תשח"ח פאר שמעקעדיג, וועלכע האט מיר
אין דער שטערן אשכול פארציילט אז אין דער בליץ פון דעם חודש (סיון תשע"ג) איז דא אן ארטיקל איבער די פאלאשן און בתוך הדברים ווערט אביסל דערמאנט איבער דעם גן עדן און דער סמבטיון. האב איך מיר אפגעשפארט א פרוטה אויף א פרוטה, נישט געלייגט קיין פוטער אויף ברויט פאר דריי טעג, און מיט די אפגעשפארטע געלט זיך איינגעהאנדלט דעם בליץ. וואס זאל איך אייך זאגן? א שאד געווען צו פארפאסן די פוטער. בעת וואס אין דער שטערן קען מען דא דארט אפירקראצן טעותים און צומאל זאגאר פלאגיאריזם, איז דער בליץ פשוט א שרעק אנצוקוקן, אזש איך בין שיעור נישט אריינגעפאלן אין א דעפרעסיע. אבער דער אשכול איז דאך נישט איבער דער בליץ נאר איבער דער גן עדן און דער סמבטיון, וועלן מיר אלזא גיין צום פונקט.
דער ארטיקל פון וועלכע שמעקעדיג האט גערעדט הייסט "א באזוך ביי די שווארצע פאלאשן אין עטיאפיע". מאדנע, דער שרייבער אידענטיפיצירט זיך נישט, ניטאמאל מיט א פסוועדאנים. אט איז וואס ער שרייבט איבער אונזער נושא:
אנאנים, בליץ חודש סיון תשע"ג עמ' 27 האט געשריבן:
איז דער טייך סמבטיון אין עטיאפיע? אויב יא דאן ווי אזוי קען מען דאס היינט צוטאגס אריבערגיין?
לויט די דערמאנטע טעאריע, אז די פאלאשן זענען מעגליך פון די עשרת השבטים וועלכע זענען פארווארפן געווארן אויפן אנדערן זייט סמבטיון, שטעלט זיך באלד די פראגע ווי אזוי זענען זיי אהין אנגעקומען?, און אויב איז דאס אמת אז זיי געפינען זיך אויפן אנדערן זייט סמבטיון, דאן ווי אזוי קענען מיר היינט צוטאגס אהין אנקומען?...
דאס ווערט שוין דערמאנט אין מערערע מקורות בדברי חז"ל אז דער סמבטיון איז א מעכטיגער טייך וועלכע שיסט שטיינער, אין מען קען דאס נישט אריבערגיין, שטעלט זיך די פראגע וואו איז דער טייך סמבטיון?, היינט צו טאג ווייסט מען דאס צו זאגן איבער יעדעס ווינקל פון דער וועלט (עכ"פ אזוי רעדן זיך פארשער איין), און אז מען געפינט נישט אין ערגעץ איבער דער וועלט א טייך וואס שיסט שטיינער?...
אין אמת'ן אריין איז שוין זייער אסאך געשריבן געווארן אין ספרי קודש און אויך דורך חוקרים איבער דער סמבטיון, וואו דאס איז, און וואס דאס איז, צו עס שיסט טאקע שטיינער, א.א.וו., אלע ברענגען אז זיי האבן געהערט פון עדות וואס האבן געזען אדער נאכדערציילט אז זיי האבן געזען דאס און יענץ, עס איז כמענט נישט פארהאן אקיין מקור וועלכע שרייבט אז ער האט זעלבסט ווירקליך געזען דעם סמבטיון...
הרב ישראל ברוך לעבאוויטש הי"ו האלט אז עס איז פארהאן א שטארקע מעגליכקייט אז ער איז געווען ביים סמבטיון, און זיין טעאריע פארענטפערט אלע דערמאנטע פראגעס און שוועריקייטן.
עס איז פארהאן א בריטישער פארשער און דזשורנאליסט מיטן נאמען 'גרעהעם הענקאַק', וועלכע האט ארויסגעגעבן אן ענגליש ביכל מיטן נאמען The Sign and the Seal. מיט יארן צוריק איז ער ארומגעפארן איבער גאנץ עטיאפיע, און עס איז אין אויסגעקומען צווישן אנדערעס אפצושטאטן א באזוך ביי די ארטיגע פארווארפענע קהלות, און ער ברענגט אין זיין ביכל אין דעטאל מערערע אינטערעסאנטע שטריכן ווי אזוי די אידן האבן געלעבט און זייערע מנהגים, א.א.וו.
