אידיש אין די פאראייניגטע שטאטן (אסיף)
נשלח: זונטאג נאוועמבער 13, 2016 5:19 pm
[center]אמעריקא און די אידישע שפראך[/center]
דרוקט אויף די בילדער עס צו זען קלאר.
איר האט שוין אודאי געהערט כמה ווערטלעך איבער די אידישע אימיגראנטן וועלכע האבן זיך איינגע'חזר'ט די תירוצים וואס מען דארף דעם שופט דערציילן; ווי אלט מען איז, וויאזוי מען איז אנגעקומען צום גאלדענעם לאנד, און – נישט קענענדיג קיין ענגליש – פארדרייעט דעם סדר.
האו אלד אר יו?
פייוו.
האו מעני טשילדרען דו יו העוו?
פארטי סעווען.
עם איי קרעזי, אור אר יו?
באוט... [ביידע\שיף].
אבער דער סיפור ווייס איך טאקע איז א מעשה שהי':
אין די איסט-סייד איז געווען א באקאנטער פאר-פאלק, יאסל און גיטל שטיינבערג. אזעלכע פארצייטישע דמויות געווען, צוזאמען האבן זיי געפירט א בוטשער סטאר.
זי האט געהייסן די געריבענע פון די צוויי, איז ווען מען האט זיך געדארפט שטעלן פאר'ן שופט צו ווערן אמעריקאנער בירגער און ער האט דאך קיין ווארט ענגליש געקענט, איז ער געבליבן אינדרויסען און זי איז אריין אינעווייניג.
ווי זי הייבט אן רעדן האט דער שופט געכאפט דעם מצב, האט ער גענטפערט אין א געשמאקען אידיש.
יאסל, קום אריין! שרייעט זי ארויס, ער רעדט דאך אידיש!
שוין, יאסל שטייט פאר'ן שופט וועלכער פרעגט אים אלע שאלות פון א צעטל ארויס.
דו גלייכסט די קאנטרי? פרעגט ער.
ניין, ענטפערט יאסל.
וואס איז מיט דיר, נעמט זי זיך שרייען, דו גלייכסט נישט אמעריקא?!
אמעריקא גלייך איך זייער. די קאנטרי גלייך איך נישט...
מעשה שהי'.
עס ברענגט גוט ארויס טאקע ביידע זייטן פונעם מטבע; דער פרישער אימיגראנט וועלכער קען קיין ווארט ענגליש, און דער הויכגעשעצטער שופט וועלכער רעדט א זאפטיגען אידיש.
-------------
פון וואנעט שטאמט עס 'אידיש' בכלל?
אידיש איז בעיקר געבויעט אויף דייטש אריינגעמישט אין זיך פארשידענע אנדערע שפראכן. אינעם 10'טן יאר-הונדערט איז שוין געווען אוועקגעשטעלט אין דייטשלאנד א באדייטענדע אידישע לעבן - אידן וועלכע זענען שפעטער בא'טיטול'ט געווארן 'אשכנזים'. צעביסלעך האבן די אידן פארקנעטן און פאר'אידיש'ט דעם דייטשן שפראך און עס קונה געווען פאר זיך.
דער ערשטער דערמאנונג פון אזא שפראך וואס מיר האבן איז פונעם 12'טן יאר-הונדערט, און באציעט זיך צו איר ווי 'לשון אשכנז' אדער 'טייטש'.
'טייטש' קומט פון דעם ווארט tiutsch וואס מיינט 'מיטל-הויך דויטש'. שוין, ווייסט איר שוין די טייטש פון טייטש...
פון דארט זענען זיי פארשפרייט געווארן על פני כל הארץ. דער חת"ס שרייבט [דרשות דף ק' ע"א]: הנה אחינו אנשי פלוניא המה דרים במדינה אשר כל עמה מדברים שפת פולין וליטויא ורוסיא, ואינם מכירים כלל בלשון אשכנזי, והיהודים כולם להיותם גולי אשכנז שלופי גזירות תתנ"ו [וועלכע איז געווען בשנת 1096] עודם מדברים בלשון עמם אשכנז כאשר בראשונה ולא נשתנה ללשון העמים אשר הם יושבים בקרבם.
גראדע איז דער פריעסטער געשריבענער שטיקל אידיש וואס מיר האבן היינט פון קהילת ווארמס [וורמייזא] וועמענ'ס צרות בגזירות תתנ"ו מען דערמאנט תשעה באב ביי די קינות.
עס איז א ווארמס'ער מחזור פון יאר 1272, אין די גרויסע אותיות פונעם ערשטן ווארט פון תפילת טל איז אריינגעצייכענט א שורה אויף אידיש: גוּט טַק אִים בְּטַגְֿא שְ וַיר דִּיש מַחֲזוֹר אִין בֵּיתֿ הַכְּנֶסֶתֿ טְרַגְֿא – זאל א גוטן טאג אים קומען דער וואס טראגט דעם מחזור אין שול אריין. 'אידיש' דהיינו: מיטל-הויך דויטש געשריבען מיט אותיות פון לשון הקודש.
----------
דאס איז דער סיפור וואס איז מער ווייניגער אנגענומען ביי די לינגוויסטען [[tag]לאשיצער[/tag]?].
לעצטענס אבער איז אדורכגעפירט געווארן א שטודיע דורך א טיעם פון דעם בריטישען שעפיעלד יוניווערסיטי וועלכע באנוצען זיך מיט ספעציעלע טעכניקן צו פארבינדן די ען עי מיט פיזישע געאגראפיע. זיי טענה'ן אז אידיש איז געשאפן געווארן אויף דעם אור-אלטן האנדל'ס וועג, 'די סילק ראוד', ערגעצוואו אין צפון-מזרח טערקיי, עס איז צושטאנד געקומען דורך די האנדלונגען פון איראנער און דייטשע אידן.
לויט זיי גיבט דאס צו פארשטיין פארוואס די שפראך האט 251 ווערטער פאר די טערמינען 'קויפן' און 'פארקויפן'.
איך וואלט געקענט באשטיין צו זען די ליסטע...
---------
עכ"פ, לאמיר צוגיין צו אונזער סוגיא: די אידישע שפראך אין די פאראייניגטע שטאטן.
עס איז וואויל-באקאנט ווי געוויסע אידישע ווערטער האבן זיך אפיציעל אריינגעכאפט אינעם ענגליעשן לעקסיקאן, און ערשיינען אפי' אין דיקשאנערי.
דער מערסט-באקאנטער איז מן הסתם 'חוצפה'. עס איז שוין פראמינענט ערשינען אויף די ערשטע זייטן פון בארימטע אויסגאבעס, א שטייגער ווי די 'טיים' מאגאזין.
לעצטענס איז געווען אין די נייעס ווי דער געוועזענער קאנדידאט פאר פרעזידענט טעד קרוז האט זיך עטוואס פארפלאנטערט ווען ער האט באוואשען דאנעלד טראמפ: "פאר אים [טראמפ] צו מאכן אזא אטאקע – צו נוצען א ניו יארק'ער טערמין – איז שפיץ חוצפה".
'חוצפה' איז פארשטייט זיך נישט א ניו יארק'ער טערמין, נאר א אידישער. און ארומטוישען ניו יארק מיט אידן איז עפעס נישט אזוי סעמיטיש-קארעקט.
