אדנירם האט געשריבן:ווען איך האב אנגעכאפט די לשון 'הלכה'דיג' האב איך אויסדריקליך נישט געמיינט טריקענע שו"ע, נאר אויך די השקפה. דערפאר האב איך נישט געמאכט קיין באזונדערע תגובה פאר 'השקפה'. אבער אין אמת'ן אריין, איז פשוט אז דאס נעמט אריין גענוג הלכה אין זיך, און קיין רעכטע גמ' אויף פארקערט וועסטו נישט געפונען.
איבער די גמ' אין ב"ב כד הוינא טליא, איז לכאורה פשוט אז ס'נישט דומה צום 'אל תרבה שיחה עם אשה'. דארט רעדט מען פון פארהייראטע פרויען [באשתו נדה אמרו, ק"ו 'באשת חבירו'], נישט פון מיידלעך. געדענק אויך אז מיידלעך פלעגן יענע צייטן גיין אין מקוה. און צום סוף, ווילאנג די גמ' איז מעיד אז זיי פלעגן נישט זינדיגן, איז עס טאקע נישט געווען קיין פראבלעם. די רגע וואס ס'קען ברענגען זינד - און נאר א שוטה וועט לייקענען אז לפחות בזמנינו קען עס ברענגען זינד - איז נישטא קיין היתר, נאר אויב עפעס ווערט די גמ' אין ב"ב א ראי' לאיסור.
נאכאמאל, אין חז"ל ווערט די פראגע באטראכט לויטן מצב, בכלל נישט מיט דעם שווארץ-ווייסן צוגאנג צו וועלכן מיר זענען געוואוינט פון היינט. די עדות פון ר' יוחנן איז בלויז איין ביישפיל פון אזא צוגאנג. אויב דו ווילסט אן אנדערן ביישפיל נעם אין באטראכט די מעשה פון אביי אין מסכת סוכה (נ"ב ע"א). אביי האט נישט אפגעהאלטן א מאן פון שפאצירן מיט א פרוי צוזאמען, נאר ער איז זיי נאכגעגאנגען כדי צו זען צי זיי ווילן זינדיגן. אמאל איז באשטימט אין דער גמרא אז צדיקים האבן א גרעסערן יצר הרע ווי געווענליך און אמאל איז באשטימט פארקערט. (ר' יוחנן האט אמאל געזאגט אויף זיך אז די ווייבער זענען אין זיינע אויגן ווי "ווייסע קאטשקעס" און ס'איז אים דערפאר נישט קיין פראבלעם צו קוקן אויף זיי.)
ס'פילט זיך מיר מאדנע צו ציטירן די גמרות, ווייל ס'זענען דא גמרות אויף אלע זייטן און איך וויל נישט אויסזען ווי יענער וואס קלויבט זיך מאמרים לויט זיין געשמאק. מיין נקודה איז נישט צו ציען א הלכה'דיגע מסקנא, נאר איך האב עס גענוצט דיך צו דערמאנען אז חז"ל אנערקענען די סוביעקטיוויטעט פון דער פראגע, און דערפאר וועט מען נישט הערן קיין איינהייטליך קול אין דער סוגיא, נישט אין חז"ל און נישט אין די שפעטערע מקורות. ס'איז וויכטיג צו אנערקענען אז וואס מיר דעבאטירן איז מער השקפה'דיג אין כאראקטער ווי הלכה. פארשטייט זיך אז די הלכה'דיגע מסקנות פון סיי וועלכן פוסק וועט זיין אין איינקלאנג מיט זיין השקפה'דיגן בליק איבער דער פראגע.
איך פאדער אויסדריקליך די צענדליגע ביישפילן פון תשובות, וואו מ'זעט דאס פארקערטע. ווי געזאגט, איך זוך נישט די צד איסור, איך האב פשוט נישט באגעגענט קיין צווייטע צד, און כ'גלייב נישט אז ס'עקזיסטירט אין אונזערע מקורות.
דיין באקאנטע ביישפיל פון חתנים וואס פלעגן זיין גאר נאנט מיט זייערע כלות, איז טאקע גוט. איך וועל אפילו מוסיף זיין משלי, די תשובות וואס פארפירן קעגן די איינגעגעסענע פירצה פון יונגען און מוידן וואס פלעגן טאנצן צוזאמען. פארט וואלט איך נישט געקענט ארויסנעמען פון דעם אז דאס איז געווען דער מצב הדור, נאר ענדערש א געוויסע פירצה אין געוויסע מקומות אין געוויסע זמנים. והא ראי', אז קישן און ארומנעמען די כלה איז זיכער אן איסור גמור לכל הדעות. אוודאי איז אין געוויסע תקופות אין געוויסע מקומות די מצב היהדות געשטאנען נידעריג, אבער פון דעם קען מען בכלל נישט ציען קיין שום החלטה לגבי די עצם נאנטקייט צווישן מענער און פרויען באופן כללי.