(אגב, ער איז ארויסגעפארן קיין עטיאפיע אויף א מיסיע צו דערגיין וואו עס געפינט זיך דער הייליגער ארון . . א גרויס טייל פון זיין זוך באציעט זוך איבער זיין זוכעניש נאכן ארון, ביז ער איז אנגעקומען צו א קלויסטער וואו עס ליגט אנגעבליך באהאלטן דער הייליגער ארון. ער שרייבט דארט אז ער האט גערעדט צום גלח פון יענעם קלויסטער, און לויט ווי יענער האט אים אראפגעמאלן וויאזוי דער ארון זעט אויס און ווי גרויס עס איז, קען נישט זיין אז דאס זאל טאקע זיין דער הייליגער ארון, וויבאלד עס שטימט נישט מיט די פאקטן וואס ווערט דערמאנט אין די תורה איבער די גרויס פונעם ארון. - עס מוז אבער אנגעמערקט ווערן אז לויט די מקורות פון חז"ל איז דאס סיי ווי נישט ריכטיג, וויבאלד דער ארון איז באהאלטן געווארן ווי עס שטייט אין די גמרא (יומא נב:, הוריות יב.).
א באזוך ביים טיר פון גן עדן
צווישן אנדערס ברענגט דער מר. הענקאק נאך פון א ברימטער שפאנישער פארשער מיטן נאמען 'מארקא פאולאו', וועלכער איז מיט 300 יאר צוריק געווען אין עטיאפיע, און ער איז אנגעקומען צו א ריזיגע וואסער-פאַל, וועלכע האט אראפגעשאסן וואסער מיט אזא קראפט אז גיגאנטישע שטיינער זענען געפלויגן טאג און נאכט אינאיינעם מיט דאס וואסער, און פון די שטארקע קראפט פון די פליענדע שטיינער און וואסער איז ארויסגעקומען א מעכטיגע רויך, און עס איז נישט געווען קיין מעגליכקייט און דער וועלט אריבערצוגיין צו די אנדערע זייט פונעם וואסער-פאַל.
דער מארקא פאולאו שרייבט ווייטער, אז ער איז געשטאנען פארוואנדערט פון די מורא'דיגע בילד ווי דאס וואסער שיסט אראפ אינאיינעם מיט ריזיגע שטיינער מיט א מעכטיגער קראפט וועלכע צושפאלט פעלזן שטיינער, און אנווענזענדע האבן אים פארציילט אז מען ווייסט אויף די אנדערע זייט פון די וואסער-פאל וואוינען פארשידענע שבטים (ער שרייבט נישט אז דאס זענען אידן) וועלכע וואוינען זייער אפגעזונדערט, און האבן נישט קיין פארבינדונג מיט דער גאנצער וועלט.
נאכן ברענגען די ווערטער פון מארקא פאולאו, שרייבט מר. הענקאק: אז ער איז נאכגעגאנגען דאס ארט איבער וועלכע מארקא פאולאו רעדט, און ער איז אנגעקומען צו א פלאץ וואס איז היינט באקאנט אלס די 'בלו נייל פאלס', איינס פון די באקאנטסטע טוריסטן ערטער אין עטיאפיע, וועלכע איז אויך באקאנט אלס די 'טיס'-אבעי' אין אראמיש, וואס באדייט די 'רויעך וואסער', צוליב די רויעך וואס פלעגט שטענדיג ארויסקומען דערפון.
לויט ווי הרב ר' ישראל ברוך לעבאוויטש הי"ו פארציילט, איז ער אויך געגאנגען באזוכן דעם זעלבן וואסער-פאל, און ער האט ארויסגעדינגען א שיפל וועלכע האט אים געפירט איבערן גאנצן וואסער, וויבאלד ער האט געוואלט צופארן און דערגרייכן ביז צום מקור וואו דאס וואסער הויבט זיך אן, כדי זיך איבערצוצייגן א געוואלדיגע נצחיות וואס מיר טרעפן אין די הייליגע תורה, און איין וועגס שוין אויך גיין באזוכן דעם 'גן עדן'..., ווי פאלגנד:
אנהויב בראשית שטייט אין פסוק (בראשית ב י): "ונהר יוצא מעדן להשקת את הגן ומשם יפרד והיה לארבעה ראשים, שם האחד פישון וגו', ושם הנהר השני גיחון הוא הסובב את כל ארץ כוש, ושם הנהר השלישי חדקל וגו', והנהר הרביעי הוא פרת."
ווען די תורה שרייבט עפעס איז דאס נצחיות לעלם ולעולמי עלמיא, עס פארבלייבט אויף שטענדיג, און הרב לעבאוויטש איז דאס געפארן אליינס בייוואוינען מיט די אייגענע אויגן. אט די דערמאנטע וואסער-פאל איז צווישן 125 און 150 פיס הויך, און דאס וואסער וואס רינט ווייטער ווערט עווענטועל צעטיילט אים פיר באזונדערע טייכן, איינס דערפון איז א טייך באקאנט מיטן נאמען 'טאנא'. אט די טייך טאנא איז דער 'נילוס' וועלכע ציט זיך ווייטער א לענג פון 4,135 מייל לאנג (וואס מאכט איר די צווייט גרעסטע טייל איבער דער וועלט), אדורכגייענדיג מערערע לענדער ווי אוגאנדא, קעניא, סודאן, און דאן מצרים, וואו עס גיסט זיך אריין אינעם מעדיטרעניען.
