פארדרייט די יוצרות

[דער גאלדענער אדלער]

אזוי ווי מ'זעמער יעצט אינעם ימים נוראים סעזאן ווי מ'פארברענגט לאנגע שעות אין בית המדרש צוגענוגעלט צום מחזור, זאגענדיג און זינגענדיג די הערליכע פיוטים און יוצרות, וואסי געשריבן געווארן דורך גדולי עולם וואס יעדע ווארט איז אויסגערעכנט מיט א געוואלדיגע פינקטליכקייט, ס'זאל שטימן מיט די כללי הדיקדוק און ארויסברענגן דעם געדאנק אויף א פאעטישע וועג וואס זאל אנווארעמען ס'הארץ. און אויב ווייסט מען די פשוטע טייטש דערפון האט עס גאר אנאנדערן טעם.

שטייטסעך אז ברבות השנים האט זיך אין יעדע קהילה פארמירט אן אייגנארטיגן נוסח וואס מ'זאגט און וואס מ'לאזט אויס, ביי די חסידישע קהילות איז דא וואס זאגן אלעס, און ס'דא וואס לאזן אויס אלע קליינע ווערטער און לאנגע שטיקלעך, און זאגן אלע מיטעלע און גרעסערע ווערטער. און ביי פארשידענע קהילות ווי למשל גור, האט מען געשניטן די יוצרות למחצה לשליש ולרביע. ביי די מער אויבערלענדישע זאגט מען אויס אלעס, כ'האב אמאל געהערט א וויץ אז אין געוויסע אויבערלענדישע קהילות פארטיילט מען נאך צעטלעך צו זאגן צוצולייגן, וואס ווערט נישט געברענגט אין מחזור. עכ"פ ווי אזוי ס'זאל נישט זיין, איז דא געוויסע פיוטים וואס ווערן געזאגט אין רוב קהילות. ווי למשל ונתנה תוקף וכדומה

צווישן די פיוטים איז דא געוויסע וואס ווערט געזאגט שורה ביי שורה אדער שטיקל ביי שטיקל וואס רוב פון זיי ווערט געזאגט ערשט ביים עולם און דער חזן טוהט נאכפאלגן ווי למשל אתה הוא אלוקינו בשמים ובארץ, וכל מאמינים, מלך עליון, ד' מלך וכו' וכו'. און ווען מ'לערענט אפ די טייטש פון די אלע שטיקלעך זעהט מען אז ס'געשריבן געווארן אויף אן אויפן וואס יעדע טוט נאכפאלגן דעם פריערדיגע צו אויף אן אויפן וואס מאכט שטערקער די פריערדיגע, אדער איז מער מפרש די פריערדיגע וכדומה, למשל,

די פיוט פון אתה הוא אלוקינו: בשמים ובארץ:

גבור ונערץ: דגול מרבבה:

הוא שח ויהי: וצוה ונבראו: אא"וו

חוץ וואס ס'גייט לויט די א"ב, פארט עס מיט א סיסטעם וואסי צוזאם געשטעלט פון צוויי שטיקלעך וואס יעדע איינס שטימט מיט די נעקסטע, און למעשה ווי אזוי זאגט עס דער עולם? מ'געט א כאפ צוזאם אתה הוא אלוקינו בשמים ובארץ גבור ונערץ: מיט א שארט סטאפ! נעקסט קומט דגול מרבבה הוא שח ויהי, אא"וו, וואס הייבט נישט אן צו שטימען, און דער אמעראצעס שרייט ארויס דערפון.

אדער לאמיר נעמען דעם שטיקל פון
האוחז ביד מדת משפט: וכל מאמינים שהוא אל אמונה:

הבוחן ובודק גנזי נסתרות:
וכל מאמינים שהוא בוחן כליות: וכו' וכו'

דא אויך, די ערשטע קלעפט מיטן צווייטן. טייטש אין אידיש, אז דער רבוש"ע איז דער וואס האלט אין זיין האנט דעם מדת משפט, און אלע גלייבן אז ער טוט עס ריכטיג ווייל ער איז דער אל אמונה. און אויך די נעקסטע שטיקל, דער גאט טעסט און קוקט אריין אין די באהאלטענע באהעלטעניש, און אלע גלייבן טאקע אין דעם ווייל אז ער איז דער וואס טעסט די נירן ( כליות ווייזט וואס דער מענטש טראכט). און אזוי אויך דעם גאנצן פיוט ביז אראפ. ווי אזוי זאגט מען עס למעשה האוחז ביד מדת משפט וכל מאמינים שהוא אל אמונה הבוחן ובודק גנזי נסתרות, כאילו ס'וואלט געווען איין לאנגע טשו טשו טרעין.