ווען איך האב גערעדט וועגן די פילע ביישפילן פון תשובות האב איך מיך נישט באצויגן צו הלכה, ווייל דאס וואלט געווען א שמועס פאר זיך- ווי געזאגט. איך האב מיך באצויגן צו דער "היסטארישער איינפארביגקייט" וואס דו האסט אפגעמאלן, און כ'האב אויפגעברענגט דעם ביישפיל פון תשובות כדי צו ווייזן אז דיין בילד איז ווייט נישט אקוראט. אודאי זענען געווען אונטערשיידן צווישן פלעצער, צייטן, תקופות, א.א.וו. ישראל קאפקע'ס השערה אז ס'איז אנדערש געווען אין די שטעט ווי אין די דערפלעך איז מסתמא ריכטיג, אבער איך בין זיכער אז אפילו צווישן די שטעט איז נישט געווען איבעראל אייניג. די איינפארביגקייט אין דער טעמע וואס מיר קענען פון אונזער היינטיגן לעבן שטימט בכלל נישט מיטן בילד פון אמאל.
איך וואלט נישט געברענגט קיין גרויסע ראי' פון די תורה ודעת'ניקעס פון יענע תקופה. ווען אמעריקע איז געווען א רוחניות'דיגע שמעלץ טאפ, איז תורה ודעת געווען א הצלה אין פשוט'ן זין פון ווארט. איך גלייב אז זיי האבן מקיל געווען און צוגעלאזט פארשידענע זאכן וואס זענען נישט געווען אקצעפטירט אין רעגולערע אידישע מקומות, ווייל אנדערש איז געווען אוממעגליך. איך האב קלאר אויסגעשמועסט אז אוודאי זענען געווען סיטואציעס יוצאים מן הכלל, אבער ווען מ'וויל דן זיין וויאזוי ס'האט אויסגעזען אמאל, פסק'נט מען נישט אפ פון תורה ודעת, ענדערש נעם נארמאלע ישיבות אין אייראפע אדער ארץ ישראל צו גאר באגדאד, און אזוי זאלסטו אפ'פסק'ענען.
איך האב אודאי נישט געמיינט צו ניצן תורה ודעת אלס א מעסטער פאר דעם ברייטן היסטארישן בליק, נאר אויף דעם אז רבנים האבן געקענט שטיין הינטער דעם. נאכ'ן קלארמאכן אז מיר דעבאטירן נישט הלכה, האב איך געברענגט דעם ביישפיל צו ווייזן אז הלכה'דיגע פיגורן האבן געקענט טרעפן א וועג. ס'איז נישט א ביישפיל וואס ווייזט עפעס איבער "אויף היסטאריע", נאר א ביישפיל גענומען "פון [א וויכטיגער פאל אין] היסטאריע". פארשטייסט דעם אונטערשייד?
תורה ודעת איז נישט געווען חרדיש לויט אונזערע סטאנדארטן, אבער דאס איז געווען פולקאם ארטאדאקסיש, אונטער דער פירערשאפט פון רבנים וואס זענען אנערקענט ביי אונז. תורה ודעת איז נישט געווען א מוסד פון אסימילאטארן, אדער פון אזעלכע וואס זענען אויפ'ן וועג צו אסימילאציע, נאר פון פרומע אידן וואס זענען געווען אפן צו דער אמעריקאנער סביבה. ס'איז לכתחילה געווען געשטעלט לויט די יסודות פון דער ישיבה אין לידא, און נישט דוקא א בדיעבד. פארשטייט זיך אז דו קענסט זיך דינגען אויף זייערע יסודות, אבער ס'איז אין לדבר סוף. אונזער ויכוח איז נישט ווער ס'איז מער איד, נאר צי הלכה קען פארנעמען פארשידענע נואנסן אין דער פראגע וואס מיר דעבאטירן.
צו זאגן אז ס'איז געווען בדיעבד, ראטעווען דעם דור, א.א.וו. איז אפאלאגעטיק. במחילה. ווען נישט די שפעטערע כוואליעס פון מזרח-אייראפע וואלטן געענדערט די אמעריקאנער מאפע וואלט ארטאדאקסיע לכאורה געבליט אויפ'ן שטייגער פון תורה ודעת ווי דער אויסשליסליכער לכתחילה. אט דאס מיינט דאך אז א תקופה צו א תקופה איז נישט גלייך.
דאס זעלביגע איז בנוגע הרב רי"י וויינבערג. די היתרים וואס ער האט געגעבן איז געווען וויבאלד דאס איז געווען דער בוחר הרע במיעוטו. נישט אזוי פסק'נט מען אפ היסטאריע, צו אפילו דעת הרבנים.