דער 'נילוס' האט צוויי ארגינעלע ווארצלן: דער 'ווייסער נילוס' וואס הייסט זיך אן אין אפריקע, און דער 'בלויער נילוס' וואס הייבט זיך אן אין עטיאפיע. און דאס איז וואס רש"י שרייבט אויפן דערמאנטן פסוק 'ושם האחד פישון': "פישון, הוא נילוס נהר מצרים".
ר' ישראל ברוך הי"ו דורכאויס זיין באזוך אין עטיאפיע איז ער געגאנגען באזוכן דעם טייך, און פאר לאנגע שטונדן איז ער נאכגעגאנגען אויבן העכער די וואסער-פאלס פון וואנעט דאס וואסער הויבט זיך אָן, ער איז ארויסגעפארן איבערן וואסער מיט א געדינגענער שיפל, און דערנאך האט ער געקלעטערט צווישן די בערג און שטיינער, ביז ער האט דערגרייכט דאס היסטאריש ארט וואו דאס וואסער הויבט אן צו רינען, וועלכע איז לויטן פסוק דער טיר פון גן עדן (זע בילד).
לויט ווי הרב לעבאוויטש הי"ו פארציילט, איז דער שטארקער קראפט פונעם וואסער-פאל -וואס מארקא פאולאו פארציילט- גאר שטארק פארמינערט געווארן אין די לעצטע 100 יאר, זינט עס איז דארט אויפגעבויעט געווארן עטליכע ריזיגע היידרא עלעקטערישע דאמבעס, וועלכע האבן פארקירעוועט ביז 80 פראצענט פונעם וואסער פלוס צו פראדוצירן עלעקטער, און היינט צוטאגס איז פארהאן א שוואכע 20 פראצענט וואסער וואס רינט אראפ די פאלס.
אט דער אינטערעסאנטער פאקט איבער דעם וואסער-פאל און טייך, קען אפשר ווארפן א פרישער ליכט איבער דעם סמבטיון, עס איז מעגליך אז דאס איז דער סמבטיון וועלכע פלעגט אראפ-פליסן די וואסער-פאל מיט אזא מעכטיגער קראפט אז עס פלעגט שליידערן ריזיגע שטיינער, אזש עס איז נישט געווען קיין מעגליכקייט אויף דער וועלט אריבערצוגיין אויך די אנדערע זייט, און די עשרת השבטים וועלכע זענען אהין אנגעקומען זענען ווי דערמאנט געגאנגען פון מצרים די גאנצע וועג נאכגייענדיג דעם נילוס ביזן מקור, קיין עטיאפיע, און זענען דארט פארשטעקט געווארן אונטערן מעכטיגער וואסער פאל. און היינט צוטאגס א דאנק דעם וואס ער שטארקער קראפט פונעם וואסער איז אפגעשטעלט געווארן קען מען דאס שוין אריבערגיין, און אנקומען אויך די אנדערע זייט דארט ווי די פרימיטיווע שבטים וואוינען.
לאמיר זיך קודם נעמען צו הרב ישראל ברוך לעבאוויטש'ס טעאריע אז די בלויער-נילוס וואסערפאל איז דער סמבטיון. דער ארטיקל גיבט נישט אן קיין איין סיבה פארוואס מיר זאל טראכטן אז דאס איז טאקע די סמבטיון, סיידנס אז עס איז א שטארקער וואסערפאל וועלכע האט מעגליך געקענט צושמעטערן און ווארפן שטיינער אין די לופט און אז אין יענעם געגנט וואוינען די עטיאפישע אידן וועלכע זענען מעגליך פון די עשרת השבטים, און די עשרת השבטים זענען דאך פארטריבן געווארן אונטער דעם סמבטיון. עס פארשטייט זיך אליין אז עס איז שווער אנצונעמען אז דער פאלס איז דער סמבטיון באזירט בלויז אויף א שפעקולאציע אז דער טייך האט מעגליך אינעם עבר געווארפן שטיינער. אבער לאמיר נאכקוקן אביסל די מקורות איבער'ן סמבטיון און זען צו די לאקאציע און די נאטור פונעם סמבטיון שטימען מיט די בלויער-נילוס פאלס. (א גרויס חלק פון וואס כ'ברענג אין די קומענדיגע פאר פאראגראפן זענען שוין געברענגט געווארן אין דעם אשכול, נאר דער תגובה איז אריגינעל געשריבן געווארן אין דעם אשכול "
ערטער אויף די וועלט וואו מענטשן זענען נאכנישט צוגעקומען" און בשעת'ן שרייבן האב איך פארגעסן פון דעם אשכול. ישר כוח פאר נולד מאוחר
וועלכער האט צוגעלינקט צו דעם אשכול, און איך האב אויסגעבעסערט לויט די מקורות וועלכע איך האב פארזען און זענען געברענגט געווארן אין דעם אשכול).
