זיי געווען א קינדער שפיל. די אלע איבערנאטורליכע זאכן האבן זיי געקענט, נאר דאס אז די וועלט איז רינדעכיג האבן זיי נישט געוואוסט? ווי אזוי דער באשעפער האט באשאפן די וועלט מיט ספר יצירה האבן זיי געוואוסט, אבער ווי אזוי די יצירה אליין זעט אויס האבן זיי נישט געוואוסט?

יא, רבי אברהם בן הרמב"ם זאגט טאקע אז טייל פון די מעשיות זענען נישט געמיינט כפשוטם. אבער לדעתי איז דאס נישט קיין סאך א בעסערע ענטפער ווי נשתנו הטבעים, און בכל אופן האבן מיר שוין נאך א ריזיגע נפקא מינא לויט תחכמוני'ס מהלך.

פערטנס, דארפן מיר וויסן ביז ווי ווייט דער גדר גייט. אויב דער מאמר חז"ל אז איינער וואס ביקט זיך נישט ביי מודים ווערט זיין שדרה א נחש איז געבויט אויף מיטאלאגיע, פארוואס קען נישט זיין אז די אנדערע אזעלכע עונשים איז אויך געבויט אויף - אדער זענען זיי אליין - מיטאלאגיעס?

אין די גאנצע גמרא אין חגיגה וואס תחכמוני ברענגט וואו עס ווערט מבואר די קאסמאלאגיע פון די וועלט, וואס תחכמוני ווייזט אויף אז דאס איז פאלש, צווישן די אלע מימרות איבער די זיבן רקיעים וכדו' ווערט דערמאנט די באקאנטע מימרא "כל המפסיק ממשנתו מאכילין אותו גחלי רתמים". אויב תחכמוני פארשטייט אז די אלע גמרות פארדעם און נאכדעם זענען פאלש, און זענען נישט געמיינט געווארן שלא כפשוטם, פארוואס זאל ער גלייבן אין די אויבנדערמאנטע מימרא?

מיין ציל איז נישט צו אפפרעגן אדער צו זאגן אז דער חרדי'שער מהלך איז בעסער. מיין ציל איז צו פארשטיין די אלע אזעלכע אפאלאגעטיקס ווי סליפקין וכל הדומה לו וואס מאכן אזא באקוועמע חילוק פון תורה מיט סייענס, לא ראי זה כראי זה, פארוואס זייער ראציאנעלע מהלך ווערט מיסטעריעז פארשווינדן ווען עס קומט צו די נפקא מינא'ס וואס וועלן אויסקומען פון זייערע תירוצים.

[יאיר]

יאיר, די מעשה פון סאלעמענדער קען מען גרינג פארענטפערן כדלהלן

אין ספר הברית זאגט ער אז א חלק פון די מעשיות אין חז"ל איז נישט מקובל, און ס'איז נישט אמת, סאיז בלויז שיין אראפגעלייגט די מעשה, אז ס'וואלט געקענט אזוי זיין, אדער אז סאיז זייער מעגליך אז די מעשה האט אויסגעקוקט בערך אזוי.

(הערת ממרום שלח אש: נראה לי, ס'איז זייער דומה צו סיני מאלעוויצקיס הערליכע שילדערונגען איבער שמחת בית השואבה, עליה לרגל וכו. אין "דער איד", ער מיינט נישט קיינעם איינצורעדן אז אזוי איז עס פונקטליך געווען, און דאך איז עס זייער אינטערעסאנט)

ס'איז מסתמא דא א נאמען דערפאר, צווישן א דאקומענטארי און א נאוועלע, זאלן די חכמי אומות העולם דא עס קאטעגאריעזירן.

תמצית שיטתו לפענ"דו: סאיז נישט אמת, און חז"ל האבן בכלל נישט פלאנירט אז דו זאלסט אזוי מיינען, כאטש זיי האבן נישט אפן געזאגט אזוי, ווייל סאיז געווען ביי זיי א דבר פשוט.

ממילא די סאלעמענדער מעשה האבן זיי מטעים געווען לויט זייער פארשטאנד, אנשטאט צו זאגן אז עס האט פאסירט א נס, האבן זיי עס אנגעלייגט אויף א מעגליכע טבעיותדיגע (כפי הבנתם אז) פאקטאר.