אזוי זענען דא עטליכע באקאנטע ווערטער. דער אמת איז אבער אז עס זענען דא ליסטעס פון אזויפיל ווי איבער 200 אידישע ווערטער וועלכע ווערן גענוצט אין ענגליש צו פארשידענע שטאפלען.
--------
די עיקר סמעטענע פון די אידישע שפראך אין אמעריקא ליגט אבער אודאי אין דעם ערשטן האלב פונעם 20'סטן יאר-הונדערט. דאן ווען דער רב און דער האליוואוד שפילער האבן ביידע גערעדט דעם זעלבן זאפטיגען אידיש פון 'דערהיים'. דאן ווען 'בשר כשר' אויפן פענסטער האט געמיינט אז קוים א גלעזל וואסער קען מען דארט נעמען.
דער רידב"ז איז א שטיק צייט געווען רב אין שיקאגא. אין יאהר תרס"ד האט ער דארט געדרוקט זיין ספר 'נימוקי רידב"ז', אין די הקדמה רעדט ער זיך געפערליך אפ אויף אמעריקא, בתוך הדברים טענה'עט ער אזוי:
"והעם לא שם אל לבו מי הוא השו״ב ומי הוא הבוטשער ומי הוא הרב המשגיח עליהם, וסומכים על מאמר העולם ״אז מי רופט איהם מענדיל מעג מען עסען פון זיין פענדיל״ (ופלא גדולה עליהם א׳׳כ כמו כן, אז מי רופט איהם יעוואן מעג מען עסען פון זיין פאן)".
אה, וואו נעמט מען די גאלדענע יארן...
מיליאנען אידישע אימיגראנטן זענען אנגעקומען אין די פאראייניגטע שטאטן. זיי האבן זיך באלד אריינגעקוועטשט און איבערגענומען די לאוער איסט-סייד פון מאנהעטן צוזאמען מיט די איטאליענער און איירישע אימיגראנטן.
יעדער פון די דריי האט זיך גענומען זיין ענין. די אידן זענען געווארן די קאמידיענס, די איטאליענער די זינגער, און די איירישע האבן געטון די פיזישע ארבעט.
אן אלטער איירישער ווארט זאגט:
מען האט אונז געזאגט אז די גאסן זענען פון גאלד געפלאסטערט.
דערווייל גאר זענען טייל אינגאנצן נישט געווען געפלאסטערט.
דערנאך האבן זיי אונז געזאגט מיר זאלן עס פלאסטערן...
----------
פרוי ליבערטי. די וועלכע טראגט די פאקל פון פרייהייט. די וועמענ'ס וועזן איז די האפענונג און לעצטע רעטונג'ס שטריק פאר מיליאנען פארפלאגטע אידן איבער אייראפע און רוסלאנד. מען דארף נישט מער ווי די אייביגע ווערטער פון די אידישע משוררת עמא לאזארוס, וועלכע שטייען עד היום אויפגעקריצט אויפן סטעטשו אוו ליבערטי:
[left]Not like the brazen giant of Greek fame,
With conquering limbs astride from land to land;
Here at our sea-washed, sunset gates shall stand
A mighty woman with a torch, whose flame
Is the imprisoned lightning, and her name
Mother of Exiles. From her beacon-hand
Glows world-wide welcome; her mild eyes command
The air-bridged harbor that twin cities frame.
"Keep, ancient lands, your storied pomp!" cries she
With silent lips. "Give me your tired, your poor,
Your huddled masses yearning to breathe free,
The wretched refuse of your teeming shore.
Send these, the homeless, tempest-tost to me,
I lift my lamp beside the golden door!"[/left]
היינט – ביי אונז העפי-גאו-לאקי'ניקעס - שטעלט זיך נישט אזוי גרינג פאר ווי ערענסט און וויכטיג יעדעס ווארט איז געווען ביי די פארמאטערטע פליטים.
אין פילע ערטער טרעפט מען פרוי ליבערטי ווי זי עפענט די טיר פאר די פאגראם-צעקוועטשטע אידן.
אט האט איר 'דער אידישער אימיגראנט' אויסגאבע דורך די 'היברו אימיגרענט עיד סאסייעטי' פון 1909.
און דא איז א ליד 'זיי געבענטשט דוא פרייע לאנד' פון 1911.
'לעבען זאל אמעריקא', און א הארץ-רייסענדע לשנה טובה קארטל; אידן וועלכע זיצן אין אמעריקא, 'בצל כנפיך תסתירנו', שטרעקן אויס א האנט צו מיטגעמאכטע אידן אונטער די רוסישע הערשאפט. לשנה הבאה באמעריקא.
-----------
אין 1842 ווערט שוין געדרוקט 'איינע מיניאטור אויזגאבע', א קליין סידור'ל ספעציעל פאר די וואס פארן 'למדינת אמעריקא'.
א דעטאלירטע מאפע פון די פאראייניגטע שטאטן ווערט פראדוצירט אין אידיש.
אין 1892 ווערט די אמעריקאנער קאנסטיטוציע איבערגעזעצט און אפגעדרוקט אויף אידיש 'מיט היסטארישע, פאליטישע אונד פיליזאפישע בעמערקונגען'.
די נאציאנאלע הימנע – די סטאר ספענגעלד בענער – ווערט איבערגעזעצט פאר די פרישע בירגער. א ניגון וועלכע יאסעלע ראזנבלאט וועט אפזינגען אויף די טרעפ פון דעם פובליק לייברערי אויף די 42'סטע גאס און פיפטע עוועניו פאר צענדליגע טויזנטער צו שאפן געלט פאר די ערשטע וועלט קריג עפארט.
ביים ענדיגען וועט דער שוועבנדיגער המון אים צווינגען עס צו זינגען א צווייטן מאל.
און פיינע רעבעצינס גיבן ארויס די געהיימניסען פון דעם אייראפעאישען און אמעריקאנעם קיך.
עס ברעכט אויס די ערשטע וועלט קריג און די 'יונייטעד סטייטס שפייז פערוואלטונג' דערמאנט שנעל ווער עס האט זיי דאס פרייהייט געשאנקן און בעט זיך מען זאל 'דיא עללייס פערזארגען מיט ווייץ'.
פאטריאטישע לידער דערקלערען אז 'מיר מוזען אללע פייטען פיר אנקעל סעם' – US מאכט אנקעל סעם בלשון חיבה.
די 'בת ציון' פארלאנגט אז מען זאל זיך אנשליסען אינעם אידישען רעגימענט וועלכע איז באשטאנען פון פינף באטאליאנען אידישע זעלנער פון בריטאניע, רוסלאנד קאנאדע, ארץ ישראל, און די פאראייניגטע שטאטן, און האבן געקעמפט אין ארץ ישראל און צפון-אפריקא.
עס נעמט נישט לאנג פאר'ן גלות איד זיך צו פארכאפען אין די פרישע האפענונג-פאליטיקס וועלכע וועלן דאמינירען דעם וועלט'ס אויבנאן די קומענדיגע צענדליגע יארן. אין 1890 איז שוין דא א אידישע צייטונג די 'פרייע ארבייטער שטיממע', וועלכער ווערט פובליצירט אין ניו יארק און פילאדעלפיע.
און ער איז בלויז איינער פון א גאנצע רייע צייטונגען אויף אידיש, צווישן זיי אונזער אייגענער 'וועקער'...