די פריע מקורות איבער'ן סמבטיון וועלכע דערמאנען אז די עשרת השבטים זענען דארט פארטריבן געווארן דערמאנען כמעט נישט קיין ספעציעלער אייגנשאפט פון דעם טייך. אין תרגום יונתן שטייט (שמות לד, י) "וְאַסֵילֵיקִינוּן מִתַּמָּן וְאַשְׁרִינוּן מִן לְגֵיו לִנְהַר סַמְבַּטְיוֹן". דער מדרש שרייבט אין פיל פלעצער אז [טייל פון די] די עשרת השבטים זענען פארטריבן געווארן צו א פלאץ "לפנים מן נהר סמבטיון". אין בראשית רבה (וילנא, פרשת ויצא פרשה עג), "א"ר יהודה ב"ר סימון לא למקום שגלו עשרת השבטים גלה שבט יהודה ובנימין, עשרת השבטים גלו לפנים מן נהר סמבטיון, שבט יהודה ובנימין מפוזרים בכל הארצות." אין איכה רבה (פרשה ב) ווערט געברענגט נאך א פלאץ "חוץ מן נהר סמבטיון", "ר' ברכיה בשם ר' חלבו בשם ר' שמואל בר נחמן לשלשה מקומות גלו ישראל. אחד, לפנים מן נהר סמבטיון, דכתיב לאמר לאסורים צאו ולאשר בחושך הגלו, אחד, חוץ מן נהר סמבטיון, על דרכים ירעו אלו שירדו עליהם ענן והקיפן, ובכל שפיים מרעיתם אלו שגלו לדפני אנטוכיא, וירב בבת יהודה תאניה ואניה סכופים סכיפים." אין ירושלמי שטייט אביסל אנדערש (סנהדרין פ"י ה"ו): "לשלוש גלויות גלו ישראל: אחת לפנים מנהר סמבטיון, ואחת לדפני של אנטוכיה, ואחת שירד עליהם הענן וכיסה אותם." פון די אלע מקורות איז משמע אז מ'רעדט פון א טייך אין די געגנט פון אשור און/אדער מדי וואואהין די עשרת השבטים זענען פארטריבן געווארן.
דער פריסטער מקור וואס דערציילט איבער א טייך וואס האט אן אינטערעסאנטער אייגנשאפט איז דער רוימישער שרייבער און פארשער
פליניוס הזקן וועלכער האט געשריבן בערך 3 - 4 יאר נאכן חורבן בית שני אן אינציקלאפעדיע איבער נאטור מיט נאמען "
נאטורליכע היסטאריע". דארט (
xxxi 18) שרייבט ער אז "אין יהודה איז דא א טייך וואס איז טרוקן יעדן שבת." אבער מיינט נישט אז פליני פארציילט זאכן וואס ער האט אליינס נאכגעפארשט. סך הכל זאגט ער נאך באקאנטע לעגענדעס וועלכע ער האט געהערט און ער האט זיי רעקארדירט אין זיין אינציקלאפעדיע. צום ביישפיל, אינעם זעלבן קאפיטל דערמאנט פליניוס אויך א טייך אין כינע אויף וועלכע גארנישט קען שווימען, נאר אלעס ווערט תיכף איינגעזונקן דערין, א טייך אין טערקיי וואו די פיש וואס שווימען דערין זאגן עתידות דורך געוויסע סימנים, און נאך א טייך אין טערקיי וואס פארברענט זינדיגע וואס רירן צו צו אירע וואסערן.
דער צווייטער צו דערמאנען דעם לעגענדארישן טייך איז יוסיפין. אין זיין מלחמות היהודים (
ספר ז פרק ה), אינמיטן פארציילן וויאזוי טיטוס האט גענומען די אידן אין גלות ביים חורבן בית שני, שרייבט ער אז ווען זיי זענען דורכגעפארן סיריע "האט ער געזען א טייך וועלכע האט אזא אינטערעסאנטע נאטור אז עס דארף פאראייביגט ווערן אין די היסטאריע ביכער: עס לויפט אין דער מיט צווישן ארקעא וואס באלאנגט צו אגריפס' קעניגרייך און ראפאנעא. עס האט גאר א מאדנע אייגענשאפט, אז ווען עס פליסט איז זיין שטראם זייער שטארק און עס האט אסאך וואסער, אבער דערנאך הערט עס אויף פליסן פאר 6 טאג און דער קאנאל ווערט טרוקן, ווי יעדער קען אליינס זען, און דערנאך אויפן זיבעטן טאג, הייבט עס אן פליסן נאכאמאל ווי פריער, ווי כאילו גארנישט האט זיך נישט געטוישט. ... און זיי רופן עס
Σαββατικον (שאבאטיקיון), דער נאמען נעמט זיך פונעם הייליגן זיבעטן טאג ביי די אידן."
דר. יעקב נפתלי שמחוני וועלכער האט איבערגעזעצט מלחמות היהודים צו לשה"ק, שרייבט אז ארקעא איז
ערקה וועלכע ווערט דערמאנט אין בראשית (י, יז) און איז פלאצירט אין צפון פון היינטיגן לבנון, מערב פון היינטיגן סיריע. ראפאנאע איז ערגעץ וואו אין סיריע (אין
די ענגלישע וויקפעדיע שטייט אז דאס איז אין די אויבערשטע טייל פון סיריע, אבער
אין אלטע מאפעס ווערט דערמאנט אז דאס איז אין דרום סיריע, נענטער צו א"י' און אזוי שרייבט אויך
דער העברעאישער וויקיפעדיע).