א פראפעסאר האט אמאל ארויסגעגעבן א בוך וואו ער ווייזט אויף אז אויב מען עסט צופיל פלייש ווערט מען קראנק. קודם ברענגט ער זיך ראיות פון אנדערע פראפעסארן, דערנאך שרייבט ער אז עס זענען געווען וואס האבן גע'טענה'ט פארקערט, און מען האט געמאכט אן עקספערימענט און מ'האט געזען קלאר אז ס'איז יא אזוי, די אלע וואס האבן געגעסן א תרטימר בשר זענען געווארן חולים מסוכנים. יעדער האט אנגענומען די ווערטער פון דעם הויכגעשעצטן פראפעסאר, און מ'האט געציטערט צו עסן צופיל פלייש. ויהי היום, איינער אן אשר קרך'ניק האט אפגעמאכט אז ער שפרינגט אריין, ער עסט זיך אן מיט פלייש פאר זיבן טעג און זיבן נעכט, און צו זיין וואונדער זעט ער אז ער בלייבט געזונט און שטארק ווי א בער. אנדערע האבן צוביסלעך נאכגעטון, און ס'ווייזט זיך אויף אז לא דובים ולא יער, קיינער ווערט נישט קראנק פון פלייש אדרבה, ס'איז גאר געזונט צו עסן אסאך פלייש. קומט מען צום פראפעסאר מיט טענות, וואס שרייבסטו ליגנט. קודם ענטפערט ער, מיין עקספערימענט איז געווען פאר צוואנציג יאר צוריק, מעגליך אז היינט איז עס שוין נישט שעדליך און ס'איז גאר אפילו געזונט. עטליכע מענטשן זענען צופרידן מיט'ן תירוץ און גייען אהיים. די איבריגע האבן אים וויייטער געמוטשעט, גיבט ער א זאג, דו מיינסט אז איך רעד פון געווענליכע פלייש, איך רעד פון עפעס א זעלטענע מין שליו וואס ווען מען עסט דאס דרייסיג טעג גייט עס ארויס פון די נאז און מען שטארבט. נאך א האלבער עולם גייט אהיים צופרידן. פאר די פאר עקשנים וואס בלייבן איבער גיבט ער א זאג שטילערהייט, כ'האב סתם געוואלט שרייבן א שיינע מעשה, כ'האב געוואלט זען צו דער עולם וועט מיר טאקע גלייבן אויפ'ן ווארט. און די עקספערימענט? ס'איז א משל.

[מוח שליט]

מח, דו וואלסט מתיר געווען אן עגונה פון א מאן וואס איז געווען טריפה אפילו אויב לויט היינטיגע סייענס קען ער איבערלעבן?

וואס טוסטו אויב עס זענען דא צוויי עדים אויף א מענטש אז ער איז געשטארבען צוויי חדשים צוריק. דו ביסט קלאר כשמש בצהרים אז פאריגע וואך אין טיילאנד האסטו געכאפט א לאנגע שמועס מיט אים. וועסטו מתיר זיין די עגונה?
דו פרובירסט אפצווענדען די גאנצע קאנצעפט פון געזעץ? געזעץ איז זיכערע וועג וויאזו זיך צו פירן, נישט א זיכערע וועג אויף מברר זיין די פאקטן.

איך זעה אז למעשה איז דיין ענטפער אז יא , איך געדענק צו זעהן אין חזון איש אנדערש.
ובנוגע שאלתך איז גארנישט אזוי פשוט אז איך אליין וואלט געמעגט פסק'נען בכה"ג.

גערעכט בנוגע דיין צווייטע פוינט. די רמב"ם זאגט אויב א דיין זעהט אז די עדים זאגן ליגענט, אפי' ער קען נישט אויפווייזען, זאל ער אוועקשפאצירען. קומט אויס אז אויב מיר אלע דיינים האבען געשמועסט מיט די מענטש אין טיילאנד קענען מיר נישט מתיר זיין די עגונה מכח עדים. לויט דעם דארף מען גאר שטארק צוהערען צו די מדע זמנינו. איז טאקע לכאורה דיין טענה יא א גערעכטער. מען וועט נישט מעגן הרגענן קיין שום כנים שבת וכדו'. מען וועט דארפען טוישען אלע הלכות לויט די היינטיגע וויסנשאפט. מען וועט אפשר יא דארפען צוקומען צו הרב כרמל אז מיר ווייסען נישט פונקטליך צו חז"ל האבען ממש געמיינט די משקל זאל זיין אויב פרים ורבים כאלים, אדער זיי האבען געהאלטען אז אזעלכע פיצלעך מינים האבען נישט קיין דין ברי', און זיי האבען געניצט איין ציור פון פרים ורבים כאילים. משא"כ אויף זאכען וואס מיר זענען קלאר אז די עיקר משקל איז אויב לעבט ער אדער נישט, איז דאך פשוט אז ווען דער מענטש וואס איז שוין א טריפה פיר יאר שטייט און שמועסט מיט אונז דא, וועט קיינער נישט מתיר זיין זיין ווייב.
באמת לייג איך גארנישט צו דא. די נושאים זענען אויסגעדראשען, ניין?

[יידל]

קודם, איך פרעג גארנישט אפ. איך וויל נאר פארשטיין. איך וויל פארשטיין פארוואס תחכמוני האט טענות אויף די אלע וואס טענה'ן אז חז"ל האבן געקענט אלע סייענס, און ווען מ'דרוקט זיי צו צום וואנט דרייען זיי זיך ארויס מיט שוואכע תירוצים, בעת ער אליין טוט די זעלבע זאך. ווען עס קומט צו רעזולטאטן פון זיינע טעאריעס מוז ער אויך דרייען מיט די צונג. דעמאלט קען איך דאך שוין בלייבן מיט דעם ערשטן מהלך?

אודאי נישט. דער ערשטער מהלך איז דאך ברור לעיני כל אז עס איז פאלש. קיינער וואלט אביעקטיווערהייט נישט געזאגט אז עס איז אמאל געווען א פייער-פרוף סאלעמענדער. די איינציגסטע סיבה צו דארפן אננעמען א זאך וואס החוש מכחישו איז וויבאלד מען האט א פריארי באשלאסן אז אלע אגדות חז"ל זענען אמת כפשוטם. משא"כ תחכמוני'ס מהלך איז טאקע אויך אפאלגעטיקס, אבער אפאלגעטיקס המתקבל על הדעת אביעקטיווערהייט.