------------
דאן העלפט דער אויבערשטער און עס קומט דער טרויריג-בארימטער 'פראבישאן' עפאכע.
פראבישאן איז געווען א קאנסטיטוציאנאלער פארבאט אויפן פראדוצירען און פארקויפען אלקעהאלישע געטראנקן איבער די גאנצע פאראייניגטע שטאטן. עס האט אנגעהאלטן פון 1920 ביז 1933.
איבערנאכט איז אויפגעשפרינגען א קאמפליצירטער שווארצער-מארק. גאנצעטע אונטערערדישע קרעטשמעס און פאבריקען זענען אנגעגאנגען מיט'ן גאנצן קראפט. דער באדן איז רייף געווארן פאר די מאפיא.
דאס איז געווארן די תקופה ווען די בארימטע איטאליענער מאפיא האט אוועקגעשטעלט איר 'גאלדענע' עפאכע, אנגעפירט, איינקאסירט, און אכטונג געגעבען אויף די גיגאנטישע אימפעריע.
וואס איז נישט אזוי באקאנט איז אז עס איז פונקט אזוי געווען א 'אידישע מאפיא'! און אין געוויסע ערטער, אין געוויסע צייטן, זענען זיי געווען פונקט אזוי מאכטפול ווי זייערע איטאליענער פריינט.
דורכאויס די 1920ס איז דעטרויט געווען אונטער די הערשאפט פון די מאכטפולע 'פורפול גענג'. אירע מיטגלידער זענען געווען ריין אידן.
אויך ניו יארק איז נישט געשטאנען צופיל אונטערשטעליג; איינע פון די אידישע גרופעס אין ניו יארק איז שוין געגרינדעט געווארן אין 1906 דורך יאנקל לעווינסקי, טשארלי וויטאפסקי און יאסל טאפלינסקי. זיי האבן זיך גערופען 'די אידישע שווארצע האנט' און האבן אזוי אונטערגעשריבן זייערע סטראשונג'ס בריוו.
צווישן אנדערע מאפיא גרופעס האבן זיך געפונען די 'כשר מאפיא', און 'אונזער שטיק'.
-------------
דאן זענען געווען די וואס זענען געשטאנען אויף די אנדערע זייט מחיצה.
די פעדעראלע אגענטן האבן געהאט א שוואויל-טאג דורכאויס די יארן, זיי זענען נישט פארטיג געווארן אויסגיסען טויזענטער גאלאנען אומלעגאלע סחורה און ארעסטירען די מאסן.
איין אזא אגענט – באזירט אין ניו יארק – איז געווארן א בארימטע פענאמענאן איבער דעם גאנצן לאנד, עד כדי כך אז די אפיציעלע וועבזייטל פון די ביורא אוו אלקעהאל טאבעקאו ענד פייערארמס האט א גאנצע בלעטל מיוחד פאר אים.
ער האט גאר קיין היסטאריע אין געזעץ-אינפארסירונג געהאט. איינע פון זיינע קוואליפיקאציעס איז געווען אז ער האט גערעדט א היימישען אידיש.
זיין נאמען איז געווען איציק איינשטיין.
איציק, צוזאמען מיט זיין שותף מאוע סמיט, האבן אדורכגעפירט כמעט פינף טויזנט ארעסטן צווישן 1920 און 1925, 95 פראצענט דערפון זענען סוקסעספול באשולדיגט געווארן.
איציק איז בארימט געווארן מיט זיינע געניאלע טעכניקן. ער פלעגט זיך כסדר פארשטעלען און מאכן א געוועט אויף א גלעזל משקה מיט'ן באר-טענדער אז ער איז דער איציק איינשטיין פון וועמען מען דארף ציטערן.
'ס'איז דא שלעכטע נייעס דא', איז געווען זיין סלאגאן, 'איר זענט אונטער ארעסט'.
----------
מען קען אבער נישט עסן קעסט ביים שווער אויף אייביג – כי לא לעולם חות"ן.
צעביסלעך האט דער עולם זיך געזעצט לערנען ענגליש. אין 1910 האט אלכסנדר הארקאווי, א אידישער שרייבער און לינגוויסט, געדרוקט די אלענדארפ'ס מעטאדע זיך אליין אויסצולערנען ענגליש.
די באורד אוו עדזשיוקעישאן אין קליוולאנד האט זיך געבעטן 'קומט אין פאבליק סקוהל לערנען די אמעריקאנער שפראך'.
איך מיין אז דער שלב ווען מען האט געשריבען גאנצע זאצן פון ענגליש מיט אידישע אותיות – בגופן שלנו – האט אן עקסטערע חן.
די באקאנטע איסט-סייד שילדן איבער 'מענס אונד בויעס' צייגן איבער א ספעציעלער שטאפל אין דעם אידישען איינגלידערונג אין אמעריקא.
----------
אידישע ראדיא האט אויך פארנומען א ברייטן ארט ביי אידן אין דעם נייעם וועלט.
איין אינטערעסאנטער פראגראם האט אנגעפירט הרב שמואל אהרן רובין ז"ל פון די 'אגודת אנשי מעמד ובית ועד לחכמים' אין מאנהעטן.
אסאך אידישע אימיגראנטן וועלכע האבן סיי נישט געקענט די שפראך און סיי נישט געהאט דאס געלט צו האנדלען מיט דעם לעגאלן סיסטעם האבן נישט געהאט ווער עס זאל זיי אויסגלייכען ביזנעס דיפערענצן.
הרב רובין האט געגרינדעט די 'דזשואיש אמעריקען קאורט אוו פיעס ענד דזשאסטיס'. ער האט אויפגענומען ביידע צדדים אין דעם אויבנדערמאנטן מושב זקנים און די פארהאנדלונגען זענען געבראודקעסט געווארן אויף די אידישע ראדיא.
א געדאנק...
-----------
ענד טהען טהער וואס די אידישע טעאטער...
קען מען דאך נישט קומען צו א שלוס אן דערמאנען די גרויסארטיגע אידישע טעאטער אין אמעריקא.
און לויט געוויסע האט עס אפילו געהאט א אידישען טעם...
'א אידישע מיידל דארף א אידישען באי'... טענה'עט איין פארשטעלונג. אן אנדערער גיבט זיך אפ מיט 'אמעריקאנער חסידים'...
פון די גרעסטע 'היטס' איז דער אידישער פאלק'ס-ניגון א-לי א-לי למה עזבתני.
דער גרעסטער טענאר אין היסטאריע, דער איטאליענער ענריקאו קארוסאו וועלכער האט געזינגען אין די אפערע הייזער פון אייראפע און די אמעריקאס און ווערט פארעכענט אלס דער ערשטער אינטערנאציאנאלער סעלעברעטי, האט געהאט די זכי' צו זיין אנוועזנד ווען יאסעלע ראזנבלאט ז"ל האט געזינגען דעם 'א-לי א-לי' צו שאפן געלט פאר די ערשטע וועלט קריג.
ווען דער מלך החזנים, החסיד המרומם יאסעלע, האט גענדיגט דעם שמע ישראל ה"א ה' אחד האט דער איטאליענער זיך אויפגעשטעלט פון ארט און געקושט יאסעלע.