עס איז מערקוודיג אז פליניוס און יוסיפין שרייבן איינער פארקערט פונעם צווייטן, לויט פליניוס רינט דער טייך א גאנצע וואך חוץ שבת און לויט יוסיפין רינט דער טייך (אויב עס איז טאקע דער זעלבער טייך) נאר שבת און א גאנצע וואך רוהט עס. עס שיינט ווי דער גאנצער עסק איבער א טייך וואס ווייזט ספעציעלע אייגנשאפטן איז בכלל נישט אזוי באגרינדעט, און איז נישט מער ווי אן אור-אלטער לעגענדע.
אין חז"ל ווערט געברענגט דער איינגענארטיגקייט פונעם טייך אין סנהדרין (סה, ב) וואו די גמרא פארציילט ווי פאלגנד: "ואף שאלה זו שאל טורנוסרופוס את ר' עקיבא. אמר לו, "ומה יום מיומים?" אמר לו, "ומה גבר מגוברין?" א"ל, "דמרי צבי." "שבת נמי דמרי צבי." א"ל, "הכי קאמינא לך, מי יימר דהאידנא שבתא?" אמר לו, "נהר סבטיון יוכיח, בעל אוב יוכיח, קברו של אביו יוכיח שאין מעלה עשן בשבת"". כאטש מען קען זיך דינגען, איז אבער גאנץ מעגליך אז ר' עקיבא האט נישט אייגענטליך געוואוסט פון אזא טייך צו זאגן, ער האט פשוט אנגעכאפט א פאפולערע לעגענדע פון וועלכע טורנוסרופוס האט זיכער אויך געהערט, כדי צו מנצח זיין טורנוסרופוס אינעם ויכוח.
דער מדרש (מקורו בבראשית רבה פרשה יא סימן ה) ברענגט אויך די מעשה פון רבי עקיבא און טורנוסרופוס, און דארט איז קלאר אז דאס איז נישט מער ווי א לעגענדע. פאלגנד איז די גירסא פונעם מדרש: "טורנוסרופוס הרשע שאל את רבי עקיבא מה יום מיומים א"ל מאי גבר מגוברין א"ל מאי אמרת לך ומאי אמרת לי א"ל מה יום מיומים מאי שנא שבתא מכל יומיא מאי שנא גבר מגוברין מאי שנא רופוס מכל גבריא א"ל שרצה המלך לכבדני א"ל אף זו שרוצה המלך לכבדה א"ל ומן הן את מודע לי א"ל נהר סמבטיון יוכיח שהוא מושך אבנים כל ימות החול ובשבת הוא נח א"ל לנגדא את נגיד לי, אתמהא?" דאס הייסט אז טורנוסרופוס האט אים צוריקגעפרעגט "ווילסט מיר סתם מדחה זיין בקש?" ר' אחאי גאון, ווען ער ברענגט די מעשה אין שאלתות, ברענגט ער עס אזוי (פרשת בראשית שאילתא א): "מעשה ברבי עקיבה שהיה יושב בשבת לפני טורנוסרופוס הרשע אמר לו טורנוסרופוס מה יום מיומים א"ל ר' עקיבה . . . אמר לו טורנוסרופוס, ממה ילפינן? א"ל רבי עקיבא, ממן שהיה יורד לישראל שבכל יום היה יורד ובשבת אינו יורד. א"ל, הנח ממן שלא היה יורד בימינו, נילף מדבר אחר. א"ל ממאי נילף? מנהר סמבטיון שהוא רץ כל הימים ובשבת הוא עומד. אמר ליה, אף בנהר הזה איני מאמינך שאיני יודע את מקומו." אין פסיקתא ווערט געברענגט אז טורנוסרופוס האט ענליך געענטפערט (פסיקתא רבתי (איש שלום) פיסקא כג - י' הדברות פ' תליתאה ): "טורנוסרפוס הרשע שאל את רבי עקיבא, אמר ליה מה היום מן יומין, אמר ליה ומה גברא מן גברין, . . . אמר ליה נהר סמבטיון יוכיח, שכל ימות החול הוא מושך ובשבת אינו מושך, . . . א"ל את מובלי לרוח." ווי צו זאגן, דו שיקסט מיר נאכלויפן א ווינט. עכ"פ פון די מקורות זעלבסט איז קלאר אז דאס איז נישט געווען מער ווי עפעס א לעגענדע, און נישט א באגרינדעטע ידיעה.