יעצט, צום ענין. דארפן מיר אביסל פארשטיין וואו איז דער גדר. אויף אגדה ווייסן מיר שוין פון כמה ראשונים אז מען האט עס געזאגט בדרך סברא און נישט אלס א זיכערע זאך. אבער דעמאלט דארפסטו אוועקווארפן דיין הנחה אז "דאס איז דאך זיכער אז דרשות חז"ל זענען אמת לאמתו." ווייל עכ"פ ביי אגדה איז זיכער אז עס מוז נישט זיין אמת לאמיתו. דאס איז שוין א ריזיגע השלכה וואס וועט אויסקומען פון תחכמוני'ס מהלך.

כלל וכלל לא. צו איז דען דער ריטב"א וואס זאגט אז רוב דרשות חז"ל זענען נישט מער ווי אייגן-געמאכטע אסמכתות א משכיל חלילה?

והשנית, וואס איז מיט די פאקטישע מעשה וואס דער מדרש ברענגט אז מען האט געמאכט אן עקספערימענט און געזען אז די ימי הריון פונ'ם נחש איז זיבן יאר? איך גלייב אז א מעשה וואס די גמרא ברענגט אלס אן אמת'ע עובדא איז זיכער אמת לאמיתו. אבער לויט תחכמוני'ס מהלך וועלן מיר מוזן דרייען מיט תירוצים וואס זענען לכאורה נישט קיין סאך בעסער ווי אזעלכע מהלכים ווי נשתנו הטבעים.

אודאי אויב מען גלייבט אז א מעשה וואס די גמרא ברענגט איז אמת לאמיתו, איז תחכמוני'ס ענטפער נישט מער ווערדט ווי נויגרשל'ס. אבער ווער האט דיך געבעטן אזוי צו גלייבן? מיט וואס איז דאס אנדערש פון די מעשה פון ד' נכנסו לפרדס אויף וועלכע די גאונים האבן געזאגט "אינה הלכה" און עס איז נישט אמת לאמתו? פארוואס אויף רבב"ח "פאקטישע מעשיות" האסטו נישט דעם פראבלעם פון זאגן אז עס איז נישט קיין "אמת'ע עובדא" וואס איז זיכער "אמת לאמיתו"?

דריטנס, דאס אז "חז"ל האבן נישט געקענט קיין סייענס", איז גארנישט אזא פשוט'ע סטעטימענט. מיר רעדן דאך דא פון שרפי מעלה, קדושים וטהורים, תחיית המתים (מגילה ז), שפאלטן ימ'ען (חולין ז), באשאפן גולמים און בהמות צו עסן לכבוד שבת (סנהדרין סה) איז ביי זיי געווען א קינדער שפיל. די אלע איבערנאטורליכע זאכן האבן זיי געקענט, נאר דאס אז די וועלט איז רינדעכיג האבן זיי נישט געוואוסט? ווי אזוי דער באשעפער האט באשאפן די וועלט מיט ספר יצירה האבן זיי געוואוסט, אבער ווי אזוי די יצירה אליין זעט אויס האבן זיי נישט געוואוסט?

וואס האט איינס מיטן צווייטן? אז דער באשעפער וויל זיי געבן א כוח צו מחיה מתים זיין, מיינט עס שוין אז זיי ווייסען וויפיל בענדער די אנציקלאפעדיע בריטאניקע וועט האבן אין יאר 1957? לאמיך דיך פרעגן, אויב האט איינער ארויסגעשטעקט דעם צונג הונטער שמואל, האט שמואל געוואוסט דערפון ברוב קדושתו?

יא, רבי אברהם בן הרמב"ם זאגט טאקע אז טייל פון די מעשיות זענען נישט געמיינט כפשוטם. אבער לדעתי איז דאס נישט קיין סאך א בעסערע ענטפער ווי נשתנו הטבעים, און בכל אופן האבן מיר שוין נאך א ריזיגע נפקא מינא לויט תחכמוני'ס מהלך.

ווי ווייט איך געדענק זענען דא מימרות פון ראשונים (וכמדומה שר"א בן הרמב"ם בתוכם) וואס זאגן אז די סייענס אין חז"ל איז פאלש, נישט "נישט כפשוטם" (וואס איז דער מהלך פון מהר"ל).

פערטנס, דארפן מיר וויסן ביז ווי ווייט דער גדר גייט. אויב דער מאמר חז"ל אז איינער וואס ביקט זיך נישט ביי מודים ווערט זיין שדרה א נחש איז געבויט אויף מיטאלאגיע, פארוואס קען נישט זיין אז די אנדערע אזעלכע עונשים איז אויך געבויט אויף - אדער זענען זיי אליין - מיטאלאגיעס?

מאוד יתכן. ובכן? די געדאנק איז נאר אז זיי האבן גענוצט די מיטאלגיעס ארויסצוברענגן געדאנקן איבער די הארבקייט פון געוויסע עבירות. און דאס איז א לימוד נצחי.