----------
איינע פון די געלונגענסטע קאמעדיע-פארשטעלונגען איז געווען 'דער דזשעז זינגער'. א זון פון אן אלטן ערליכען חזן וועלכער איז בעוה"ר געווארן א דזשעז זינגער.
אין די 1920ס האבן די באקאנטע ווארנער ברידער פארלוירען גרויס געלט אויף זייערע שטימע פילמען וועלכע האבן נישט געהאט קיין קול.
אין 1927 האבן זיי מחליט געווען אויסצופרובירען די שפאגל-נייע טעכנאלאגיע אפצוכאפען פילם מיט איר אייגענע קול. צוליב איר פאפולערקייט האבן זיי אויסגעקליבן דער דזשעז זינגער צו זיין דער ערשטער רעדוועדיגער פילם אין היסטאריע.
די ווארנער ברידער האבן אראפגעשיקט א שליח צו יאסעלע און אים אנגעטראגען צו שפילן דעם אלטן חזן פאר די סומע פון הונדערט טויזנט דאלער.
אבער יאסעלע האט ווי באקאנט זיך אפגעזאגט פון ערפילען די ראלע פון אן אקטיאר פון כל הון דעלמא. נישט לאנג צוריק האט ער פארכאפט די נייעס אין אמעריקא ווען ער האט אפגעזאגט א פארשלאג פון די אפרע אין שיקאגאו פאר א טויזנט דאלער א נאכט.
די ווארנער ברידער זענען אבער געווען אויסן צו האבן יאסעלע אין דעם פילם וועלכע וועט ראטעווען זייער עתיד. נאך פארהאנדלונגען האט יאסעלע מסכים געווען זיך צו פילמירען 'ווי זיך אליין', ווי ער טרעט אויף ביי אן אייגענעם קאנצערט אלס יאסעלע ראזנבלאט.
פאר דעם שטיקל האבן אים די ברידער באצאלט דרייסיג טויזנט דאלער, און אים אראפגעברענגט קיין האליוואוד אויף עטליכע וואכן פון פילמירען - אויף זייערע קאסטן.
נא, אז מען איז שוין אין האליוואוד איז דאך א שאד נישט אויסצונומען די צייט...
יאסעלע איז געווען א הייסער חסיד, פע"ן בלע"ז, פון דעם וועלט-בארימטען קאמעדיע-אקטיאר טשארלי טשאפלין וועלכער האט דאן געוואוינט אין האליוואוד, קאליפארניע.
יאסעלע בעט זיין זון לוי יצחק זאל אנקלינגען טשאפלין אויפן טעלעפאון און זען צי מען קען אפשר אריבער קומען אויף א באזוך.
וואס פאר א פראגע, זאגט טשאפלין, און ער שיקט נאך ארויס זיין קאר און דרייווער אפצונעמען יאסעלע און זיין סוויטע.
טשאפלין נעמט אים אויף מיט א ברייטן שמייכל:
וועלקאם טו מיי האום קאונטאר ראזענבלאט, זאגט ער מיט זיין ענגלישען אקצענט, איי עם ווערי העפי טו סי יו. איי העוו הירד סאו מעטש אבאוט יו, ענד איי העוו טהאוט ווען וויל איי העוו דע אפערטוניטי טו מיעט יו.
די צוויי האבן ווארעם פארברענגט פאר א לענגערע צייט און זיך אפילו געלאזט פאטאגראפירען.
און דאן גייט טשארלי צו צום גראמאפאון, ער שטעלט אריין א רעקארד און ציעט עס אהן.
דו דערקענסט די שטימע? פרעגט ער דעם גאסט.
עס איז געווען יאסעלע'ס אמר רבי אלעזר... לא פחות ולא יותר.
איך האב אלע דיינע רעקארדירונגען, זאגט טשאפלין, ווען ס'איז מיר שווער אויפן הארצן צינד איך זיי אהן.
-----------
על כל פנים, די אידישע טעאטער איז געווען אן אויסערגעווענליכער סוקסעס. א גאנצער דיסטריקט האט זי געהאט אין דעם געגענט פון די צווייטע עוועניו, אין די צייטן פונעם ערשטן וועלט קריג האט זי געקענט האבן א 20-30 שאוס א נאכט, און איז פארעכענט געווארן ווי די בעסטע טעאטערן אין שטאט.
אין די היינטיגע אינטערנעט תקופה באקענט מען זיך מיט א טייל פון די פארצייטישע דמויות. ווער קען דען נישט שעפסיל קאנאריק'ס חזנות פראבע?
מעיד אני עלי שמים אז דאס ערשטע מאל האב איך דעם שטיקל געזען פארגעשטעלט ביי א שבע ברכות וואס דער סאטמאר'ער קהילה האט געפראוועט פאר זייער רבי'ן המתגורר בקרית יואל.
די ערשטע טעאטער געבויעט צו ווערן ספעציעל פאר אידישע פראדוקציעס איז געווען די גרענד טעאטער אויף 225 גרענד סטריט, עס איז געגרינדעט געווארן אין 1902 דורך שרה סג"ל, יעקב פישל, און יוסף לאטיינער.
אין 1903 באריכטעט די פרעסע אז עליס גליקמאן איז דער ערשטער איד אין אמעריקא אנצונעמען די ראלע פון 'שיילאק' אין שעיקספיער'ס 'דער סוחר פון ווענעציע.
שעיקספיער ווערט באטראכט ווי דער גרעסטער שרייבער אין היסטאריע. ער האט געלעבט אין ענגלאנד פיר הונדערט יאר צוריק, און זיין שיילאק כאראקטער – א אידישער געלט פארבארגער – מוטשעט זיך מיט אנטיסעמיטיזם.
------------
און די אידישע טעאטער האט אויך פארמאגט אינטערעסאנטע אנהענגער.
דער איטאליענער-אמעריקאנער פראנק סינאטרא, ארגומענטליך דער פאפולערסטער זינגער פונעם 20'סטן יאר-הונדערט איז געווען פון די ערליכע מיטהאלטער. דא איז ער פאטאגראפירט (רעכטס) מיט זיין אגענט פארענט פון דעם צווייטן עוועניו טעאטער, מיט א רעקלאמע פונעם אקטיאר מנשה סקולניק.
אויך ר' אברהם המכונה אלבערט איינשטיין האט געשעפט נחת. דא פאטאגראפירט ער זיך מיט אברהם משה שווארץ אינעם אידישען טעאטער.
אפילו די ווארק[ס] פראגרעס אדמיניסטרעישאן, אן אפטיילונג פון רוזעוועלט'ס ניו דיעל, האט זיך געלאזט וואויל-גיין. די הכנסה איז געווען מוקדש פאר די ביקור חולים אין באסטאן.
-----------
איך מיין אז מען קען זאגן אז די אידישע שפראך האט ארגומענטליך געזען אירע שענסטע צייטן אין דעם 20'סטן יאר-הונדערט אין די פאראייניגטע שטאטן. איך מיין אין די טערמינען ווי זי איז געווארן א טייל פון דעם מעינ-סטריעם לעבן און אפיציעל אנערקענט.
עס איז קאמיש אז די זעלבע אומשטענדן, ברייטע פרייהייטן, אסימילאציע, און פארגעסען דעם טאטנ'ס רעליגיע, ברענגען אז די פאראייניגטע שטאטן זאל אויך ווערן די בית הקברות פאר די אידישע שפראך.