לגבי דעם לאקאציע פונעם טייך, זעט שטארק אויס פון די מקורות אז עס איז ערגעץ וואו אין מיטל מזרח. לויט די מדרשים איז עס ערגעץ וואו אין אשור, לויט פליניוס אין יהודה און לויט יוסיפין - אין סיריע. און טאקע וואו עס איז משמע פון חז"ל, טוט דער רמב"ן (דברים לב כו) אינדענטיפיצירן דעם סמבטיון מיט א טייך אין אשור (געוויסע חוקרים צייגן אן אויף א דערפל "
תל-חלף" וועלכע געפינט זיך אין היינטיגן סיריע) וועלכע ווערט דערמאנט אין נ"ך. אט זענען די ווערטער פונעם רמב"ן: "עשרת השבטים שגלו לנהר גוזן (מלכים ב יז ו) הוא שהחכמים קורין סמבטיון כי נקרא גוזן מלשון ויגז שלוים (במדבר יא לא) אתה גוזי (תהלים עא ו) כי העומדים אחריו מוסרים מבני אדם וקורין אותו סמבטיון מפני שביתתו בשבת כי יום השבת בלשון ההוא סבט כאשר הוא בערבי ונהוג בלשונם להוסיף בתארים "יון" אזוביון חוריון מוליון וכן הרבה".
פון א טייך וואס די וואסער דערין פליסט יא אדער נישט און געוויסע טעג, איז דער טייך פארוואנדלט געווארן אין א "טייך" וואס אנשטאט וואסער פליסט דערין זאמד און שטיינער. דער קוראן שרייבט איבער א שבט "בני משה", און לויט פארשער פאול מאנאנסאלא האט אן אראבישער מפרש מיטן נאמען
מוקאטיל אבן סולעימאן אל-באלכי וועלכער האט געלעבט אין די צייטן פון די גאונים (ער איז געשטארבן ד'תקכז)
געטענה'ט אז די בני משה זענען פון די עשרת השבטים און זיי ציילן 70,000 מענטשן, און זיי זענען גענצליך ארומגענומען מיט א "טייך" וועלכע פליסט זאמד און שטיינער אן קיין וואסער.
דער זעלבער געדאנק איבער בני משה וועלכע זענען ארומגענומען מיט א "טייך" פון זאמד און שטיינער (אבער אן וואסער) איז א 100 יאר שפעטער געניצט געווארן דורך דעם באקאנטן
אלדד הדני. אין
א שאלה וואס די מענטשן פונעם שטאט
קירואן האבן געשיקט צו רב צמח גאון פרעגן זיי אים זיין דעת איבער די ווערטער פון אלדד הדני, און בתוך הדברים ברענגן זיי וואס ער האט איבערפארציילט פון די א.ג. "בני משה" וועלכע וואוינען לויט אלדד אפגעזונדערט ערגעץ וואו אין "ארץ כוש" (עטיאפיע?) וואס זיי האבן מקובל איבער דעם סמבטיון:
"ספרו לנו אבותינו ואבותינו מאבותיהם ששמעו באותו הלילה רעש גדול ובבקר ראו חיל גדול וכבד, והסב להם את הנהר שגולל אבנים וחול במקום שלא היה שם נהר מעולם, והנהר ההוא עדיין גולל אבנים וחול בלי מים ברעש גדול וקול גדול, שאלמלא היה פוגע בהר של ברזל היה מנפצו. והנהר גולל כל ששת ימי השבוע אבנים וחול בלי שום טיפת מים, ובשבת נח. ובשעה שיעריב יום השישי בין השמשות תרד עליו ענן, ואין אדם יכול ליגש אליו עד מוצאי שבת, והוא ששמו סמבטיון ואנו קוראין אותו סבטינו (או סנבטיון), ויש מקומות באותו הנהר שאין להם רוחב [אלא] כששים אמה, והם עומדים בצד הנהר משם ואנו מכאן ומספרים אלו עם אלו. והם אסורין מפני שהנהר מקיף עליהם, ולא אנו יכולין ליכנס אצלם ולא הם יכולין לצאת משם."
לויט די בני קירואן האט זיי אלדד פארציילט אז אינעם טייך פליסן שטיינער און זאמד אן קיין איין טראפ וואסער, און אז שבת הויערט אויף דעם טייך א ריזיגער וואלקן. אבער אין
א בריוו וואס ער האט אנגעבליך געשריבן צו דאס יהדות ספרד, דערמאנט ער דארט אויך די שרעקעדיגע קולות און די שטיינער וואס דער טייך ווארפט אבער דארט שרייבט ער אז שבת ברענט א פייער ארום און ארום דעם גאנצן טייך און ער דערמאנט נישט דעם וואלקן.
רש"י איז מפרש דעם אויבנדערמאנטן גמרא אין סנהדרין אזוי: "סמבטיון יוכיח. נהר אחד של אבנים, ובכל ימות השבת שוטף והולך, וביום השבת שוקט ונח." ביי מיר איז ברור אז רש"י, בעקבות אלדד הדני'ס לעגענדע, איז מפרש דעם סמבטיון אלץ "טייך" פון שטיינער אן קיין איין טראפ וואסער. די גאנצע מושג פון א טייך פון וואסער וועלכע ווארפט אויך שטיינער איז הערשט נתחדש געווארן קנאפע 350 יאר צוריק אין די 17'טע יאר-הונדערט (1600'ס) דורך דעם באקאנטן "
מעשה מבעל האקדמות" (די מקור דערפון איז א מעשה ביכל אין אידיש, ווי דער אליה רבה
שרייבט, וואס איז געדרוקט געווארן אין די פריע 1600'ס), און פון דארט צו מנשה בן ישראל אין זיין "
מקוה ישראל" און גרשון בן אליעזר און זיין "גלילות ארץ ישראל".