אין די גאנצע גמרא אין חגיגה וואס תחכמוני ברענגט וואו עס ווערט מבואר די קאסמאלאגיע פון די וועלט, וואס תחכמוני ווייזט אויף אז דאס איז פאלש, צווישן די אלע מימרות איבער די זיבן רקיעים וכדו' ווערט דערמאנט די באקאנטע מימרא "כל המפסיק ממשנתו מאכילין אותו גחלי רתמים". אויב תחכמוני פארשטייט אז די אלע גמרות פארדעם און נאכדעם זענען פאלש, און זענען נישט געמיינט געווארן שלא כפשוטם, פארוואס זאל ער גלייבן אין די אויבנדערמאנטע מימרא?

גלייבן אז וואס? אז מאכילין גחלי רתמים איז כפשוטו? איך גלייב אז תחכמוני גלייבט נישט אזוי. ער האלט מסתמא אז די כוונה פון חז"ל איז געווען ארויסצוברענגן חומר הענין כנ"ל.

מיין ציל איז נישט צו אפפרעגן אדער צו זאגן אז דער חרדי'שער מהלך איז בעסער. מיין ציל איז צו פארשטיין די אלע אזעלכע אפאלאגעטיקס ווי סליפקין וכל הדומה לו וואס מאכן אזא באקוועמע חילוק פון תורה מיט סייענס, לא ראי זה כראי זה, פארוואס זייער ראציאנעלע מהלך ווערט מיסטעריעז פארשווינדן ווען עס קומט צו די נפקא מינא'ס וואס וועלן אויסקומען פון זייערע תירוצים.

רב סליפקין זעלבסט האט שוין געשריבן מערערע מאל איבער דיין שאלה (וואס איז די גדר פון ראציאנאליזם, וויאזוי זיך צו ספראווען מיט די נפקא מינא'ס, וכו'), און ווען כ'וועל האבן מער צייט און נישט זיין פארנומען מיט די יערליכע ספרינג קלינינג וועל איך אי"ה צולינקן ביד רחבה וברוח נדיבה.

[ממרום שלח אש]

יאיר, זייער ריכטיג.

איך טענה שוין יארן, אז די אלע חברה ווי סליפקין, א חלק מאדערן ארטאדאקס ודומיהן זענען אפיקורסים אין הארץ. סאיז ברור אז מען קען נישט אנכאפן "אייביג" ביידע, סיי תורה און סיי סייענס.

נניח אז מען האט א פיינע תירוץ היינט, פרעג אים, וואס וועט זיין ווען דו וועסט נישט האבן קיין תירוץ, וועסט ברעכן קאפ און לסוף וועסטו מוזן "פיקן א סייד", סליפקין וועט לכאורה טשוזן סייענס און אזוי אויך רוב חברה דא. קיינער קען נישט זאגן "ס'איז מיר ברור אז כוועל אלץ האבן א וועג מישב צו זיין ביידע" סאו פרעג אים שוין יעצט היער ענד נאו, וועם וועסטו טשוזען?

דיינע שאלות אויף תחכמוני זענען א ברכה לבטלה, ער פארענטפערט נישט חז"ל, ער האט שוין מרמז געווען אז ביי אים אין מח איז פארגעקומען א טשעין רעאקציע, ער נעמט אונז אויף א רייד, ער האלט יעצט ביי די ערשטע פאזע.

[תחכמוני]

קודם, איך פרעג גארנישט אפ. איך וויל נאר פארשטיין. איך וויל פארשטיין פארוואס תחכמוני האט טענות אויף די אלע וואס טענה'ן אז חז"ל האבן געקענט אלע סייענס, און ווען מ'דרוקט זיי צו צום וואנט דרייען זיי זיך ארויס מיט שוואכע תירוצים, בעת ער אליין טוט די זעלבע זאך. ווען עס קומט צו רעזולטאטן פון זיינע טעאריעס מוז ער אויך דרייען מיט די צונג. דעמאלט קען איך דאך שוין בלייבן מיט דעם ערשטן מהלך?

יעצט, צום ענין. דארפן מיר אביסל פארשטיין וואו איז דער גדר. אויף אגדה ווייסן מיר שוין פון כמה ראשונים אז מען האט עס געזאגט בדרך סברא און נישט אלס א זיכערע זאך. אבער דעמאלט דארפסטו אוועקווארפן דיין הנחה אז "דאס איז דאך זיכער אז דרשות חז"ל זענען אמת לאמתו." ווייל עכ"פ ביי אגדה איז זיכער אז עס מוז נישט זיין אמת לאמיתו. דאס איז שוין א ריזיגע השלכה וואס וועט אויסקומען פון תחכמוני'ס מהלך.

והשנית, וואס איז מיט די פאקטישע מעשה וואס דער מדרש ברענגט אז מען האט געמאכט אן עקספערימענט און געזען אז די ימי הריון פונ'ם נחש איז זיבן יאר? איך גלייב אז א מעשה וואס די גמרא ברענגט אלס אן אמת'ע עובדא איז זיכער אמת לאמיתו. אבער לויט תחכמוני'ס מהלך וועלן מיר מוזן דרייען מיט תירוצים וואס זענען לכאורה נישט קיין סאך בעסער ווי אזעלכע מהלכים ווי נשתנו הטבעים.

