פאר איר ליינט ווייטער, זייט וויסען די ארטיקעל האלט זיך אינמיטן קאכען עס איז נאך אביסעל רויע מאטריאל דא.
און די זומער פון תמוז-אב זענען געווארן גאר אנגעזצויגען צווישען די צוויי מחנות עד כדי כך אז י"ז אב תרפ"ט איז געווען נאך א תשעה באב אין די שאטאט חברון די אראבישע יוגענאליכע אנגעהעצט ביי די עלטערע האבן זיך ארויס געלאזט אויף א מארש צו צמזיקן און דערהארגענען א יעדעס איד וואס זיי האבן נאר געזעהן פאר די אויגען. אנגעוואפענט מיט מישעטי'ס, כל מיני כלי זיין שווערדען, העק סיי וואס עס קען שפלעטערן א קאפ פון א מענטש און זיך ארויס געלאזט אויף די גאס מיט צווילדיוועטע קולות אזש ביז טויב צו ווערן.
פאר בערך 25 יאר צוריק האט אנכי הק' געהאט די זכיה צו הערן ערשט האנטיג פון א 90 יעריגער איד וואס האט אין די תקופה פון די חברונער מעסיקאר געלערנט אין ישיבת חברון. איך וועל איבער זאגן זיינע ווערטער ביז וויפילל איך דענק, די רעסט וועל איך נעמען פן די היסטאריע ביכער פון ווי איך נעם אלע מיינע היסטארישע אינפארמאציע בנושא זו.
דער איד האט געהייסן ר' ישראל אלטער לכתחלה פון אייראפע אוס איז ער גוקעמן פון קעלעם. זיין טאטע ע"ה האט פארלוירן זיין גאנצער האב און גוטץ זייענדיג שילדיג געלט פארן ארטיגן פריץ וואס ער האט געהאט ביי עים געדינגען זיין האטעל וואס איז גאנץ פיין געאנגען ביזן ערשטען קריג. ביים ערשטען קריג איז די ביזנעס געווען פארקלאפט. נאכן קריג האט צוריק פרובירט עפענען אבער ער האט נישט געקענט צו זיך שלעפן קיין קונים, דער פריץ האט עים געכאפט און ארויס געוואפן מיט אלע קינדער.
ער איז געווען א קליין קינד פון בערך 4 יאר אלט (איך בין נישט זיכער פונקטלעך אין די יארן, לויט ווי איך דענק האט ער פארציילט ער איז דאן געווען די אינגסטע פון דריי) דא הייבט זיך די ווערטער פון ר' ישראל אלטער לויט מיין זכרון "איך דענק נישט פונקט די נושא וואספארא געשעפטן מיין טאטע האט מיט די פריץ געהאט אין אייראפע אבער איך דענק נישט קלאר אין מיין זכרון זייענדיג אויפן שיף אויפן וועג צו פארן קיין פאלעסטינא. מיין טאטע ז"ל פלעגט זיך זייער אסאך שרייבן מיט ר' שמוא-ל סלנט ז"ל און ער האט אים משכנע געווען צו זיך מושב זיין אין די עיר הקודש. ער האט געבעטן מיין טאטען בעצם צו קומען קיין ירושלים אער אין ירושלים איז דאן נישט געווען מעגליך צו באקןמען עפעס עסן נאר דורך די כולל. עס האט דאן געבאדזשעוועט די שטארקע הונגער און טייפוס אין ירושלים (הגם די יארן נאך דעם קריג האט די מצב אןגעהויבן לייכטער ווערן אבע די קלאנג אז אין ירושלים איז ביטער איז מיין טאטען געבליבען אין די ביינער). מיין טאטע ז"ל איז אייביגע געווען א נהנה מיגע כפיו מיט דאס ביסעל קעש וואס דער פריץ האט נישט געקענט אוועק נעמען נישט וואוסענדיג אז ער האט. האט זיך מיין טאטע ז"ל באזעצט אין חברון און געעפענט א שענק פון ביר און אונזער סאלון.
מיין טאטע האט געמאכט גוטע באציענגען מיט זיינע אראבישע שכינים זיי האבן זייער געגליכען צו פארברענעגן ביי אונז און טוב ביז ווען די ביזנעס האט געוואקסען האט עס מיין עלטסטע שוועסטער ע"ה און מיין מאמע געראנט פאר די טעגליכע ווירטשאפט מיין טאטע פלעגט נאר אריין טשעקעןפון צייט צו צייט און אזוי האט ער זיך אריין געזעצט אין ישיבת חברון פאר רוב טאג עוסק געוועזען אין הוויית אביי ורבא און תפילה כמעט א גאנצען טאג.