אויב הלכה איז שווארץ און ווייס וואלט נישט שייך געווען קיין פשרות. ריכטיג? אויף דעם איז גענוג די פאר אנעקדאטן פון היסטאריע. ווער האט גערעדט פון פסק'ענען?
דאס וואס דו רעדסט פון די בריוולעך פון הרב וויינבערג צו מיידלעך, איז טאקע גוט. איך וועל צולייגן נתן קאמינעצקי'ס באקאנטע בוך אויפן טאטן רבי יעקב, וואו ער דערמאנט ענדליכעס. אזוי אויך חיים גראדע'ס צמח אטלס. היות די תקופה בעפארן קריג איז שוין געווען ביטער, זענען טאקע פארשידענע גבולות נפרץ געווארן. דערפאר האב איך מקפיד געווען צו שרייבן 'צוויי הונדערט יאר צוריק'. כלומר, בעפאר די השכלה האט געשלאגן טיפע ווארצלן אין ליטע. ודו"ק היטב.
גוט, שטייען מיר אויף איין בלעטל. נאר דו ווילסט צוריקגיין צו א נקודה אין היסטאריע וואס דארט דאכט זיך דיר האט יא געשטימט מיטן אידעאל פונעם היינט... לאמיר זאגן אז דו וואלסט גערעכט געווען, פארשטיי איך נישט פארוואס זאלסט וועלן צוריקגיין צו א ווייטן עבר. שטייען מיר דען היינט אין יענער צייט פון צוויי הונדערט יאר צוריק? אפשר זאלן מיר צוריקגיין נאך אן אנדערטהאלבן טויזנט יאר צום זמן הבית ווען דאס אידישע לעבן איז געווען מער פילפארביג אין אומצאליגע תחומים? די השקפות ביי אונזער עולם זענען על פי רוב אונטערן רושם אז אונזערע אידעאלן זענען געווען דער וועגווייזער פון אונזערע אבות אין מזרח אייראפע, ארויף ביז צו משה רבינו. אבער אויב דו הייבסט אן צווייפלען אין דער דירעקטקייט און דו דארפסט צוריקלויפן מיט אפאר הונדערט יאר, איז אונזער ויכוח געשלאסן.
איך האב געוואלט נאר דערמאנען א פרט לגבי יענע "פאר השכלה'דיגע צייט". אויסער די תשובה ספרים וואס מאלן אפ א לעבעדיג פארשידנארטיג בילד, קענען מיר אויך קוקן אין דער ליטעראטר און אין דער קונסט פון אידן אין יענע צייטן (וויפיל ס'איז שוין פארבליבן). איך וועל נעמען א ביישפיל פון א קלאסישן מעשה ביכל פון יענער תקופה, "די בבא בוך" פון אליהו בחור, וואס איז געווען שטארק פאפולער ביי דעם אייראפעישן אידנטום, בעיקר ביי ווייבער. דער אינהאלט פונעם בוך איז א ראמאן וואס ס'פירט דער העלדישער בבא מיט א געוויסער פרינצעסין, אויב איך געדענק ריכטיג. אין דעם מעשה'לע ווערן געשילדערט לעבעדיגע בילדער פון זייער ליבע, וויאזוי זיי האבן זיך געהאלזט אינעם פערדן-שטאל באהאלטענערהייט... און די פרטים וואס ווערן געשילדערט זענען דוקא עראטיש.
אין דער הקדמה צום בוך שרייבט דער מחבר אן ערנסטן שיר מיט א תפילה צו גאט, וואס צייגט אז דאס איז נישט באטראכט געווען ווי א פסול''ער ספר, נאר ווי א ליבליכע פאלקס בוך (ס'איז געשריבן אין גראמען, געמאכט אויף צו זינגען פון אנהייב ביזן סוף). איך פארשטיי אז מ'קען זיך דינגען אויף יעדן ביישפיל אז ס'שפיגלט נישט אפ "די גאנצע היסטאריע" און אפשר אויך אז ס'שפיגלט נישט אפ "דעם אידעאל", אבער אויפ'ן זעלבן אופן איז קלאר אז אונזער מאדעל שפיגלט אויך נישט אפ "די גאנצע היסטאריע". צי דער אידעאל דארף זיין ווי ביי אונז אדער צי מיר זענען געגאנגען צו ווייט, דאס איז דאך די טעמע פון אונזער שמועס.
איבעריגס, איך וואלט געגארט צו טרעפן מקורות אין פריערדיגע ספרים, וואס געבן אן אנדערע פרעספעקטיוו צום נידון. אדרבה, געב מיר נאר די פתח היתר...
אנדערע פערספעקטיוון האבן מיר געזען. נישט אזוי? אבער א היתר איז ליידער נישט מיין תחום צו קענען געבן. אויף דעם וועסטו זיך מוזן אליין פלאגן...