דריטנס, דאס אז "חז"ל האבן נישט געקענט קיין סייענס", איז גארנישט אזא פשוט'ע סטעטימענט. מיר רעדן דאך דא פון שרפי מעלה, קדושים וטהורים, תחיית המתים (מגילה ז), שפאלטן ימ'ען (חולין ז), באשאפן גולמים און בהמות צו עסן לכבוד שבת (סנהדרין סה) איז ביי זיי געווען א קינדער שפיל. די אלע איבערנאטורליכע זאכן האבן זיי געקענט, נאר דאס אז די וועלט איז רינדעכיג האבן זיי נישט געוואוסט? ווי אזוי דער באשעפער האט באשאפן די וועלט מיט ספר יצירה האבן זיי געוואוסט, אבער ווי אזוי די יצירה אליין זעט אויס האבן זיי נישט געוואוסט?

יא, רבי אברהם בן הרמב"ם זאגט טאקע אז טייל פון די מעשיות זענען נישט געמיינט כפשוטם. אבער לדעתי איז דאס נישט קיין סאך א בעסערע ענטפער ווי נשתנו הטבעים, און בכל אופן האבן מיר שוין נאך א ריזיגע נפקא מינא לויט תחכמוני'ס מהלך.

פערטנס, דארפן מיר וויסן ביז ווי ווייט דער גדר גייט. אויב דער מאמר חז"ל אז איינער וואס ביקט זיך נישט ביי מודים ווערט זיין שדרה א נחש איז געבויט אויף מיטאלאגיע, פארוואס קען נישט זיין אז די אנדערע אזעלכע עונשים איז אויך געבויט אויף - אדער זענען זיי אליין - מיטאלאגיעס?

אין די גאנצע גמרא אין חגיגה וואס תחכמוני ברענגט וואו עס ווערט מבואר די קאסמאלאגיע פון די וועלט, וואס תחכמוני ווייזט אויף אז דאס איז פאלש, צווישן די אלע מימרות איבער די זיבן רקיעים וכדו' ווערט דערמאנט די באקאנטע מימרא "כל המפסיק ממשנתו מאכילין אותו גחלי רתמים". אויב תחכמוני פארשטייט אז די אלע גמרות פארדעם און נאכדעם זענען פאלש, און זענען נישט געמיינט געווארן שלא כפשוטם, פארוואס זאל ער גלייבן אין די אויבנדערמאנטע מימרא?

מיין ציל איז נישט צו אפפרעגן אדער צו זאגן אז דער חרדי'שער מהלך איז בעסער. מיין ציל איז צו פארשטיין די אלע אזעלכע אפאלאגעטיקס ווי סליפקין וכל הדומה לו וואס מאכן אזא באקוועמע חילוק פון תורה מיט סייענס, לא ראי זה כראי זה, פארוואס זייער ראציאנעלע מהלך ווערט מיסטעריעז פארשווינדן ווען עס קומט צו די נפקא מינא'ס וואס וועלן אויסקומען פון זייערע תירוצים.

יידל היטב לתרץ. איך וועל נאר צוווארפען מיינע פאר צענט. דאס וואס דו שרייבסט אז דו קענסט שוין ליבערשט בלייבן מיט די ערשטע מהלך איז גענצליך פאלש. אויב האסטו קשיות וואס דו האלטסט אז מען קען נישט פארענטפערן דאן זאג ליבערשט אז די דרשות זענען אויך נישט אמת אבער עס האט נישט קיין זין צו זאגן אז די מאמרים וואס חז"ל שרייבן זענען געבויט אויף סייענס וואס איז קלאר ווי די טאג אז עס איז פאלש. בכלל היות עס זענען דא כמה וכמה ראשונים וואס האלטן אז חז"ל האבן נישט געקענט די מציאות איז פארוואס זאלסטו צולייגן נאך א שוועריגקייט צו אידישקייט (פשוט ווייל די ביזט געבוירן געווארן מיט די שיטה) בעת די קענסט זיין א גוטער איד אן דעם.

דאס וואס דו פרעגסט פון די מעשיות וואס חז"ל ברענגען אראפ און פון די ניסים זייערע, איז ווייטער נאר שווער אויב די באטראכסט די חכמים ווי ג-טליכער באשעפענישן כמאמר העם "רבא איז נישט קיין מענטש נאר א פייער פון הימל". אויב זאלסטו האלטן אז זיי זענען געווען מענטשען פונקט ווי מיר און דיר דאן איז גארנישט שווער. דאס וואס די גמרא ברענגט אראפ מעשי ניסים פון די אמוראים דארפסטו פארשטיין אז די אמוראים זעלבסט האבן נישט געשריבן די מעשיות וואס האבן פאסירט מיט זיי. דאס איז ערשט געשריבן געווארן אפאר הונדערט יאר שפעטער ביי חתימת התלמוד אדער דורך די סבוראים (ואין כאן מקומו להאריך). יעצט אויב גלייבסטו יעדע מעשה פון שבחי בעל שם אדער פון די דערציילונגען פון צדיקים קענסטו דאס אויך גלייבן. איך, ווידעראום, האב נישט קיין פראבלעם צו גלייבן אז לעגענדעס זענען ארומגעוואקסן די גדולי אמוראים פונקט ווי עס איז ארומגעוואקסען ביי די חסידים און אפילו אויף די ראשונים און אחרונים. איך האף אז איך דארף נישט אלעס ארויסשרייבן ברחל בתך הקטנה. ודי לחכימא ברמיזא.