די איראניע געטער לעקן זיך די פינגער.
דרוקט אויף די בילדער עס צו זען קלאר.
איר האט שוין אודאי געהערט כמה ווערטלעך איבער די אידישע אימיגראנטן וועלכע האבן זיך איינגע'חזר'ט די תירוצים וואס מען דארף דעם שופט דערציילן; ווי אלט מען איז, וויאזוי מען איז אנגעקומען צום גאלדענעם לאנד, און – נישט קענענדיג קיין ענגליש – פארדרייעט דעם סדר.
האו אלד אר יו?
פייוו.
האו מעני טשילדרען דו יו העוו?
פארטי סעווען.
עם איי קרעזי, אור אר יו?
באוט... [ביידע\שיף].
אבער דער סיפור ווייס איך טאקע איז א מעשה שהי':
אין די איסט-סייד איז געווען א באקאנטער פאר-פאלק, יאסל און גיטל שטיינבערג. אזעלכע פארצייטישע דמויות געווען, צוזאמען האבן זיי געפירט א בוטשער סטאר.
זי האט געהייסן די געריבענע פון די צוויי, איז ווען מען האט זיך געדארפט שטעלן פאר'ן שופט צו ווערן אמעריקאנער בירגער און ער האט דאך קיין ווארט ענגליש געקענט, איז ער געבליבן אינדרויסען און זי איז אריין אינעווייניג.
ווי זי הייבט אן רעדן האט דער שופט געכאפט דעם מצב, האט ער גענטפערט אין א געשמאקען אידיש.
יאסל, קום אריין! שרייעט זי ארויס, ער רעדט דאך אידיש!
שוין, יאסל שטייט פאר'ן שופט וועלכער פרעגט אים אלע שאלות פון א צעטל ארויס.
דו גלייכסט די קאנטרי? פרעגט ער.
ניין, ענטפערט יאסל.
וואס איז מיט דיר, נעמט זי זיך שרייען, דו גלייכסט נישט אמעריקא?!
אמעריקא גלייך איך זייער. די קאנטרי גלייך איך נישט...
מעשה שהי'.
עס ברענגט גוט ארויס טאקע ביידע זייטן פונעם מטבע; דער פרישער אימיגראנט וועלכער קען קיין ווארט ענגליש, און דער הויכגעשעצטער שופט וועלכער רעדט א זאפטיגען אידיש.
-------------
פון וואנעט שטאמט עס 'אידיש' בכלל?
אידיש איז בעיקר געבויעט אויף דייטש אריינגעמישט אין זיך פארשידענע אנדערע שפראכן. אינעם 10'טן יאר-הונדערט איז שוין געווען אוועקגעשטעלט אין דייטשלאנד א באדייטענדע אידישע לעבן - אידן וועלכע זענען שפעטער בא'טיטול'ט געווארן 'אשכנזים'. צעביסלעך האבן די אידן פארקנעטן און פאר'אידיש'ט דעם דייטשן שפראך און עס קונה געווען פאר זיך.
דער ערשטער דערמאנונג פון אזא שפראך וואס מיר האבן איז פונעם 12'טן יאר-הונדערט, און באציעט זיך צו איר ווי 'לשון אשכנז' אדער 'טייטש'.
'טייטש' קומט פון דעם ווארט tiutsch וואס מיינט 'מיטל-הויך דויטש'. שוין, ווייסט איר שוין די טייטש פון טייטש...
פון דארט זענען זיי פארשפרייט געווארן על פני כל הארץ. דער חת"ס שרייבט [דרשות דף ק' ע"א]: הנה אחינו אנשי פלוניא המה דרים במדינה אשר כל עמה מדברים שפת פולין וליטויא ורוסיא, ואינם מכירים כלל בלשון אשכנזי, והיהודים כולם להיותם גולי אשכנז שלופי גזירות תתנ"ו [וועלכע איז געווען בשנת 1096] עודם מדברים בלשון עמם אשכנז כאשר בראשונה ולא נשתנה ללשון העמים אשר הם יושבים בקרבם.
גראדע איז דער פריעסטער געשריבענער שטיקל אידיש וואס מיר האבן היינט פון קהילת ווארמס [וורמייזא] וועמענ'ס צרות בגזירות תתנ"ו מען דערמאנט תשעה באב ביי די קינות.
עס איז א ווארמס'ער מחזור פון יאר 1272, אין די גרויסע אותיות פונעם ערשטן ווארט פון תפילת טל איז אריינגעצייכענט א שורה אויף אידיש: גוּט טַק אִים בְּטַגְֿא שְ וַיר דִּיש מַחֲזוֹר אִין בֵּיתֿ הַכְּנֶסֶתֿ טְרַגְֿא – זאל א גוטן טאג אים קומען דער וואס טראגט דעם מחזור אין שול אריין. 'אידיש' דהיינו: מיטל-הויך דויטש געשריבען מיט אותיות פון לשון הקודש.
----------
דאס איז דער סיפור וואס איז מער ווייניגער אנגענומען ביי די לינגוויסטען [[tag]לאשיצער[/tag]?].
לעצטענס אבער איז אדורכגעפירט געווארן א שטודיע דורך א טיעם פון דעם בריטישען שעפיעלד יוניווערסיטי וועלכע באנוצען זיך מיט ספעציעלע טעכניקן צו פארבינדן די ען עי מיט פיזישע געאגראפיע. זיי טענה'ן אז אידיש איז געשאפן געווארן אויף דעם אור-אלטן האנדל'ס וועג, 'די סילק ראוד', ערגעצוואו אין צפון-מזרח טערקיי, עס איז צושטאנד געקומען דורך די האנדלונגען פון איראנער און דייטשע אידן.
לויט זיי גיבט דאס צו פארשטיין פארוואס די שפראך האט 251 ווערטער פאר די טערמינען 'קויפן' און 'פארקויפן'.
איך וואלט געקענט באשטיין צו זען די ליסטע...
---------
עכ"פ, לאמיר צוגיין צו אונזער סוגיא: די אידישע שפראך אין די פאראייניגטע שטאטן.
עס איז וואויל-באקאנט ווי געוויסע אידישע ווערטער האבן זיך אפיציעל אריינגעכאפט אינעם ענגליעשן לעקסיקאן, און ערשיינען אפי' אין דיקשאנערי.
דער מערסט-באקאנטער איז מן הסתם 'חוצפה'. עס איז שוין פראמינענט ערשינען אויף די ערשטע זייטן פון בארימטע אויסגאבעס, א שטייגער ווי די 'טיים' מאגאזין.
לעצטענס איז געווען אין די נייעס ווי דער געוועזענער קאנדידאט פאר פרעזידענט טעד קרוז האט זיך עטוואס פארפלאנטערט ווען ער האט באוואשען דאנעלד טראמפ: "פאר אים [טראמפ] צו מאכן אזא אטאקע – צו נוצען א ניו יארק'ער טערמין – איז שפיץ חוצפה".
'חוצפה' איז פארשטייט זיך נישט א ניו יארק'ער טערמין, נאר א אידישער. און ארומטוישען ניו יארק מיט אידן איז עפעס נישט אזוי סעמיטיש-קארעקט.