אונז די קינדער זענען געזעצען ביים מלמד (איך דענק נישט זיין נאמען) און ער האט אונז אונטער געהאלטן רוב טאג מיטן לערנען דאווענען שפילען מיט די חברונער זאמד. דאס איז לעבן איז פארהאלטנמעסיג געווען זייער רואיג.
בעצם דענק איך נישט קיין ספעציעלע אינצידענטן מיט די שכינים אויסער איין נאכמיטאג אהיים קומענדיג פון חדר צו אונזער שטוב הער איך פון אונזער שטוב קולות ובריקים פונעם סאלון ווי דער שענק איז געווען. איך האב נישט פארשטאנען קיין אראביש אבער איך דענק די טענער זענען געוועזן גאר הויעך און שעפעריש. מיין מאמע מיט מיין שוועסטער זענען געשטאנען אינעווייניג אינעם צימער מיט די נשמה אין די האנט נישט וואוסענדיג וואס די אומראוגקייט איז היינט זיי האבן פשוט מורא געהאט ארויס צו גיין סערווירן. ווי נאר איך בין אהיים געקומען האבן זיי מיר געבעטן צו לויפן אין ישיב רופן מיין טאטע ז"ל. מיין טאע איז געקומען צו לויפן מיט איין אטעם און ער האט איבער גענומען די לייצעס און די טרינקער די געסט האבן זיך איבער אים גענומען נאך א שטיק צייט קולות האבן זיי זיך עטוואס בארואיגט און עס איז געווארן אביסעל שטילער. און די ווירטשאפט איז ווייטער אנגעגאנגען ווי געהעריג. ביינאכט ווען די שענק איז שוין געווען געשפארט הע איך ווי די טאטע זאגט פארן מאמען עס איז צרות ווי א בארג, די פולישע לופט שירט זיך איצטערט אין די חברונער לופט, פוילן איז שוין שוין געווען רואיג אנטקעגען וואס דא קאכט זיך. מיין טאטע האט פארציילט דעם מאמען פונקטליך וואס די איבערקערענישט איז געווען און וואס די אראבער פארציילן איבער די נייע שכינים וואספארא טעראר זיי זייען אן און מען דארף זיך ארגענעזירן. און שטעלן א ויידערשטאנד וכ"ו. גראדע האבן זיי מבחין גיווען אין זייערע שמעוסן פון די איידעלע אידן אין חברון וואס זוכן נישט די פאן אבער זענען פארט אידן וואס נעמען איבער די אקאנאמיע אין לאנד מיט די אלע אנטעסמיטישע לאוזינגען ווי מיר זענען געווען געוואוינט צו הערן אין אייראפע.
איך בין שוין געווען עטוואס עלטער. איך האב געשפירט די אנגעצוגענקייט אין די לופט ווערט מערער או שטערקער, נישט פארשטייענדיג די פאליטיק דערונטער, אבער מיר האבן פארשטאנען אז עפעס טויגט נישט. נאך תשעה באב האט מיין טאטע נישט געעפענט דעם שענק יענעם יאר. ער האט באקומען א ידיעה פון איינע פון די אראבער וואס פלעגן זיצען ביי אים א יעדן טאג און ווי אויך האט ער זייער געגליכען מיין טאטע מאמע אז די אינגען פלאנען א ווילדע ראיאטען. דער עיקר סיבה וואס האט אנגעצינדען די ארבער דאן זאגט גער אראבער פאר מיין טאטען ז"ל איז אזוי ווי מיר הערן אז די ציונים פלאנען איבער צו נעמען קאנטראל אויך דעם מערת המכפלה וואס איז פארהייליגט םאר דיר אראבער א פלאץ וואס די ארבער האלטן אז דאס איז זייער פלאץ וואס זייערע עלטערן זענען דארט נטמן געווארן און גיבען אכטונג אויף גאנץ חברון דאס איז א מקום קדוש און אויב די ציונים ווילן דאס איבער נעמען דארף מען דאס באשיצן מיט אלעם מעגליך.