[יידל]

יאיר, זייער ריכטיג.

איך טענה שוין יארן, אז די אלע חברה ווי סליפקין, א חלק מאדערן ארטאדאקס און אויך די שותי הקאווע זענען אפיקורסים אין הארץ. סאיז ברור אז מען קען נישט אנכאפן "אייביג" ביידע, סיי תורה און סיי סייענס.

נניח אז מען האט א פיינע תירוץ היינט, פרעג אים, וואס וועט זיין ווען דו וועסט נישט האבן קיין תירוץ, וועסט ברעכן קאפ און לסוף וועסטו מוזן "פיקן א סייד", סליפקין וועט לכאורה טשוזן סייענס און אזוי אויך רוב חברה דא. קיינער קען נישט זאגן "ס'איז מיר ברור אז כוועל אלץ האבן א וועג מישב צו זיין ביידע" סאו פרעג אים שוין יעצט היער ענד נאו, וועם וועסטו טשוזען?

דיינע שאלות אויף תחכמוני זענען א ברכה לבטלה, ער פארענטפערט נישט חז"ל, ער האט שוין מרמז געווען אז ביי אים אין מח איז פארגעקומען א טשעין רעאקציע, ער נעמט אונז אויף א רייד, ער האלט יעצט ביי די ערשטע פאזע.

די שאלה איז וואס הייסט אפיקורסות. כל עוד מ'גלייבט אין תורה מסיני פארוואס איז ער אן אפיקורס? און בכלל זע איך נישט פארוואס די איגנארירסט די נואנסד מהלך פון סליפקין ותחכמוני. אפילו לדעת יאיר זענען נאך אלץ ביידע מהלכים פון אפאלגעטיקער אייניג, און פארוואס איז זאגן אז תורה וועגט אייביג איבער סייענס מער "אמונה'דיג" ווי תחכמוני'ס מהלך?

דיינע באשולדינגונגען פון "אפיקורס אין הארץ" איז בלויזע זאמד-אין-אויגן ווארפעניש.

[תחכמוני]

ממרום שלח אש האט א דורכדרינגליכער בליק. מיר האבן אפגעמאכט אז מיר טראכטן און מיר שטעלן זיך נישט אפ ביי קיין שום ארביטרערי גרעניץ. איינמאל מיר קומען צו צו אן החלטה איז נישטא קיין וועג צוריק, מיר קענען נאר גיין ווייטער און זעהן צו די קומענדיגע יסודות זענען ריכטיג. עס האט אבער נישט קיין פשט צו זאגן עס געפעלט מיר נישט די וועג ווי דאס גייט, איך וויל צוריקגיין - איך צו צוריק פון מיין ערשטער מסקנא וואס איך בין צוגעקומען בדעה נכוחה. אויב עס געפעלט דיר נישט די וועג ווי עס גייט דאן פאנג בכלל נישט אן צו טראכטן. טראכטן איז א לענדסלייד, עס פאנגט זיך אן שטאט ענד איט בילדס אפ ספיד!

[שמעקעדיג]

מיט א ציטער אין אלע גלידער וועל איך זיך שטעלן אויף דעם איינעם פאקט:

דריטנס, דאס אז "חז"ל האבן נישט געקענט קיין סייענס", איז גארנישט אזא פשוט'ע סטעטימענט. מיר רעדן דאך דא פון שרפי מעלה, קדושים וטהורים, תחיית המתים (מגילה ז), שפאלטן ימ'ען (חולין ז), באשאפן גולמים און בהמות צו עסן לכבוד שבת (סנהדרין סה) איז ביי זיי געווען א קינדער שפיל. די אלע איבערנאטורליכע זאכן האבן זיי געקענט, נאר דאס אז די וועלט איז רינדעכיג האבן זיי נישט געוואוסט? ווי אזוי דער באשעפער האט באשאפן די וועלט מיט ספר יצירה האבן זיי געוואוסט, אבער ווי אזוי די יצירה אליין זעט אויס האבן זיי נישט געוואוסט?

וואס האט איינס מיטן צווייטן? אז דער באשעפער וויל זיי געבן א כח צו מחיה מתים זיין, מיינט עס שוין אז זיי ווייסן וויפיל בענדער די אנציקלאפעדיע בריטאניקע וועט האבן אין יאר 1957? לאמיך דיך פרעגן, אויב האט איינער ארויסגעשטעקט דעם צונג הונטער שמואל, האט שמואל געוואוסט דערפון ברוב קדושתו?

ווי אזוי קען מען דאס פארגלייכן? קען זיין אז אויב איינער האט טאקע ארויסגעשטעקט די צונג (און די צונג איז אים נישט אראפגעפאלן אויפן פלאץ, הוי זהיר בגחלתן!) האט שמואל אפשר נישט געדארפט וויסן דערפון, זיין קאפ האט געדארפט גיין אויף וויכטיגערע זאכן ווי יענעמ'ס צונג; אבער זאכן וואס זענען א חלק פון אונזער תורת אמת איז דאך אינגאנצן אן אנדער ענין, מיר גלייבן דאך אז די תורה איז מסיני, און אפילו די מחלוקת איז מקובל מסיני און יעדע שיטה און דרך האט א מקור (כל מה שתלמיד ותיק עתיד לחדש..).