אדער אזא שטיקל ווי מלך עליון, וואס דארט האט עס נישט מיט טייטש צוטוהן אזוי ווייט, נאר קוקט אויס דכיוון דש דש אז מ'כאפט שוין צוזאם זאל עס שוין זיין אינגאנצן. מ'הייבט אן ויהי בישרון מלך, מלך עליון און יעדע שטיקל ענדיגט זיך מיט לעדי עד ימלך. און דער נאך הייבט זיך אן דער נעקסטער שטיקל מיט מלך עליון און ענדיגט זיך מיט לעדי עד ימלך אזוי פארט עס אויפן א"ב סיסטעם ביז מלך אביון וואס ענדיגט מיט עד מתי ימלך פאר צוויי שטיקלעך און פירט אויס ווי יעדער שרייט הויך אויפן קול מיט עקסטאז אבל מלך עליון! און ענדיגט זיך אויך מיט לעדי עד ימלך, וואס יעדער קען זעהן פון ווי אזוי דאס איז געשריבן ברויך עס עכט ווערן געזאגט ווי מלך עליון ביז לעדי עד ימלך איז איין שטיקל און אזוי ברויך עס צו גיין שטיקל ביי שטיקל ביז מלך אביון, און צוריק צו אבל מלך עליון. און דער עולם כאפט צוזאם ביי יעדע שטיקל לעדי עד ימלך מלך עליון, כאילו ס'איז א שטיקל אייער קיכל מיט הערינג

און ווען איך זאג עס הויך אויפן וועג ווי אזוי ס'געשריבן געווארן קוקט מען מיך אן ווי א אויפגעקלעהרטער אויבער חכם וואס קען נישט מיט גיין מיטן שטראם, יעדער זאגט אזוי זאג דו נישט אנדערש! גענוג ביזט א אויבער חכם אגאנץ יאר! יעצט תשרי האלט דיך צוריק.
יעדעס יאר נערווירט מיך עס עקסטער, און היי יאר האב איך אפגעמאכט אריין צו קומען דא אין שטיבל מוחה צו זיין דערויף בכל תוקף ועוז און נישט צו לאזן מער אזא הפקירות. ווער ווייסט צו וואסערע הפקירות דאס קען צו ברענגן? ווער ווייסט צו די גאנצע יואלי לעבאוויטש סליחות איז נישט געקומען דורך דעם?

עמער צו ענדיגן די שורות ווינטשענדיג יעדן דא אין שטיבל און אלע אידן א גמר חתימה טובה און א קנאקעדיגע יאר מיט כל מילי דמיטב.

[קורקלענד]

אויב אזוי איז טאקע בעסער אז מ'קען נישט די טייטש, אזוי עגבערט עס נישט און מ'קען פאוקס'ן אויף די ערנסטקייט...........

[דער גאלדענער אדלער]

אויב אזוי איז טאקע בעסער אז מ'קען נישט די טייטש, אזוי עגבערט עס נישט און מ'קען פאוקס'ן אויף די ערנסטקייט...........

דו מיינסט צו זאגן איגנארענס איז בליס??

[גר ותושב]

איך האב געהערט אמאל אז בי הלל הודו לד' כי טוב פלעיגט אמאל זיין די מנהג אז די חזן פלעיגט זאגן הודו... יאמר... יאמרו... און די ציבור פלעיגט ענטפערן אויף אלעס נאר הודו... די עולם האט אבער אויך געוואלט זאגן דאס וואס די חזן זאגט האבן זיי אריין געכאפט צו דאס זאגן בעפאר די חזן וועיגן דעים איז טאקע די סדר אז די חזן זאגט הודו.. און די עולם הודו מיט יאמר די חזן יאמר און די עולם הודו און יאמרו.... די זעלבע קען זיין בדרך אפשר ביי וכל מאמינים אז די ציבור פלעיגט זאגן די אנדערע חלק ווי די חזן און עס פלעיגט שטימען נאר מיט די צייט האט די ציבור אנגעהויבן צו זאגן די גאנצע און דאס האט טאקע צומישט די יוצרות.

[רביה''ק זי''ע]

כ'האב אמאל געהערט א וויץ אז אין געוויסע אויבערלענדישע קהילות פארטיילט מען נאך צעטלעך צו זאגן צוצולייגן, וואס ווערט נישט געברענגט אין מחזור.