אזוי זענען דא עטליכע באקאנטע ווערטער. דער אמת איז אבער אז עס זענען דא ליסטעס פון אזויפיל ווי איבער 200 אידישע ווערטער וועלכע ווערן גענוצט אין ענגליש צו פארשידענע שטאפלען.
--------
די עיקר סמעטענע פון די אידישע שפראך אין אמעריקא ליגט אבער אודאי אין דעם ערשטן האלב פונעם 20'סטן יאר-הונדערט. דאן ווען דער רב און דער האליוואוד שפילער האבן ביידע גערעדט דעם זעלבן זאפטיגען אידיש פון 'דערהיים'. דאן ווען 'בשר כשר' אויפן פענסטער האט געמיינט אז קוים א גלעזל וואסער קען מען דארט נעמען.
דער רידב"ז איז א שטיק צייט געווען רב אין שיקאגא. אין יאהר תרס"ד האט ער דארט געדרוקט זיין ספר 'נימוקי רידב"ז', אין די הקדמה רעדט ער זיך געפערליך אפ אויף אמעריקא, בתוך הדברים טענה'עט ער אזוי:
"והעם לא שם אל לבו מי הוא השו״ב ומי הוא הבוטשער ומי הוא הרב המשגיח עליהם, וסומכים על מאמר העולם ״אז מי רופט איהם מענדיל מעג מען עסען פון זיין פענדיל״ (ופלא גדולה עליהם א׳׳כ כמו כן, אז מי רופט איהם יעוואן מעג מען עסען פון זיין פאן)".
אה, וואו נעמט מען די גאלדענע יארן...
מיליאנען אידישע אימיגראנטן זענען אנגעקומען אין די פאראייניגטע שטאטן. זיי האבן זיך באלד אריינגעקוועטשט און איבערגענומען די לאוער איסט-סייד פון מאנהעטן צוזאמען מיט די איטאליענער און איירישע אימיגראנטן.
יעדער פון די דריי האט זיך גענומען זיין ענין. די אידן זענען געווארן די קאמידיענס, די איטאליענער די זינגער, און די איירישע האבן געטון די פיזישע ארבעט.
אן אלטער איירישער ווארט זאגט:
מען האט אונז געזאגט אז די גאסן זענען פון גאלד געפלאסטערט.
דערווייל גאר זענען טייל אינגאנצן נישט געווען געפלאסטערט.
דערנאך האבן זיי אונז געזאגט מיר זאלן עס פלאסטערן...
----------
פרוי ליבערטי. די וועלכע טראגט די פאקל פון פרייהייט. די וועמענ'ס וועזן איז די האפענונג און לעצטע רעטונג'ס שטריק פאר מיליאנען פארפלאגטע אידן איבער אייראפע און רוסלאנד. מען דארף נישט מער ווי די אייביגע ווערטער פון די אידישע משוררת עמא לאזארוס, וועלכע שטייען עד היום אויפגעקריצט אויפן סטעטשו אוו ליבערטי:
[left]Not like the brazen giant of Greek fame,
With conquering limbs astride from land to land;
Here at our sea-washed, sunset gates shall stand
A mighty woman with a torch, whose flame
Is the imprisoned lightning, and her name
Mother of Exiles. From her beacon-hand
Glows world-wide welcome; her mild eyes command
The air-bridged harbor that twin cities frame.
"Keep, ancient lands, your storied pomp!" cries she
With silent lips. "Give me your tired, your poor,
Your huddled masses yearning to breathe free,
The wretched refuse of your teeming shore.
Send these, the homeless, tempest-tost to me,
I lift my lamp beside the golden door!"[/left]
היינט – ביי אונז העפי-גאו-לאקי'ניקעס - שטעלט זיך נישט אזוי גרינג פאר ווי ערענסט און וויכטיג יעדעס ווארט איז געווען ביי די פארמאטערטע פליטים.
אין פילע ערטער טרעפט מען פרוי ליבערטי ווי זי עפענט די טיר פאר די פאגראם-צעקוועטשטע אידן.
אט האט איר 'דער אידישער אימיגראנט' אויסגאבע דורך די 'היברו אימיגרענט עיד סאסייעטי' פון 1909.
און דא איז א ליד 'זיי געבענטשט דוא פרייע לאנד' פון 1911.
'לעבען זאל אמעריקא', און א הארץ-רייסענדע לשנה טובה קארטל; אידן וועלכע זיצן אין אמעריקא, 'בצל כנפיך תסתירנו', שטרעקן אויס א האנט צו מיטגעמאכטע אידן אונטער די רוסישע הערשאפט. לשנה הבאה באמעריקא.
-----------
אין 1842 ווערט שוין געדרוקט 'איינע מיניאטור אויזגאבע', א קליין סידור'ל ספעציעל פאר די וואס פארן 'למדינת אמעריקא'.
א דעטאלירטע מאפע פון די פאראייניגטע שטאטן ווערט פראדוצירט אין אידיש.
אין 1892 ווערט די אמעריקאנער קאנסטיטוציע איבערגעזעצט און אפגעדרוקט אויף אידיש 'מיט היסטארישע, פאליטישע אונד פיליזאפישע בעמערקונגען'.
די נאציאנאלע הימנע – די סטאר ספענגעלד בענער – ווערט איבערגעזעצט פאר די פרישע בירגער. א ניגון וועלכע יאסעלע ראזנבלאט וועט אפזינגען אויף די טרעפ פון דעם פובליק לייברערי אויף די 42'סטע גאס און פיפטע עוועניו פאר צענדליגע טויזנטער צו שאפן געלט פאר די ערשטע וועלט קריג עפארט.
ביים ענדיגען וועט דער שוועבנדיגער המון אים צווינגען עס צו זינגען א צווייטן מאל.
און פיינע רעבעצינס גיבן ארויס די געהיימניסען פון דעם אייראפעאישען און אמעריקאנעם קיך.
עס ברעכט אויס די ערשטע וועלט קריג און די 'יונייטעד סטייטס שפייז פערוואלטונג' דערמאנט שנעל ווער עס האט זיי דאס פרייהייט געשאנקן און בעט זיך מען זאל 'דיא עללייס פערזארגען מיט ווייץ'.
פאטריאטישע לידער דערקלערען אז 'מיר מוזען אללע פייטען פיר אנקעל סעם' – US מאכט אנקעל סעם בלשון חיבה.
די 'בת ציון' פארלאנגט אז מען זאל זיך אנשליסען אינעם אידישען רעגימענט וועלכע איז באשטאנען פון פינף באטאליאנען אידישע זעלנער פון בריטאניע, רוסלאנד קאנאדע, ארץ ישראל, און די פאראייניגטע שטאטן, און האבן געקעמפט אין ארץ ישראל און צפון-אפריקא.
עס נעמט נישט לאנג פאר'ן גלות איד זיך צו פארכאפען אין די פרישע האפענונג-פאליטיקס וועלכע וועלן דאמינירען דעם וועלט'ס אויבנאן די קומענדיגע צענדליגע יארן. אין 1890 איז שוין דא א אידישע צייטונג די 'פרייע ארבייטער שטיממע', וועלכער ווערט פובליצירט אין ניו יארק און פילאדעלפיע.
און ער איז בלויז איינער פון א גאנצע רייע צייטונגען אויף אידיש, צווישן זיי אונזער אייגענער 'וועקער'...