צוריק צו הרב לעבאוויטש'ס טעאריע. דער טעאריע שטימט נישט פשוט וויבאלד סיי לויט די גאר פריע מקורות (חז"ל, יוסיפין און פליניוס), און סיי לויט די שפעטערע מקורות (אלדד הדני) איז דער סמבטיון: אדער א טייך פון וואסער אן קיין שטיינער, אדער א טייך פון שטיינער אן קיין וואסער. דער בלויער נילוס וואסערפאל אלץ סמבטיון שטימט נאר איז נאר אויב מיר וועלן אננעמען די גאר לעצטע ווערסיע פונעם לעגענדע אז עס איז א טייך פון וואסער וועלכע ווארפט שטיינער אין די לופט. אבער אפילו דאן וועט עס נישט שטימען וויבאלד לויט אלדד הדני און בעקבותיו דער בעל מעשה מבעל האקדמות, טוט דער סמבטיון ארומנעמען ווי א רינג די בני משה (אנדערש איז דאך נישטא קיין הסבר פארוואס די בני משה זאלן נישט קענען פון דארט אוועקגיין, און פארוואס מ'זאל נישט קענען צוקומען צו זיי) און דער בלויער נילוס טייך און וואסערפאל נעמט נישט ארום גארנישט. אבער נאך א גרעסערן פראבלעם מיטן טעאריע איז אז עס פארפעלט גענצליך זיך צו מטפל זיין מיטן הויפט אייגנשאפט פונעם סמבטיון, נעמליך אז אין שבת רוט דאס! זעלבסטפארשטענדלך אז דער בלויע נילוס וואסערפאל ריט נישט אין שבת, און אפילו די 20 פראצענט וואסער וואס רינט אראפ די פאלס היינט צו טאגס, רינט אין שבת פונקט ווי אינדערוואכן.
דער שרייבער איז מקדים מיט א גאנצע הקדמה פון גראהאם הענקאק ווי ער ברענגט נאך פון מארקאו פאולאו. כ'זע נישט וואס דאס האט א שייכות מיט הרב לעבאוויטש'ס טעאריע, סיידן אז דארט ווערט דערמאנט די גרויסקייט און מעכטיגקייט פונעם וואסערפאל, אבער חוץ מזה האט עס נישט קיין שייכות מיטן ארטיקל. אזוי צו אזוי, עס איז אומגלויבליך וויפיל לי די צוויי דריי פאראגראפן אין בליץ זענען אנגעפילט מיט טעותים און ליגנטס. דער ביכל "The Sign and the Seal" איז טאקע העכסט אינטערעסאנט, (אגב,
עס האט נישט קיין שמץ פארלעסליכקייט אין זיך), אבער דער אנאנימער בליץ שרייבער האט ווייזט אויס נישט געענדיגט ליינען דעם בוך, ווייל כאטש אינדערמיט באשרייבט הענקאק אזא שמועס ווי א געוויסער ארון שטעלט זיך ארויס נישט צו שטימען מיט די מאסן וואס די תורה געבט אן, קומט אבער הענקאק צו צו א מסקנא אז דער ארון
ליגט היינט אינעם עטיאפישער קירכע אין
אקסום.
מארקאו פאולאו פון וועם הענקאק ברענגט אנגעבליך נאך, האט נישט געלעבט 300 יאר צוריק, נאר איבער 700 יאר צוריק, און איז ווי ווייט מיר ווייסן קיינמאל נישט געווען אין עטיאפיע. אבער דאס איז נישט הענקאק'ס טעות, ווייל הענקאק ברענגט בכלל נישט נאך פון מארקאו פאולאו... הענקאק ברענגט פון א סקאטישער פארשער וועלכער האט געלעבט פאר 250 יאר צוריק מיטן נאמען
דזשעימס ברוס. ברוס האט פון 1768 ביז 1770 נאכגעפארשט די מקור פון דעם בלויער-נילוס טייך. פארשטייט זיך אז במשך זיין נסיעה איז ער אויך אנגעקומען צום בלויער-נילוס וואסערפאל און ער האט שפעטער באשריבן זיינע הרגשים ביים זען דעם מעכטיגן וואסערפאל. אבער עס איז בכלל נישט ריכטיג אז הענקאק האט נאכגעפארשט צו טרעפן וועלכע וואסערפאל ברוס האט גערעדט פון, ווייל ברוס האט זייער קלאר ארויסגעשריבן אז ער רעדט פון א וואסערפאל אויפן בלויען-נילוס טייך.