מ'זאגט אז אין וויזניץ זאגט מען אלץ, אפילו די נאמבערס פון די פעידשעס...

[קורקלענד]

פארצייטנס ווען ס'נישט געווען קיין סידורים האט די חזן געזאגט/געזינגען און אלגעמיינע עולם האט נאר געזאגט די גרינגע פסוקים אדער די רעפּעטעטיוו פזמונים ציווישן איין שטיקל און די אנדערע. מיט די יארן האט די אלגעמיינע באפעלקערונג זיך געלערנט לייענען, האבן זיי אויך געוואלט נעמען א חלק אין די געזאג'אכטס. ליבערשט אבער וואלטן נאך היינט אסאך געקענט באשטיין צו הערן פון לעבאוויטש די גאנצע סליחות/יוצרות שיין דעליווערט, ווייל ווען זיי זאגן עס אליינס פארשטייען זיי סייווי נישט קיין איין ווארט.

[טמיר]

די קשיא האט מיך שוין לאנג געבאדערט. וואו עס זעהט אויס איז לכתחילה געווען אז דער חזן הייבט אהן און קהל ענדיגט צי דער שטיקל. נאר אזוי ווי עס זענען געווען וואס האבן אויך געוואלט זאגן די חזןס חלק, האבן זיי עס אריינגעכאפט פאר די חזן, ודוק. איך בין זיכער אז די חוקרים רעדן פון דעם, למשל מארק שפירא

[קורקלענד]

דארפסט נישט מחוץ למחנה, מלוביצקי רעדט שוין פון דעם.

[טמיר]

דארפסט נישט מחוץ למחנה, מלוביצקי רעדט שוין פון דעם.

נו וואס זאגט ער?
אגב מלוביצקי איז שוין א פסולער פאר שלומי אמוני ישראל

[קורקלענד]

ער האט א סעריע אויף סליחות ווי ער גייט אדורך ס'גאנצע היסטאריע, די אויסשטעל און געבוי פון די פיוטום.

[מיימון]

אוי וויי מלוביצקי איז אויך פסול? אפשר וינגרטן איז בעסער? אין זיין מחזור המפורש רעדט ער אויך דערוועגן. אפשר ווערט ער יעצט אויך טריפה פסול? א בראך.

[berlbalaguleh]

איך האב געהערט אמאל אז בי הלל הודו לד' כי טוב פלעיגט אמאל זיין די מנהג אז די חזן פלעיגט זאגן הודו... יאמר... יאמרו... און די ציבור פלעיגט ענטפערן אויף אלעס נאר הודו... די עולם האט אבער אויך געוואלט זאגן דאס וואס די חזן זאגט האבן זיי אריין געכאפט צו דאס זאגן בעפאר די חזן וועיגן דעים איז טאקע די סדר אז די חזן זאגט הודו.. און די עולם הודו מיט יאמר די חזן יאמר און די עולם הודו און יאמרו.... די זעלבע קען זיין בדרך אפשר ביי וכל מאמינים אז די ציבור פלעיגט זאגן די אנדערע חלק ווי די חזן און עס פלעיגט שטימען נאר מיט די צייט האט די ציבור אנגעהויבן צו זאגן די גאנצע און דאס האט טאקע צומישט די יוצרות.

גר ותושב: ייש"כ. דאס האטמיך געמאכט טראכטן אז ביי אקדמות ואס מ'זאגט דעם ערשטן טאג שבועות פאר'ן ליינען זאגט מען נאך (דערווייל) יא אויף דעם סיסטעם. אז דער חזן/בעל קורא זאגט 2 פסוקים. און דער עולם פאלגט נאך מיט די נעקסטע 2 פסוקים...! נאר טוה מיר א טובה. זאג נישט אויס דעם סוד פאר די רעבעס... ווייל ס'וועט זיי נאך איינפאללן צו טוישן דעם סיסטעם. וואס ס'נעמט גענוג לאנג אזוי אויך...!

[berlbalaguleh]

פארצייטנס ווען ס'נישט געווען קיין סידורים האט די חזן געזאגט/געזינגען און אלגעמיינע עולם האט נאר געזאגט די גרינגע פסוקים אדער די רעפּעטעטיוו פזמונים ציווישן איין שטיקל און די אנדערע. מיט די יארן האט די אלגעמיינע באפעלקערונג זיך געלערנט לייענען, האבן זיי אויך געוואלט נעמען א חלק אין די געזאג'אכטס. ליבערשט אבער וואלטן נאך היינט אסאך געקענט באשטיין צו הערן פון לעבאוויטש די גאנצע סליחות/יוצרות שיין דעליווערט, ווייל ווען זיי זאגן עס אליינס פארשטייען זיי סייווי נישט קיין איין ווארט.