------------
דאן העלפט דער אויבערשטער און עס קומט דער טרויריג-בארימטער 'פראבישאן' עפאכע.
פראבישאן איז געווען א קאנסטיטוציאנאלער פארבאט אויפן פראדוצירען און פארקויפען אלקעהאלישע געטראנקן איבער די גאנצע פאראייניגטע שטאטן. עס האט אנגעהאלטן פון 1920 ביז 1933.
איבערנאכט איז אויפגעשפרינגען א קאמפליצירטער שווארצער-מארק. גאנצעטע אונטערערדישע קרעטשמעס און פאבריקען זענען אנגעגאנגען מיט'ן גאנצן קראפט. דער באדן איז רייף געווארן פאר די מאפיא.
דאס איז געווארן די תקופה ווען די בארימטע איטאליענער מאפיא האט אוועקגעשטעלט איר 'גאלדענע' עפאכע, אנגעפירט, איינקאסירט, און אכטונג געגעבען אויף די גיגאנטישע אימפעריע.
וואס איז נישט אזוי באקאנט איז אז עס איז פונקט אזוי געווען א 'אידישע מאפיא'! און אין געוויסע ערטער, אין געוויסע צייטן, זענען זיי געווען פונקט אזוי מאכטפול ווי זייערע איטאליענער פריינט.
דורכאויס די 1920ס איז דעטרויט געווען אונטער די הערשאפט פון די מאכטפולע 'פורפול גענג'. אירע מיטגלידער זענען געווען ריין אידן.
אויך ניו יארק איז נישט געשטאנען צופיל אונטערשטעליג; איינע פון די אידישע גרופעס אין ניו יארק איז שוין געגרינדעט געווארן אין 1906 דורך יאנקל לעווינסקי, טשארלי וויטאפסקי און יאסל טאפלינסקי. זיי האבן זיך גערופען 'די אידישע שווארצע האנט' און האבן אזוי אונטערגעשריבן זייערע סטראשונג'ס בריוו.
צווישן אנדערע מאפיא גרופעס האבן זיך געפונען די 'כשר מאפיא', און 'אונזער שטיק'.
-------------
דאן זענען געווען די וואס זענען געשטאנען אויף די אנדערע זייט מחיצה.
די פעדעראלע אגענטן האבן געהאט א שוואויל-טאג דורכאויס די יארן, זיי זענען נישט פארטיג געווארן אויסגיסען טויזענטער גאלאנען אומלעגאלע סחורה און ארעסטירען די מאסן.
איין אזא אגענט – באזירט אין ניו יארק – איז געווארן א בארימטע פענאמענאן איבער דעם גאנצן לאנד, עד כדי כך אז די אפיציעלע וועבזייטל פון די ביורא אוו אלקעהאל טאבעקאו ענד פייערארמס האט א גאנצע בלעטל מיוחד פאר אים.
ער האט גאר קיין היסטאריע אין געזעץ-אינפארסירונג געהאט. איינע פון זיינע קוואליפיקאציעס איז געווען אז ער האט גערעדט א היימישען אידיש.
זיין נאמען איז געווען איציק איינשטיין.
איציק, צוזאמען מיט זיין שותף מאוע סמיט, האבן אדורכגעפירט כמעט פינף טויזנט ארעסטן צווישן 1920 און 1925, 95 פראצענט דערפון זענען סוקסעספול באשולדיגט געווארן.
איציק איז בארימט געווארן מיט זיינע געניאלע טעכניקן. ער פלעגט זיך כסדר פארשטעלען און מאכן א געוועט אויף א גלעזל משקה מיט'ן באר-טענדער אז ער איז דער איציק איינשטיין פון וועמען מען דארף ציטערן.
'ס'איז דא שלעכטע נייעס דא', איז געווען זיין סלאגאן, 'איר זענט אונטער ארעסט'.
----------
מען קען אבער נישט עסן קעסט ביים שווער אויף אייביג – כי לא לעולם חות"ן.
צעביסלעך האט דער עולם זיך געזעצט לערנען ענגליש. אין 1910 האט אלכסנדר הארקאווי, א אידישער שרייבער און לינגוויסט, געדרוקט די אלענדארפ'ס מעטאדע זיך אליין אויסצולערנען ענגליש.
די באורד אוו עדזשיוקעישאן אין קליוולאנד האט זיך געבעטן 'קומט אין פאבליק סקוהל לערנען די אמעריקאנער שפראך'.
איך מיין אז דער שלב ווען מען האט געשריבען גאנצע זאצן פון ענגליש מיט אידישע אותיות – בגופן שלנו – האט אן עקסטערע חן.
די באקאנטע איסט-סייד שילדן איבער 'מענס אונד בויעס' צייגן איבער א ספעציעלער שטאפל אין דעם אידישען איינגלידערונג אין אמעריקא.
----------
אידישע ראדיא האט אויך פארנומען א ברייטן ארט ביי אידן אין דעם נייעם וועלט.
איין אינטערעסאנטער פראגראם האט אנגעפירט הרב שמואל אהרן רובין ז"ל פון די 'אגודת אנשי מעמד ובית ועד לחכמים' אין מאנהעטן.
אסאך אידישע אימיגראנטן וועלכע האבן סיי נישט געקענט די שפראך און סיי נישט געהאט דאס געלט צו האנדלען מיט דעם לעגאלן סיסטעם האבן נישט געהאט ווער עס זאל זיי אויסגלייכען ביזנעס דיפערענצן.
הרב רובין האט געגרינדעט די 'דזשואיש אמעריקען קאורט אוו פיעס ענד דזשאסטיס'. ער האט אויפגענומען ביידע צדדים אין דעם אויבנדערמאנטן מושב זקנים און די פארהאנדלונגען זענען געבראודקעסט געווארן אויף די אידישע ראדיא.
א געדאנק...
-----------
ענד טהען טהער וואס די אידישע טעאטער...
קען מען דאך נישט קומען צו א שלוס אן דערמאנען די גרויסארטיגע אידישע טעאטער אין אמעריקא.
און לויט געוויסע האט עס אפילו געהאט א אידישען טעם...
'א אידישע מיידל דארף א אידישען באי'... טענה'עט איין פארשטעלונג. אן אנדערער גיבט זיך אפ מיט 'אמעריקאנער חסידים'...
פון די גרעסטע 'היטס' איז דער אידישער פאלק'ס-ניגון א-לי א-לי למה עזבתני.
דער גרעסטער טענאר אין היסטאריע, דער איטאליענער ענריקאו קארוסאו וועלכער האט געזינגען אין די אפערע הייזער פון אייראפע און די אמעריקאס און ווערט פארעכענט אלס דער ערשטער אינטערנאציאנאלער סעלעברעטי, האט געהאט די זכי' צו זיין אנוועזנד ווען יאסעלע ראזנבלאט ז"ל האט געזינגען דעם 'א-לי א-לי' צו שאפן געלט פאר די ערשטע וועלט קריג.
ווען דער מלך החזנים, החסיד המרומם יאסעלע, האט גענדיגט דעם שמע ישראל ה"א ה' אחד האט דער איטאליענער זיך אויפגעשטעלט פון ארט און געקושט יאסעלע.
----------
איינע פון די געלונגענסטע קאמעדיע-פארשטעלונגען איז געווען 'דער דזשעז זינגער'. א זון פון אן אלטן ערליכען חזן וועלכער איז בעוה"ר געווארן א דזשעז זינגער.