אין חברון האבן דאן געוואוינט אריבער 20 טויזענעט מענטשען (גיי ווייס ווי 20 טויזענעט מענטשען האבן זיך געקענט אריין קוועטשען אין חברון) וואס רוב רובו זענען געווען אראבער. די אידען אין חברון האבן זיך געציילט א מספר מצומצום אנטקעגען די אראבישע פאפיולאציע דארט. די אפיציעלער מספר אידען וואס האבן דאן געוואוינט אין חברון איז געווען עטוואס נאנט צו 700.
אין צענטער פון שטאט כמעט ווי א אידישער קווארטעל האבן געוואוינט א מספר מצומצום פון די 700 רוב פון די אידען האבן געוואוינט אין די אום-געגענטער פון חברון. די אידישער חברון איז געוועזן צוזאם געשטעלט פון רוב אשכנזישער אידנטום וואס האבן נישט צו לאנג צוריק עולה געווען פון אייראפע אשכנזים. די עלטערע איינוואוינער אין חברון זענען שוין געווען עטוואס איינגעגלדערט אין חברון פון די פריערדיגע יארן זענען געוועזען ספרדים.
די צוויי קהילות האבן כמעט נישט געהאט קיין שייכות איינע מיט צווייטן. באזונדערע שולעס, באזונדערע בתי מדרשים, ניטאמאל האבן זיי זיך משדך געווען צווישען זיך. די ספרדים בעצם זענען געגאנגען בערך די זעלבע לבוש ווי די אראבער דארט און די שפראך זייערע איז געווען אראביש. מאידך גיסא די אשכנזים האבן גערעדט זייער היים שפראך אדער אידיש.
די צוויי כיתות זענען געווען כרחוק מזרח ממערב. ביז די ציונים און די אשכנזים זענען נישט אנגעקומען איז טאקע געעווען עטוואס הארמאניע צווישען די אראביר אין די אידן יי האבן זייך זייער גוט פארשטאנען ביידע סעקטעס האבן געהאלטן רעליגיע צו די העכסטע סטאנדארטן. אבער די ציונים האבן אריין געברענגט קיין חברון סעקולארע ווינטען די אשכנעזישער אנגעטואכצער האט אויס געשטאכן די אויגען פון די ספרדים און די אראבער אינאיינעם. אפי' ביי די צוויי אידישע פראקציעס האט געהערשט אזא מין אנגעצויגענקייט. אבער נאך דעם בלפור דעקלעראציע האבן זיך די חברונער אשכנזים אויך צו געשטעלט צו די ספרדים לגבי די אנטי ציוניסטישע פראפעגאנדעס. אפי' די אשכנזים זענען געווען אנדערש אבער פארט ערליך לפי שיטתם. די פרייקייט פון די ציונים איז זיי נישט געווען ניחה.
מיר האבן זיך כמעט נישט געדרייט אין די גאס. מיר האבן אפי' דאן געקלערט ארויף צו פארן קיין ירושלים פאר די פאר טאג ביז עס וועט ווערן שטיל אבער עס איז נישט געווען ווי אזוי און מיר האבן נישט געוואוסט מיט וועמען מיר זאלן פארן נישט וואוסענדיג וועמען מיר קענען געטרויען.
די ת"ב איז געווען זייער אנגעצויגען ביי אונז אין שטוב. איך דענק מיין טאטע ז"ל זייענדיג אין שוהל נאך די קינות איז ער געוועזען ארום גענומען מיט א קוקפע עלטערע אידן וואס האבן אים אויסגעלאכט מיט זיינע זארגען. מיין טאטע קומט פון אייראפע ווי אזעלעכע מצבים זענען געווען עטוואס אפטערע ערשיינונגען ממילא האט ער מער געציטערט פון די אנדערע איינוואוינער וואס זענען נישט געווען געוואוינט אין אזעלעכע אומשטענדען.
ויהי היום י"ז אב תרפ"ט אינדערפרי נאך וואס די אראבישער געזינגאכץ איז פארשטילט געווארן. די פרעפלערייען אין די מאסקס האבן זיך געענדיגט. האבן זיך ארויס געלאזט אויף די גאסן א טוץ מיט אינגע אראבישע שקצים מיט צווילדעוועט קולות אויףן וועג ארויף צו די ישיבה. מיט כלי משחית אין די הענט