די תורה איז געשריבן מיט לויטער רוח הקודש, פון בעלי רוח הקודש, פון תנאים ואמוראים שרפי מעלה וואס מיר פשוטע מענטשן האבן נישט קיין השגה בגודל קדושתם. עס איז דאך תורה מן השמים. לו יהא אז די חכמים האבן נישט געוואוסט אלעס עד סוף כל הדורות, האט דאך אבער דער רבש"ע זיכער יא געוואוסט, און ער האט געגעבן די הסכמה אויף די תורה!

איז דאס נישט איינע פון די 13 אני מאמינ'ס, "שכל דברי נביאים אמת"? אז אפגעזעהן פון אונזער מאדערנע וויסנשאפט, דארפן מיר זיך מכניע זיין פאר זייער גרויסע כח התורה והצדקות? און אפילו מיר זאלן יא זיין קלוגער (הגם אנו כחמורים כלפי זיי), און מיר "פארשטייען מ'כלומר'שט בעסער", פונדעסטוועגן זאגט די אנדערע אני מאמין, "זאת התורה לא תהא מוחלפת"? און די אני מאמינ'ס האט נישט געשריבן א צווייטער ווי דער רמב"ם, וועלכער האט מודה געווען אז נישט אלעס האבן די חכמים ריכטיג געוואוסט?

איך מיין אז מיר זאלן זיך אפלאזן פון די טיפע ענינים וועלכע איז נישט פאר אונזערע מוחות. לאמיר נישט פרובירן גריבלען אין ענינים וועלכע זענען נישט געמאכט פאר אונז פשוטע אידן, און קען זיך גרעניצן מיט קשיות אויף די אמונה אדער אויף די הייליגע תורה.

די שאלה איז וואס הייסט אפיקורסות. כל עוד מ'גלייבט אין תורה מסיני פארוואס איז ער אן אפיקורס?

אויב איז עס טאקע מסיני, ווי קענסטו פרובירן איבערצוקלוגן? אלא מאי מוז מען נאכלאזן אביסל די אמונה פון תורה מסיני...

[יידל]

מיט א ציטער אין אלע גלידער וועל איך זיך שטעלן אויף דעם איינעם פאקט:

דריטנס, דאס אז "חז"ל האבן נישט געקענט קיין סייענס", איז גארנישט אזא פשוט'ע סטעטימענט. מיר רעדן דאך דא פון שרפי מעלה, קדושים וטהורים, תחיית המתים (מגילה ז), שפאלטן ימ'ען (חולין ז), באשאפן גולמים און בהמות צו עסן לכבוד שבת (סנהדרין סה) איז ביי זיי געווען א קינדער שפיל. די אלע איבערנאטורליכע זאכן האבן זיי געקענט, נאר דאס אז די וועלט איז רינדעכיג האבן זיי נישט געוואוסט? ווי אזוי דער באשעפער האט באשאפן די וועלט מיט ספר יצירה האבן זיי געוואוסט, אבער ווי אזוי די יצירה אליין זעט אויס האבן זיי נישט געוואוסט?

וואס האט איינס מיטן צווייטן? אז דער באשעפער וויל זיי געבן א כח צו מחיה מתים זיין, מיינט עס שוין אז זיי ווייסן וויפיל בענדער די אנציקלאפעדיע בריטאניקע וועט האבן אין יאר 1957? לאמיך דיך פרעגן, אויב האט איינער ארויסגעשטעקט דעם צונג הונטער שמואל, האט שמואל געוואוסט דערפון ברוב קדושתו?

ווי אזוי קען מען דאס פארגלייכן? קען זיין אז אויב איינער האט טאקע ארויסגעשטעקט די צונג (און די צונג איז אים נישט אראפגעפאלן אויפן פלאץ, הוי זהיר בגחלתן!) האט שמואל אפשר נישט געדארפט וויסן דערפון, זיין קאפ האט געדארפט גיין אויף וויכטיגערע זאכן ווי יענעמ'ס צונג; אבער זאכן וואס זענען א חלק פון אונזער תורת אמת איז דאך אינגאנצן אן אנדער ענין, מיר גלייבן דאך אז די תורה איז מסיני, און אפילו די מחלוקת איז מקובל מסיני און יעדע שיטה און דרך האט א מקור (כל מה שתלמיד ותיק עתיד לחדש..).

די תורה איז געשריבן מיט לויטער רוח הקודש, פון בעלי רוח הקודש, פון תנאים ואמוראים שרפי מעלה וואס מיר פשוטע מענטשן האבן נישט קיין השגה בגודל קדושתם. עס איז דאך תורה מן השמים. לו יהא אז די חכמים האבן נישט געוואוסט אלעס עד סוף כל הדורות, האט דאך אבער דער רבש"ע זיכער יא געוואוסט, און ער האט געגעבן די הסכמה אויף די תורה!