אט זענען הענקאק'ס ווערטער (The Sign and the Seal, ch. 9):
Graham Hancock האט געשריבן:As I stood enraptured, gazing at the rainbows playing amongst the fine spumes of spray thrown high into the air by the boiling cataract, I could well understand why. I was also reminded - and struck by the accuracy - of the description given by the Scottish explorer James Bruce after his visit here in 1770:
James Bruce האט געשריבן:The river . . . fell in one sheet of water, without any interval, above half an English mile in breadth, with a force and a noise that was truly terrible, and which stunned and made me, for a time, perfectly dizzy. A thick fume, or haze, covered the fall all around, and hung over the course of the stream both above and below, marking its track, though the water was not seen . . . It was a most magnificent sight, that ages, added to the greatest length of human life, would not deface or eradicate from my memory; it struck me with a kind of stupor, and a total oblivion of where I was, and of every other sublunary concern.
קיין איין ווארט איבער "גיגאנטישע שטיינער" וועלכע פליען "טאג און נאכט אינאיינעם מיט דאס וואסער", און קיין אנדייטונג אז עס איז נישטא "קיין מעגליכקייט און דער וועלט אריבערצוגיין צו די אנדערע זייט פונעם וואסער-פאַל." עס איז נישט אמת אז "אנווענזענדע האבן אים פארציילט אז מען ווייסט אויף די אנדערע זייט פון די וואסער-פאל וואוינען פארשידענע שבטים (ער שרייבט נישט אז דאס זענען אידן) וועלכע וואוינען זייער אפגעזונדערט, און האבן נישט קיין פארבינדונג מיט דער גאנצער וועלט", עס איז אבער יא אמת אז ברוס האט געשריבן איבער די איזאלירטע שבטים וועלכע וואוינען דארט. עס איז אבער נישט אמת אז ער שרייבט נישט אז דאס זענען אידן. ברוס באשרייבט די ביתא ישראל שבט (די פאלאשען) און זייער באנוץ פון לשה"ק און אנדערע אידישע מנהגים.
דער טייך הייסט נישט טיס אבעי אין אראמיש נאר אין
אמהאריש אבער אפילו וויקיפעדיע ווייסט אז מ'קען זיך טועה זיין צווישן די צוויי שפראכן און אויפן בלאט איבער אמהאריש שרייבן זיי "Not to be confused with the Aramaic language". אמהאריש איז די אפיציעלע שפראך פון עטיאפיע.
דער טייך צעטיילט זיך נישט אין פיר (קוים אין צוויי) ווי מ'קען זיך אליינס איבערצייגן אויף
גוגל מאפעס (דער A אינעם לינק איז וואו די וואסערפאל איז), און ניין, דער טייך "טאנא" קומט נישט פונעם וואסערפאל, נאר עס איז פונקט פארקערט: דער וואסערפאל קומט פונעם טייך טאנא וועלכע געפינט זיך (לויט וויקיפעדיע) 30 קילאמעטער ארויפציר, און ווי איר קענט זיך אליינס איבערצייגן אין די אויבענדערמאנטע גוגל מאפעס לינק.
עס איז ריכטיג אז די עטיאפישע רעגירונג האט אויפגעשטעלט א פאוער-פלענט וועלכע פארניצט די קראפט פון די וואסער צו פראדוצירן עלעקטעריציטעט, אבער דאס איז נישט די לעצטע 100 יאר, נאר די לעצטע 10 יאר... ליינט
דא אן אינטערעסאנטער ארטיקל פון ריטשארד בענגס, דעם קא-דירעקטאר פון דער מאווי "
דער נילוס מיסטעריע" וועלכע איז געפארן אין 2004 צו כאפן א ווידעא פונעם וואסערפאל און איז שאקירט געווארן אז די וואסער וואס רינט איז בלויז 10 פראצענט פון וויפיל עס פלעגט רינען. דער דירעקטאר האט צום סוף אויסגע'פועל'ט אז מען זאל צוריקשטעלן די 100 פראצענטיגע וואסערפלוס פונעם וואסערפאל פאר א קורצע צייט אין וועלכע די מאווי איז געכאפט געווארן. עס שטעלט זיך ארויס אז אפילו ווען די וואסערפאל פלוסט מיט די גאנצע 100% פון די וואסער ווארפט עס נישט קיין שטיינער, ניטאמאל קיין שטיינדעלעך...
נ.ב. כאטש דא איז נישט
דער בליץ אשכול מוז איך ארויסברענגן מיין אנטריסונג איבער די נידעריגע גראמאטישע מצב פונעם בליץ. איין זאך וואס שטעכט מיר ממש אין די אויגן איז די משוגעת פון שרייבן אן אונטער-שטרעכל , נאך די ענדע פון א זאץ, און דאס לייגן אן אויבער-שטרעכל בעפאר א ס וועלכע קומט ללשון רבים, לדוגמא "קאלומ'ס". און ער מעג זיך שעמען. "מידעטרעניען"? וואו מיינט ער שרייבט ער? אויף עפעס אן אנליין פארום? ער קען נישט שרייבן ים-התיכון אדער מיטלענדישער ים?
לא רעב ללחם. לא צמא למים.