אין די 1920ס האבן די באקאנטע ווארנער ברידער פארלוירען גרויס געלט אויף זייערע שטימע פילמען וועלכע האבן נישט געהאט קיין קול.
אין 1927 האבן זיי מחליט געווען אויסצופרובירען די שפאגל-נייע טעכנאלאגיע אפצוכאפען פילם מיט איר אייגענע קול. צוליב איר פאפולערקייט האבן זיי אויסגעקליבן דער דזשעז זינגער צו זיין דער ערשטער רעדוועדיגער פילם אין היסטאריע.
די ווארנער ברידער האבן אראפגעשיקט א שליח צו יאסעלע און אים אנגעטראגען צו שפילן דעם אלטן חזן פאר די סומע פון הונדערט טויזנט דאלער.
אבער יאסעלע האט ווי באקאנט זיך אפגעזאגט פון ערפילען די ראלע פון אן אקטיאר פון כל הון דעלמא. נישט לאנג צוריק האט ער פארכאפט די נייעס אין אמעריקא ווען ער האט אפגעזאגט א פארשלאג פון די אפרע אין שיקאגאו פאר א טויזנט דאלער א נאכט.
די ווארנער ברידער זענען אבער געווען אויסן צו האבן יאסעלע אין דעם פילם וועלכע וועט ראטעווען זייער עתיד. נאך פארהאנדלונגען האט יאסעלע מסכים געווען זיך צו פילמירען 'ווי זיך אליין', ווי ער טרעט אויף ביי אן אייגענעם קאנצערט אלס יאסעלע ראזנבלאט.
פאר דעם שטיקל האבן אים די ברידער באצאלט דרייסיג טויזנט דאלער, און אים אראפגעברענגט קיין האליוואוד אויף עטליכע וואכן פון פילמירען - אויף זייערע קאסטן.
נא, אז מען איז שוין אין האליוואוד איז דאך א שאד נישט אויסצונומען די צייט...
יאסעלע איז געווען א הייסער חסיד, פע"ן בלע"ז, פון דעם וועלט-בארימטען קאמעדיע-אקטיאר טשארלי טשאפלין וועלכער האט דאן געוואוינט אין האליוואוד, קאליפארניע.
יאסעלע בעט זיין זון לוי יצחק זאל אנקלינגען טשאפלין אויפן טעלעפאון און זען צי מען קען אפשר אריבער קומען אויף א באזוך.
וואס פאר א פראגע, זאגט טשאפלין, און ער שיקט נאך ארויס זיין קאר און דרייווער אפצונעמען יאסעלע און זיין סוויטע.
טשאפלין נעמט אים אויף מיט א ברייטן שמייכל:
וועלקאם טו מיי האום קאונטאר ראזענבלאט, זאגט ער מיט זיין ענגלישען אקצענט, איי עם ווערי העפי טו סי יו. איי העוו הירד סאו מעטש אבאוט יו, ענד איי העוו טהאוט ווען וויל איי העוו דע אפערטוניטי טו מיעט יו.
די צוויי האבן ווארעם פארברענגט פאר א לענגערע צייט און זיך אפילו געלאזט פאטאגראפירען.
און דאן גייט טשארלי צו צום גראמאפאון, ער שטעלט אריין א רעקארד און ציעט עס אהן.
דו דערקענסט די שטימע? פרעגט ער דעם גאסט.
עס איז געווען יאסעלע'ס אמר רבי אלעזר... לא פחות ולא יותר.
איך האב אלע דיינע רעקארדירונגען, זאגט טשאפלין, ווען ס'איז מיר שווער אויפן הארצן צינד איך זיי אהן.
-----------
על כל פנים, די אידישע טעאטער איז געווען אן אויסערגעווענליכער סוקסעס. א גאנצער דיסטריקט האט זי געהאט אין דעם געגענט פון די צווייטע עוועניו, אין די צייטן פונעם ערשטן וועלט קריג האט זי געקענט האבן א 20-30 שאוס א נאכט, און איז פארעכענט געווארן ווי די בעסטע טעאטערן אין שטאט.
אין די היינטיגע אינטערנעט תקופה באקענט מען זיך מיט א טייל פון די פארצייטישע דמויות. ווער קען דען נישט שעפסיל קאנאריק'ס חזנות פראבע?
מעיד אני עלי שמים אז דאס ערשטע מאל האב איך דעם שטיקל געזען פארגעשטעלט ביי א שבע ברכות וואס דער סאטמאר'ער קהילה האט געפראוועט פאר זייער רבי'ן המתגורר בקרית יואל.
די ערשטע טעאטער געבויעט צו ווערן ספעציעל פאר אידישע פראדוקציעס איז געווען די גרענד טעאטער אויף 225 גרענד סטריט, עס איז געגרינדעט געווארן אין 1902 דורך שרה סג"ל, יעקב פישל, און יוסף לאטיינער.
אין 1903 באריכטעט די פרעסע אז עליס גליקמאן איז דער ערשטער איד אין אמעריקא אנצונעמען די ראלע פון 'שיילאק' אין שעיקספיער'ס 'דער סוחר פון ווענעציע.
שעיקספיער ווערט באטראכט ווי דער גרעסטער שרייבער אין היסטאריע. ער האט געלעבט אין ענגלאנד פיר הונדערט יאר צוריק, און זיין שיילאק כאראקטער – א אידישער געלט פארבארגער – מוטשעט זיך מיט אנטיסעמיטיזם.
------------
און די אידישע טעאטער האט אויך פארמאגט אינטערעסאנטע אנהענגער.
דער איטאליענער-אמעריקאנער פראנק סינאטרא, ארגומענטליך דער פאפולערסטער זינגער פונעם 20'סטן יאר-הונדערט איז געווען פון די ערליכע מיטהאלטער. דא איז ער פאטאגראפירט (רעכטס) מיט זיין אגענט פארענט פון דעם צווייטן עוועניו טעאטער, מיט א רעקלאמע פונעם אקטיאר מנשה סקולניק.
אויך ר' אברהם המכונה אלבערט איינשטיין האט געשעפט נחת. דא פאטאגראפירט ער זיך מיט אברהם משה שווארץ אינעם אידישען טעאטער.
אפילו די ווארק[ס] פראגרעס אדמיניסטרעישאן, אן אפטיילונג פון רוזעוועלט'ס ניו דיעל, האט זיך געלאזט וואויל-גיין. די הכנסה איז געווען מוקדש פאר די ביקור חולים אין באסטאן.
-----------
איך מיין אז מען קען זאגן אז די אידישע שפראך האט ארגומענטליך געזען אירע שענסטע צייטן אין דעם 20'סטן יאר-הונדערט אין די פאראייניגטע שטאטן. איך מיין אין די טערמינען ווי זי איז געווארן א טייל פון דעם מעינ-סטריעם לעבן און אפיציעל אנערקענט.
עס איז קאמיש אז די זעלבע אומשטענדן, ברייטע פרייהייטן, אסימילאציע, און פארגעסען דעם טאטנ'ס רעליגיע, ברענגען אז די פאראייניגטע שטאטן זאל אויך ווערן די בית הקברות פאר די אידישע שפראך.
די איראניע געטער לעקן זיך די פינגער.