קורקלענד: ס'איז אבער בעסער אזוי. ווייל, שטעל דיך פאר אז דער עולם וואלט יא פארשטאנען פונקטליך פירוש המילות פון די אלע יוצרות און סליחות. וואלט א סליחות לערב ראש השנה צערעמאניע געדויערט זעקס שעה. און מ'וואלט געדארפט געבן ברעקפעסט און לאנטש פאר'ן עולם...!

[נקודת-אמת]

ביי אקדמות ואס מ'זאגט דעם ערשטן טאג שבועות פאר'ן ליינען זאגט מען נאך (דערווייל) יא אויף דעם סיסטעם. אז דער חזן/בעל קורא זאגט 2 פסוקים. און דער עולם פאלגט נאך מיט די נעקסטע 2 פסוקים...! נאר טוה מיר א טובה. זאג נישט אויס דעם סוד פאר די רעבעס... ווייל ס'וועט זיי נאך איינפאללן צו טוישן דעם סיסטעם. וואס ס'נעמט גענוג לאנג אזוי אויך...!

גראדע ס'פארהאן מקומות תפילה וואס מ'האט זיי שוין אויסגעזאגט דער עניין און דער חזן און גאנצן עולם זאגן יעדע צוויי שטיקלעך חזן וקהל,

(אפשר וועגן דעם רופט מען זיי "די טויטע חסידים"?...)

[ליטוואק פון בודאפעסט]

א. ביי די יעקעס איז דער בעל תפלה מוציא מיט די יאמר נא ישראל, און דער ציבור זאגט נאר הודו. ביי תימנ׳ער זאגט מען נאך אזוי ווי די צייטען פון די גמרא, כמבואר במס׳ סוכה.

ב. ווי שוין ערווענט, דער ציבור האט געזאלט נאר זאגען די לעצטע ווערטער און זיי האבען צוגעלייגט די קומעדיגע. אין דער ׳עדות לישראל׳ פון הגרי"א הנקין איז ער מסביר די יסוד ווען דער ציבור זאגט פאראויס, אזוי ווי לכה דודי, און ווען די ציבור זאגט נאכ׳ן בעל תפלה אזויווי א-ל אדון. ער זאגט אז א-ל אדון איז לכתחילה פאר יחידים צו זאגען, און יעדער זאגט טאקע נאך וואס זייער פיהרער דער ש"ץ האט עס געזאגט. משא"כ לכה דודי, וואס די ציבור האט נאר געדארפט זאגען די לכה דודי, און זיי האבען זיך צוגעכאפט.

ג. לכאורה, ווי גערעכט דער גאלדענע אדלער איז, לוינט זיך מער צו זאגען מיט׳ ציבור און זיך ארויס צו שטעקען. והוא רחום יכפר , מ׳עט אן עצה מיט די אויסשטעל אויך. מ׳קען שוין אלס אריין טייטשען.


Sent from my LG-K373 using Tapatalk

[מיימון]

גראדע איז די זעלבע זאך אפילו ביי יעדן-טאג'דיגע קדושה וואו דער עולם ענטפערט קדוש וכו' און מען פארט אריין צום המשך לעומתם משבחים ואומרים וואס איז א הקדמה צום קומענדיגן שטיקל ברוך וכו'. אזוי אין נאך אסאך פלעצער. עס ווייזט אויס אז פארצייטנס איז געווען דער גאנצער תפלה ווי א צערעמאניע מיט א חזן וקהל זאגן און ענטפערן. רוב צייט האט דער קהל געשוויגן און צוגעהערט. בפרט בימי חז"ל. שפעטער איז דאס אריבער צו מער א יחידישע עקספיריענס בינו לבין קונו מיט דביקות וכו' בפרט ביי מקובלים און חסידים וואס האבן טאקע אפגעשאפן די צערעמאניעס און משוררים וכו' און געפאקוסט אויפן תוכן וכוונה. דאן האבן מענטשן אנגעהויבן מיטצוזאגן אלעס מיטן חזן. און עס שאפט זיך די אויבנדערמאנטע צומישענישן.