איז דאס נישט איינע פון די 13 אני מאמינ'ס, "שכל דברי נביאים אמת"? אז אפגעזעהן פון אונזער מאדערנע וויסנשאפט, דארפן מיר זיך מכניע זיין פאר זייער גרויסע כח התורה והצדקות? און אפילו מיר זאלן יא זיין קלוגער (הגם אנו כחמורים כלפי זיי), און מיר "פארשטייען מ'כלומר'שט בעסער", פונדעסטוועגן זאגט די אנדערע אני מאמין, "זאת התורה לא תהא מוחלפת"? און די אני מאמינ'ס האט נישט געשריבן א צווייטער ווי דער רמב"ם, וועלכער האט מודה געווען אז נישט אלעס האבן די חכמים ריכטיג געוואוסט?

אויף דעם וואס דו שרייבסט אז יעדע מחלוקת איז מקובל מסיני שטייט שוין אין רשב"א (או בריטב"א, כ'וועל דארפן נאכקוקן) אז דאס איז נאר א מחלוקת אין מיינונג. אבער א מחלוקת אין מציאות איז ברור אז נאר איינער איז גערעכט און דער צווייטער האט געהאט א טעות. דאס זענען נישט מיינע ווערטער, דאס זענען דברי ראשון כמלאך.

אלעס וואס דו שרייבסט איבער די קדושה פון די בעלי המסורה איז כלל וכלל נישט קיין סתירה צו דעם געדאנק אז דער באשעפער האט דירעקט נישט מגלה געווען אלע ידיעות וואס איז נוגע צו וויסן די תורה. פארוואס דער אויבערשטער האט אזוי געטון? אין לי עסק בנסתרות. וואס דארפן מיר מער פון דעם אז די גמרא ברענגט די תירוץ פון "סוד ה' ליראיו" נישט מער ווי צווי אדער דריי מאל, און אפילו דאן נאר נאך וואס די גמרא ענטפערט קודם אנדערע תירוצים".

און דער עיקר נקודה מיינער איז אז איך האלט גענוי ווי דיר! דו שרייסטט:

לו יהא אז די חכמים האבן נישט געוואוסט אלעס עד סוף כל הדורות, האט דאך אבער דער רבש"ע זיכער יא געוואוסט, און ער האט געגעבן די הסכמה אויף די תורה!

איך האלט גענוי דאס זעלבע!

שכל דברי נביאים אמת, איז דירעקט אויף די נביאים, נישט אויף די חכמים. דער רמב"ם שרייבט אין הקדמה צו פירוש המשניות אז מחלוקת בחז"ל זענען פיל מאל במקום ווי מ'האט פארגעסן די ריכטיגע
מסורה המסורה לנו הללמ"ס.

די שאלה איז וואס הייסט אפיקורסות. כל עוד מ'גלייבט אין תורה מסיני פארוואס איז ער אן אפיקורס?

אויב איז עס טאקע מסיני, ווי קענסטו פרובירן איבערצוקלוגן? אלא מאי מוז מען נאכלאזן אביסל די אמונה פון תורה מסיני...

חלילה! איך פרוביר דען איבערצוקלוגן? די שמועס דא איז אויף איין נקודה: האבן חז"ל געוואוסט אלע ידיעות הטבע ווי עס איז, אדער נישט. און אויב נעם איך אן די שיטה פון א שלל פון ראשוינם און אחרונים מיינט דאס אז איך לאז חלילה נאך מיין אמונה פון תורה מסיני?! חלילה!

[יידל]

שמעקעדיג, מחמת אנדערע מישן אריין אנדערע נקודות קען אפשר משמע זיין פון מיינע ווערטער אז איך בין זיך חלילה נישט מכניע אונטער די תורה וכדו'. אבער דער אמת איז אז אלעס וואס איך האב געשריבן זענען בעצם דעות פון אסאך ראשונים אין אחרונים, און כ'מיין אז דו וואלסט זיי נישט חושד געווען אין די זאכן מיט וועלכע ביסט מיר חושד.

[kliger]

איך פארשטיי נישט,
עס איז דאך דא כמה וכמה מחלוקת אין טבע'דיגע ענינים,
אויב זאג איך אז אפילו סייענס האבן זיי געוויסט פון הימעל ,
וויאזוי האבן דריי אמוראים געזען אנדערע זאכן אין הימל

[יידל]

פונקט היינט געלערנט די גמרא אין ברכות נט ע"ב ווי מ'קריגט זיך ארום, באזירט אויף פסוקים, וויאזוי א דונער ווערט פראדוצירט. פיר שיטות. איינער קען ביטע אראפברענגן?

[יאיר]

פונקט היינט געלערנט די גמרא אין ברכות נט ע"ב ווי מ'קריגט זיך ארום, באזירט אויף פסוקים, וויאזוי א דונער ווערט פראדוצירט. פיר שיטות. איינער קען ביטע אראפברענגן?

נו, אלו ואלו דברי אלקים חיים.

[עסקן בדברים]

איך וויל צולייגן א שטערקער קשיא שאין עליה תשובה: אויב ס' נישט געווען קיין אפיקורסות פאר אביי צו האלטן אז רבא איז זיך טועה, ווען איז עס געווארן אפיקורסות?