[רביה''ק זי''ע]

עיין בדברי מהרח"ו בשער הכוונות דרוש ג' מדרושי חזרת העמידה, וז"ל: גם צריך שתאמר עם הש"ץ כל סדר הקדושה מלה במלה מן נקדישך ונעריצך עד סיום כל הקדושה כולה ואמנם ב' תיבות של נקדישך ונעריצך צריך שתאמר אותם בקול רם ושאר התיבות עד עניית קק"ק תאמר אותם בלחש עם השליח ציבור, ע"כ. זעט אויס פון דא אז די מנהג קומט פונעם אריז"ל, און ברבות הימים איז געווארן אז מ'האט אנגעהויבן זאגן העכער און העכער ביז מ'האלט וואו מ'האלט היינט. גראדע אין קארלין האב איך געזען אז דער עולם זאגט יא מיט שטילערהייט.

ויש להקשות, אז אפילו לויט'ן אריז"ל'ס ענין צו זאגן די גאנצע נוסח, וואלט מען דאך געקענט יוצא זיין דורך שומע כעונה? ואמרתי ליישב, אז מ'רעדט דווקא אין א גרויסע שול וואו מ'קען נישט הערן יעדע ווארט פונעם בעל תפילה.

[וואלווי]

ויש להקשות, אז אפילו לויט'ן אריז"ל'ס ענין צו זאגן די גאנצע נוסח, וואלט מען דאך געקענט יוצא זיין דורך שומע כעונה? ואמרתי ליישב, אז מ'רעדט דווקא אין א גרויסע שול וואו מ'קען נישט הערן יעדע ווארט פונעם בעל תפילה.

שומע כעונה איז אזא בחינה פון במקום שאין איש וכו' דארט ווי מ'קען אליינס זאגען, זאגט מען אליינס. די זעלבע איז שמו"ע פון חזרת הש"ץ וואס איז בעיקר מתוקן געווארן פאר די וועלעכע וואס קענען נישט אליינס דאווענען. איז אויב ס'דא אן ענין צו זאגען קדושה דארף מען דאס אליינס זאגען.

[מיימון]

דער ענין פון זאגן קדושה איז נאר קדוש ברוך און ימלוך דאס איבריגע איז שיינע מליצות פארן חזן ואסור להפסיק בשביל זה. נאך גוט סאיז נישט איינגעפאלן פאר רח"ו מיטצוזאגן קדיש. שומע כעונה איז נישט בדיעבד נאר אזוי קומט דאס דאווענען ובמקרא מגילה אשכחן דחייב ללכת למקום שיש רוב עם וכן בקידוש יש מקפידין לצאת מראש הבית דאס איז דער צערעמאנאליער ציבורדיגער דאווענען מיט א סיסטעם. ווער עס וויל קען טאקע דאווענען ביחיד עס איז נישט קיין חיוב צו דאווענען בציבור. נאר עס איז דא אזא סיסטעם וויאזוי דער ציבור דאווענט. עי' ברמב"ם הל' תפלה וויאזוי ער שטעלט עס אוועק.

[ליטוואק פון בודאפעסט]

עס איז יא א חיוב צו דאווענען בציבור, און טאקע אין די מקורות זעט זיך אויס אז דער שליח ציבור האט א ריזיגע אחריות, און די גאנצע ציבור פארלאזט זיך אויף אים. היינט קוקט מען עס אן גאנץ אנדערש, און דער כבוד התפלה איז טאקע שטארק אראפ. אמאל פלעגט מען זוכען צדיקים צוצוגיין צום עמוד, און זיי האבען טאקע נישט געוואלט. די נוסח התפלה האט געשטימט מיט די כוונה, און די בעלי תפלה זענען געווען בני הכי. היינט איז דא געוויסע מענטשן בעלי תפלה, נישט דוקא די וואס מ'קען זיי פרעגען א שאלה בכל התורה כולה, און לאו דוקא אזעלכע וואס מיר וואלטן געבארגט געלט אן עדים. אדער זוכט מען א שיינע שטימע מיט א שיינע נוסח, אדער דער יורש פון דער ריעל עסטעיט. איך וואלט ענדערש געוועלט א מענטש וואס איך ווייס אז ער האט א יד אין פארשטייען די סוגיא פון תפלה (אום די ערשטע טאג ר"ה, האב איך געהאט אזא איינער פאר מוסף, אבער אחוץ דעם האב איך עס נישט)

דעריבער זענען מיר צוגעוואוינט צו פריוואטע דאווענען עבודות.

דער מחבר אין שלחן ערוך (או"ח קכ"ה) זאגט טאקע אז מ'זאל נישט זאגען נקדישך מיט דער חזן, און דער גר"א האט זיך טאקע אזוי געפירט. ועיי"ש בט"ז ומג"א ובדגול מרבבה מה שהק'.